اسماعیل خان قشقایی

اسماعیل خان قشقایی؛ سردار ملی ایل قشقایی در دوران قاجار و پهلوی.

اسماعیل خان قشقایی، مشهور به صولت‌‌الدوله، نقش مهمی در اتحاد ایل قشقایی و همدلی و تعامل آنها با ایلات بختیاری و بویر‌احمد داشته است. درایت، هوش و استعداد سرشار او سبب شد تا میزان قدرت و نفوذ ایل قشقایی در خوزستان و فارس افزایش یابد. عدالت‌خواهی، ظلم‌ستیزی و دفاع از مظلومان را ویژگی شاخص صولت‌‌الدوله دانسته‌اند.

زندگی‌نامه

اسماعیل‌خان قشقایی مشهور به صولت‌‌الدوله^[۱] یا همان سردار ملی یا سردار عشایر، از سرداران شجاع ایل قشقایی بوده است. ^[۲] وی فرزند داراب‌خان، ایل‌بیگی ایل قشقایی است.^[۳] اسماعیل‌خان قشقایی در سال 1297‌ق در منطقۀ چاه کاظم در حوالی شهرستان خنج، به دنیا آمد. ^[۴] زیستن با سبک زندگی عشایری، از وی شخصیتی وطن‌دوست، متعهد، شجاع، عدالت‌خواه و خداترس ساخته بود. او فردی پای‌بند به مناسک دینی و نیز علاقمند به مطالعۀ شاهنامه و کتب دینی و تاریخی بود. ^[۵] ایلخانی‌گری صولت‌‌الدوله مصادف با وقایع سیاسی و نظامی، جنگ جهانی اول، انقلاب مشروطه، انقراض دولت قاجار، کودتای رضاخان و استقرار حکومت پهلوی بود. در آن دوران سیاست‌های ضد ‌ایلی شامل تبعید، زندان و اعدام سران ایلات ایران گسترش یافته بود و اسماعیل‌خان برای مقابله با این شرایط، تلاش می‌کرد.^[۶]

ازدواج

صولت‌‌الدوله در چارچوب فرهنگ ایل قشقایی با خدیجه بی‌بی، دختر یکی از بزرگان ایل قشقایی، ازدواج کرد. همسر وی نیز زنی شجاع، سیاست‌مدار، سخندان و دوراندیش بود که در در دوران زندان و تبعید همسر، مسئولیت ادارۀ ایل را بر عهده داشت.^[۷] حاصل ازدواج آنها 14 فرزند بود.^[۸]

کنش‌های سیاسی و اجتماعی

اسماعیل‌خان در واپسین سال‌های سلطنت قاجار، ایلخان‌ قدرتمند طایفۀ قشقایی بود. ^[۹] پس از انتصاب اسماعیل‌خان به‌عنوان ایلخانی، وی با شخصیت‌های سیاسی مختلف تعامل کرده و دامنۀ نفوذ ایل قشقایی را در جنوب ایران گسترش داد. ^[۱۰] رشادت و مهارت وی در تیراندازی و جنگ‌های چریکی سبب شد در اواخر سلطنت مظفرالدین شاه قاجار به وی لقب صولت‌‌الدوله داده شود.^[۱۱] وی علاوه بر منصب ایلخانی مدتی به‌عنوان حاکم بهبهان مشغول خدمت بود.^[۱۲] حاکمیت نظام ارباب و رعیتی سبب شد که سران ایل قشقایی از جمله اسماعیل‌خان برای دادخواهی و استقلال ملی تلاش کنند. ^[۱۳] از جمله فعالیت‌های سیاسی اسماعیل‌خان قشقایی عبارت‌اند از:

حمایت از مشروطه‌خواهی و مخالفت و مقابله با حاکم وقت فارس؛
رویارویی با مخالفان مشروطه:^[۱۴]
نمایندگی مجلس شورای ملی در دورۀ پنجم و هشتم؛
مبارزه با انگلیسی‌ها^[۱۵] و حمایت از مجاهدین جنوب؛^[۱۶]
مقابله با سرکشان، غارت‌گران و آشوب‌گران در ایل قشقایی؛
ایجاد آرامش، امنیت و اتحاد در ایل قشقایی؛
همکاری و مشارکت در فتح تهران؛
تأمین امنیت راه‌های تجاری جنوب ایران؛^[۱۷]
تلاش در جهت جلوگیری از آشوب میان ایلات بختیاری، بویر‌احمد و قشقایی در جنوب و ایجاد همدلی میان آنها؛^[۱۸]
تعاملات و تقابلات صولت‌‌الدوله با ژاندارمری؛^[۱۹]

نقش اسماعیل‌خان قشقایی در مشروطه

اسماعیل‌خان قشقایی از شروع جنبش مشروطه، طرفدار مشروطه‌خواهان بوده و همواره با نفوذ بیگانگان در فارس مخالفت کرده است. ^[۲۰] وی در انقلاب مشروطیت بسیار کوشا و از اعضای اصلی فرقه دمکرات فارس بود و قرآن ممهور به مهر وی برای ایستادگی در برابر ضد مشروطه‌ها، سندی بر همین امر است.^[۲۱] پس از صدور حکم جهاد توسط شیخ عبدالحسین مجتهد لاری علیه انگلیسی‌ها، صولت‌‌الدوله به همراه لشکری از ایل قشقایی تصمیم به جهاد و مبارزه با آنها گرفت.^[۲۲] در این شرایط صولت‌‌الدوله برای ارتباط با مشروطه‌خواهان در تهران، میرزا فرج الله خان را مأمور کرد تا با وکالت از او مواضع و حمایت ایل قشقایی از نهضت مشروطه را به اطلاع مشروطه‌خواهان برساند. اسماعیل‌خان علاوه بر تأمین نیروی انسانی جنبش مشروطه از کمک مالی به این جنبش دریغ نکرد و در آن دوران مبلغ یک‌صد هزار تومان را در این راه هزینه کرد. پیوستن صولت‌‌الدوله به جنبش مشروطه‌، تهدید جدی برای حاکم فارس بود. به دستور اسماعیل‌خان حدود دو هزار نفر از مردم ایل قشقایی به تحصن‌کنندگان مشروطه‌خواه علیه حاکم فارس پیوستند. او حدود هزار نفر از تفنگچیان قشقایی را برای حمله به شیراز و سرنگونی حاکم ظالم و حکومت استبداد به حالت آماده باش قرار داد.^[۲۳] پس از ورود دکتر مصدق‌ به شیراز اسماعیل‌خان مورد تقدیر قرار گرفت و در تهران ساکن شد و از طرف ایل قشقایی، وکالت مجلس شورای ملی را دریافت کرد.^[۲۴]

ظلم‌های حکومت پهلوی به صولت‌الدوله

در دوران سلطنت رضاشاه و با آغاز خلع سلاح عشایر فارس در سال ‌۱۳۰۷ش و تندروی‌های سرلشکر آیرم، قشقایی‌ها شورش کردند. ^[۲۵] صولت‌‌الدوله در برابر رضاخان سر تسلیم فرود نیاورد. رضاخان با هدف کاهش قدرت ایلات و عشایر در ایران، در ده سال اول حکومت خود، ساختارهای سیاسی ایلات را تضعیف، رهبران آنها را زندانی یا اعدام، چراگاه و زمین‌های آنها را مصادره و یک‌جانشینی را به آنها تحمیل کرد. این اقدامات سبب شد صولت‌‌الدوله به مخالفت با حکومت پهلوی بپردازد. مخالفت‌های مدام اسماعیل‌خان قشقایی با استبداد پهلوی موجب شد که وی به دستور رضاخان، زندانی شود و مسئولیت نمایندگی مردم جهرم در مجلس ملی بود از وی سلب شد.^[۲۶]

درگذشت

اسماعیل‌خان قشقایی در 1311‌ش و در سن 59 سالگی در زندان پهلوی سکته کرد و از دنیا رفت. جسد او در مقبرۀ خانوادگی واقع در امامزاده عبدالله دفن شد.^[۲۷]

پانویس

منابع

«بزرگان ایل قشقایی»، وب‌سایت مدیریت امور عشایر استان بوشهر، تاریخ بازدید: 6 بهمن 1402ش.
«پرچمدار حماسه جنوب صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت خانه کتاب قشقایی، تاریخ بازدید: 6 بهمن 1402ش.
حقیقت، حمیدرضا و همکاران، «فرایند تغییر ساختار سیاسی و اجتماعی ایل قشقایی در عصر پهلوی‌ها از دیدگاه مردم‌شناسی»، فصلنامۀ انسان‌شناسی، شمارۀ 35، 1400ش.
صولت قشقایی، محمد حسین، یادمانده‌ها: خاطراتی از محمد حسین قشقایی، تهران، مؤسسه نشر فرزان روز، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نگاه، 1380ش.
کاظمی، الی، «زندگینامه صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت مشاهیر تاریخ ما، تاریخ درج مطلب: 24 اسفند 1397ش.
نصیری طیبی، منصور، «زندگی سیاسی صولت‌‌الدوله قشقایی؛ دوران مشروطیت»، نشریۀ اسناد بهارستان، شمارۀ 4، 1393ش.

[1] . «پرچمدار حماسه جنوب صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت خانه کتاب قشقایی.

[2] . حقیقت و همکاران، «فرایند تغییر ساختار سیاسی و اجتماعی ایل قشقایی در عصر پهلوی‌ها از دیدگاه مردم‌شناسی»، 1400ش، ص73.

[3] . «بزرگان ایل قشقایی»، وب‌سایت مدیریت امور عشایر استان بوشهر.

[4] . نصیری طیبی، «زندگی سیاسی صولت‌‌الدوله قشقایی؛ دوران مشروطیت»، 1393ش، ص90.

[5] . «پرچمدار حماسه جنوب صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت خانه کتاب قشقایی.

[6] . حقیقت و همکاران، «فرایند تغییر ساختار سیاسی و اجتماعی ایل قشقایی در عصر پهلوی‌ها از دیدگاه مردم‌شناسی»، 1400ش، ص73.

[7] . «پرچمدار حماسه جنوب صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت خانه کتاب قشقایی.

[8] . صولت قشقایی، یادمانده‌ها: خاطراتی از محمد حسین قشقایی، 1385ش، ص6.

[9] . کاظمی، «زندگینامه صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت مشاهیر تاریخ ما.

[10] . نصیری طیبی، «زندگی سیاسی صولت‌‌الدوله قشقایی؛ دوران مشروطیت»، 1393ش، ص90.

[11] . کاظمی، «زندگینامه صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت مشاهیر تاریخ ما.

[12] . نصیری طیبی، «زندگی سیاسی صولت‌‌الدوله قشقایی؛ دوران مشروطیت»، 1393ش، ص90.

[13] . «پرچمدار حماسه جنوب صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت خانه کتاب قشقایی.

[14] . نصیری طیبی، «زندگی سیاسی صولت‌‌الدوله قشقایی؛ دوران مشروطیت»، 1393ش، ص90-91.

[15] . کاظمی، «زندگینامه صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت مشاهیر تاریخ ما.

[16] . «پرچمدار حماسه جنوب صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت خانه کتاب قشقایی.

[17] . نصیری طیبی، «زندگی سیاسی صولت‌‌الدوله قشقایی؛ دوران مشروطیت»، 1393ش، ص92-101.

[18] . «پرچمدار حماسه جنوب صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت خانه کتاب قشقایی.

[19] . نصیری طیبی، «زندگی سیاسی صولت‌‌الدوله قشقایی؛ دوران مشروطیت»، 1393ش، ص105.

[20] . کاظمی، «زندگینامه صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت مشاهیر تاریخ ما.

[21] . «پرچمدار حماسه جنوب صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت خانه کتاب قشقایی.

[22] . کاظمی، «زندگینامه صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت مشاهیر تاریخ ما.

[23] . نصیری طیبی، «زندگی سیاسی صولت‌‌الدوله قشقایی؛ دوران مشروطیت»، 1393ش، ص90-91.

[24] . کاظمی، «زندگینامه صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت مشاهیر تاریخ ما.

[25] . عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، 1380ش، ج2، ص1213.

[26] . «پرچمدار حماسه جنوب صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت خانه کتاب قشقایی.

[27] . «پرچمدار حماسه جنوب صولت‌‌الدوله قشقایی»، وب‌سایت خانه کتاب قشقایی.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]