اسطوخودوس
اسطوخودوس؛ گیاهی از خانواده‌ی نعناعیان، با مصرف دارویی
اُسطوخدُوس (اسطوخودوس)، گیاهی است معطر، که شاخه‌های آن بزرگ و خاکی‌رنگ است. تخم این گیاه، بوی کافور می‌دهد و طعم آن تلخ و تیز است. معنای اسطوخودوس را آرام‌بخش روح (موقف الارواح) عنوان کرده‌اند. این گیاه، طبیعتی گرم و خشک داشته و خواص درمانی بسیاری را برای آن مطرح کرده‌اند.[۱] ارتفاع اسطوخدوس، در حدود 30 تا 60 سانتی‌متر است و دارای گل‌های خوشه‌ای آبی، سفید یا بنفش، برگ‌های باریک و تخم‌های ریز است.[۲]
اسطوخدوس، همانند مرزه، ریحان و گزنه از تیره‌ی نعناعیان است و اغلب در مناطق خشک می‌روید. این گیاه در برخی نقاط مرطوب نیز رویش دارد، اما، آن دسته از اسطوخدوس‌ها که در مناطق خشک روییده‌اند، عطر بهتر و اسانس تندتری دارند.
خاستگاه اسطوخدوس
برخی از مورخان و دانشمندان، خاستگاه این گیاه را جزیره‌ای به نام استخداس یا ستوخس دانسته‌اند.[۳] گروهی دیگر نیز آن را بومی مناطق آفریقایی و کوه‌های مدیترانه‌ای می‌دانند.[۴]
نام‌های دیگر اسطوخدوس
برخی این گیاه را با نام «شاه سفرهم رومی»، «شاه اسپرم رومی»، «شاه اسپرغم رومی»، «خُزامی»، «ناردین»، «سنبل رومی»، «سنبله»، «سنبل»، و «کشه» نیز می‌شناسند.[۵] اسطوخدوس، در مصر با نام «سوفلو»، در مُغان با نام «اوکلوس پیتونیس»، در روم با نام «اسخیولبینا» معروف است. همچنین، در جهان عرب، این گیاه را با نام‌های «حافظ الارواح»، «موقف الارواح»، «ممسک الارواح»، «انس الارواح»، «ضُرم» و «حَلحال» می‌شناسند.[۶]
خواص اسطوخدوس
در طب سنتی، جوشانده‌ی این گیاه به‌منظور تقویت قلب و پودر آن برای رفع سوء هاضمه مفید است.[۷] برخی، خاصیت گندزدایی از سینه را نیز از جمله خواص این گیاه عنوان کرده‌اند. عطر یا بوی اسطوخدوس، برای دفع عفونت‌های دستگاه تنفسی فوقانی، بیماری‌های ریوی، اختلالات روحی و دماغی مؤثر است.
ابن‌سینا، این گیاه را به‌دلیل تلخی آن، لطافت‌بخش دانسته است.[۸] همین خاصیت تلخی و قابضی، در طب یونانیان، اسطوخدوس را به‌عنوان دارویی بازکننده، پاک‌کننده، لطیف‌کننده و تقویت‌کننده اعضای داخلی معرفی کرده است.[۹] اخوینی بخاری نیز در کتاب خود به خواص مختلف این گیاه، مانند درمان سردرد، سرسام، بیماری‌های عصبی همچون صرع و مالیخولیا اشاره کرده است.[۱۰] همچنین این گیاه، سودا و بلغم را از دل و دماغ آدمی می‌زداید.[۱۱] دفع کرم‌های معده و روده و پاک‌کنندگی پوست از خواص دیگر اسطوخودوس است.[۱۲] عقیلی علوی شیرازی، در شعری، به تمام خواص این گیاه اشاره کرده است. بخشی از این شعر، به شرح زیر است:[۱۳]
| آید از طبع موقف الارواح | گرمی و نفخ از برای ریاح |
| طعم قسمتی که تلخ و تند بود | بهتر است آن هر آنچه کند بود |
| وارد تن چو می‌شود به دوا | منضج بلغم است و هم سودا |
| ور دهی از برای نفخ سموم | هست پادزهر سم به وجه عموم |
| دل ازو شاد فکر زو صاف است | معده زو پاک روده شفاف است |
| وزن شربت سه درهم است از آن | بدلش مُر به وزن آن می‌دان |
| سردی معده را دوا بخشد | صرع را به کند شفا بخشد |
امروزه، از گیاه اسطوخدوس به‌عنوان درمان بومی و خانگی استفاده می‌کنند.[۱۴] مردم در منطقه «دوان»، این گیاه را برای درمان اسهال و استفراغ ناشی از سردی معده استفاده می‌کنند.[۱۵] در آذربایجان، از دم‌کرده‌ی اسطوخدوس برای درمان یبوست همراه با گیاهانی دیگر مانند بنفشه و بارهنگ استفاده می‌کنند.[۱۶] در «راور» مردم برای درمان درد استخوان از این گیاه مصرف می‌کنند. در آشتیان نیز، آن را بادشکن و گرم دانسته و بخور آن را استشمام می‌کنند.[۱۷] مردم نائین، به این گیاه «اسقدوس» گویند و جوشانده‌ی آن را برای درمان درد سینه، تنگی نفس و استخوان درد مؤثر می‌دانند.[۱۸] در خراسان، این گیاه را دم کرده و برای درمان باد گوش و سنگینی آن به فرد می‌دهند.[۱۹] مردم قشقشایی نیز، اسطوخدوس را برای تصفیه خون و رفع عصبیت‌ها، مؤثر می‌دانند.[۲۰] مردمان ایل بچاقچی نیز، دم‌کرده‌ی این گیاه همراه با گیاهانی همچون آلاله و آویشن را به هنگام نوشیدن قهوه مصرف می‌کنند.[۲۱]
پزشکان، این گیاه را برای درمان افسردگی، فشار خون بالا، حالت تهوع، دردهای قاعدگی، اگزما و بسیاری بیماری‌های دیگر مفید می‌دانند، اما، هنوز از نظر علم پزشکی مدرن این خواص به اثبات نرسیده‌اند. روغن اسطوخدوس برای مقابله با عفونت‌های مقاوم در برابر داروهای ضدقارچی مؤثر است.[۲۲]
روش‌های استفاده از اسطوخدوس
- جوشانده و پودر (باید در نظر داشت که به‌دلیل لطافت این گیاه، نباید آن را زیاد جوشاند زیرا، خاصیت خود را از دست می‌دهد)؛
- دمنوش: برای تهیه دمنوش اسطوخدوس، کافی است حدود 5 گرم از سرشاخه‌های گلدار آن را در یک لیتر آب‌جوش ریخته و در حدود 10 دقیقه دم کنید.
- کمپرس: برای تهیه کمپرس لازم است تا 30 گرم از این گیاه را در یک لیتر آب‌جوش ریخته و به مدت 10 دقیقه دم کنید.[۲۳]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه اسطوخودوس، سایت واژه‌یاب.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه اسطوخودوس، سایت واژه‌یاب.
- ↑ کاسانی، ترجمه کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، ۱۳۵۸ش، ص۵۵.
- ↑ فکوری، «خواص اسطوخدوس و عوارض احتمالی آن»، سایت چطور.
- ↑ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، ذیل واژه اسطوخودوس، ۱۳۴۲ش.
- ↑ ابن‌میمون، شرح اسماء العقار، ۱۹۴۰م، ص۴؛
ابن‌جزار، کتاب فی المعدة و امراض‌ها و مداوات‌ها، ۱۹۷۹م، ص۱۲۶؛
ابن‌حشا، مفید العلوم و مبید الهموم، ۱۹۴۱م، ص۴؛
امیری، فرهنگ داروها و واژه‌های دشوار، ۱۳۵۳ش، ص۲۰-۲۱؛
قهرمـان، تطبیق نـام‌های کهن گیـاهان دارویی با نام‌های علمی، ج1، ۱۳۸۳ش، ص47. - ↑ گل گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۴۹.
- ↑ ابن‌سینا، قانون، ج2، ۱۳۷۰ش، ص66.
- ↑ رازی، الحاوی، ج20، ۱۳۸۴ش، ص21.
- ↑ اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۲۲۸ و ۲۴۵ و ۲۵۱ و ۵۸۵.
- ↑ اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص610.
- ↑ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص۱۹.
- ↑ عقیلی علوی شیـرازی، مخـزن الادویـة، ۱۳۷۱ش، ص12.
- ↑ لهسایی‌زاده، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، ۱۳۷۰ش، ص۳۳۴.
- ↑ افشار سیستانی، آذربایجان غربی، ج2، ۱۳۶۹ش، ص857.
- ↑ کرباسی راوری، فرهنگ مردم راور، ج1، ۱۳۶۵ش، ص152.
- ↑ نجفی آشتیانی، نیم‌نگاهی به آشتیان، ۱۳۸۵ش، ص۵۱.
- ↑ افشار سیستانی، پزشکی سنتی مردم ایران، ۱۳۷۰ش، ص124-126.
- ↑ شکـورزاده، عقـاید و رسوم عـامۀ مـردم خراسان، ۱۳۴۶ش، ص۲۰۲.
- ↑ کیانی، سیه‌چادرها، ۱۳۷۱ش، ص۳۳.
- ↑ بهنیا، بررسی مردم‌شناسی طایفۀ ارشلو از ایل بچاقچی، 1374ش، ص۱۱۹.
- ↑ فکوری، «خواص اسطوخدوس و عوارض احتمالی آن»، سایت چطور.
- ↑ «خواص گیاه دارویی اسطوخدوس»، وب‌سایت طبایع.
منابع
- ابن‌جزار، احمد، کتاب فی المعدة و امراض‌ها و مداوات‌ها، به‌تحقیق سلیمان قطابه، حلب، دار الرشید للنشر، ۱۹۷۹م.
- ابن‌حشا، احمد، مفید العلوم و مبید الهموم، به‌تحقیق کولن و رنو، رباط، المکتبه العصریه، ۱۹۴۱م.
- ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
- ابن‌میمون، موسى، شرح اسماء العقار، به‌تحقیق ماکس مایرهف، بغداد، نیلوبرگ، ۱۹۴۰م.
- ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۴۴ش.
- افشار سیستانی، ایرج، آذربایجان غربی، تهران، ثامن الائمه، ۱۳۶۹ش.
- افشار سیستانی، ایرج، پزشکی سنتی مردم ایران، تهران، روزنه، ۱۳۷۰ش.
- امیری، منوچهر، فرهنگ داروها و واژه‌های دشوار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.
- برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به‌تحقیق محمد معین، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۴۲ش.
- بهنیا، علاءالدین، بررسی مردم‌شناسی طایفۀ ارشلو از ایل بچاقچی، کرمان، مؤسسۀ کویر، 1374ش.
- «خواص گیاه دارویی اسطوخدوس»، وب‌سایت طبایع، تاریخ بازدید: 11 دی 1400ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 11 دی 1400ش.
- رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهـران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴ش.
- شکـورزاده، ابـراهیم، عقـاید و رسوم عـامۀ مـردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۴۶ش.
- عقیلی علوی شیـرازی، محمدحسین، مخـزن الادویـة، تهـران، انتشارات و اموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 11 دی 1400ش.
- کاسانی، ابوبکر، ترجمه کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۵۸ش.
- کرباسی راوری، علی، فرهنگ مردم راور، تهران، بلخ، ۱۳۶۵ش.
- کیانی، منوچهر، سیه‌چادرها، تهران، ناشر مؤلف، ۱۳۷۱ش.
- گل گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، کتاب‌فروشی دهخدا، ۱۳۲۶ش.
- فکوری، زهرا، «خواص اسطوخدوس و عوارض احتمالی آن»، سایت چطور، تاریخ بازدید: 11 دی 1400ش.
- قهرمـان، احمد و اخوت، احمدرضا، تطبیق نـام‌های کهن گیـاهان دارویی با نام‌های علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
- لهسایی‌زاده، عبدالله و سلامی، عبدالنبی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، تهران، نوید، ۱۳۷۰ش.
- نجفی آشتیانی، ابوالقاسم، نیم‌نگاهی به آشتیان، تهران، منشور امید، ۱۳۸۵ش.