اعادۀ‌ حیثیت

اعادۀ‌ حیثیت؛ بازگرداندن اعتبار از دست‌رفتۀ انسان با استفاده از روش‌های فرهنگی و حقوقی.

حیثیت به‌عنوان شاکلۀ اصلی شخصیت انسانی، نقش بی‌بدیلی در سلامت اجتماعی داشته و زوال آن، فروپاشی معیارهای انسانی را در جامعۀ بشری، نتیجه می‌دهد. برهمین اساس اعادۀ حیثت، ضرورت اخلاقی، دینی و حقوقی یافته و سلامت اخلاقی جامعه، بازاجتماعی‌شدن مجرم و عمل به‌آموزه‌های دینی از آثار و نتایج آن است.

مفهوم‌شناسی

اعادۀ حیثیت، اصطلاحی است مرکب از واژه اعاده به‌معنای بازگرداندن و واژۀ حیثیت به‌معنای آبرو و اعتبار که در مجموع به‌معنای بازگرداندن حقوق و اهلیت‌هایی است که ازسوی افراد، حکم دادگاه، قانون و یا ارتکاب جرم، از شخص سلب شده است. اعادۀ حیثیت موضوع مشترک است که در فقه، حقوق، اخلاق اسلامی و بارویکردهای متفاوتی مورد توجّه قرار گرفته است.

اهمیت حیثیت

حیثیت شاکلۀ اصلی شخصیت انسانی را تشکیل می‌دهد. انسان‌ها جهت صیانت از گوهر شرافت و شخصیت خود هر هزینه‌ای را می‌پذیرند، ولی برای جان و مال خود از اعتبار، حیثیت و شرافت خود هزینه نمی‌کنند. در آموزه‌های اسلام نیز گذشتن از مال برای حفظ حیثیت، نشانۀ اصالت و بزرگواری دانسته شده و غیبت، تهمت، افترا، دشنام، ناسزا و قذف، حرام شده است تا آبروی افراد حفظ و امنیت اخلاقی، ناموسی و شرافتی افراد تأمین شود. قرآن هرگونه هتک حرمت را گناه و موجب مجازات دوزخ معرفی کرده است. پیامبر اکرم، حرمت آبروی مؤمن را هم‌تراز حرمت جان و مال او دانسته است. امروزه، اعادۀ حیثیت از سه منظر حقوقی، فقهی و اخلاقی، مورد توجّه قرار می‌گیرد. در دانش ‌حقوق، عموماً مواردی مانند بازگشت اعتبار تاجر ورشکسته و متهم بیگناه، مورد توجه است. در فقه نیز شیوه‌هایی جهت اعادۀ حیثت، معرفی شده که در قوانین ایران با عنوان «جبران خسارت معنوی»، یاد شده است. در رویکرد اخلاقی نیز شیوه‌هایی معرفی شده تا شرافت از دست‌رفتۀ اشخاص دوباره احیا شود.

اعادۀ حیثیت در فرهنگ‌ ایرانیان

در فرهنگ ایرانیان با اثرپذیری از آموزه‌های دینی، اعادۀ حیثیت، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در آموزه‌های اسلامی هشدار داده شده که اگر تعدی به حقوق مادی و معنوی دیگران، جبران نشود، خداوند در روز جزا از اعمال نیک او برداشته و به خوبی‌های شخصی که حقش ضایع شده است، اضافه می‌کند و اگر عمل نیکی نداشته باشد، از گناهان او برداشته و به گناهان ظالم اضافه می‌کند. در عرف ایرانیان، اعادۀ حیثیت معمولا به دو شیوۀ عذرخواهی و حلالیت‌طلبی تحقق می‌یابد.

1. عذرخواهی

عذرخواهی در فرهنگ ‌ایرانی، سابقۀ کهنی دارد و به ‌نیازهای عاطفی و روانی متضرر، پاسخ می‌دهد و زیان‌دیده حس احترام و کرامت شخصی خود را بازمی‌یابد. علاوه‌بر آن، به‌وی اطمینان بخشیده می‌شود که رفتار خطا، تقصیر وی نبوده و این‌ رفتار، دیگر اتفاق نمی‌افتد. به نظر محققان عذرخواهی امروزه در فرهنگ کشور، کمرنگ شده و نیازمند نهادینه‌سازی است.

2.حلالیت‌طلبی

حلالیت‌طلبی نوعی اعتراف به ‌گناه و اعادۀ حیثیت از متضرر است که ریشه‎های عمیقی در فرهنگ ایرانی دارد. حلالیت‌طلبی پیش از سفر، به‌ویژه هنگام سفر حج و سفرهای زیارتی و طلب حلالیت پیش از مرگ از روش‌های اعادۀ حیثیت در فرهنگ ایرانی است.

اعادۀ حیثیت در فقه و قانون

هرگاه تقصیر یا اشتباه قاضی در موضوع یا در تطبیق حکم بر مورد خاص، ضرر مادي یا معنوي را متوجه کسی کند، در صورت تقصیر، عامل آن ضامن است و در غیر این صورت، خسارت به‌وسیلۀ دولت جبران شده و از متهم اعادۀ حیثیت می‌شود. روش‌هاي متداول جبران خسارت‌ معنوي بر اساس متون قانونی، شامل موقوف‌کردن یا از بین‌بردن منبع ضرر، عذرخواهی شفاهی از خسارت‌دیده، عذرخواهی عملی یا کتبی یا درج مراتب اعتذار در جراید، اعادۀ حیثیت از خسارت‌دیده مانند پرداخت مال یا مابه‌ازای مادی به‌ خسارت‌دیده و یا به هر نحو ممکن دیگر، انجام می‌شود. گاهی لطمۀ وارده به‌ حیثیت اجتماعی شخص، ناشی از عمل خود او است؛ هرگاه شخص با تعرض به‌ مقررات و قواعد جامعه و تعدي به‌تمامیت مادي و معنوي اشخاص دیگر به شخصیت و آبروي خود لطمه بزند و جایگاه اجتماعی خود را تنزل دهد، علاوه‎‌بر اینکه به‌ مجازات اصلی می‌رسد، به‌عنوان مجازات ‌تبعی، مدتی از حقوق ‌اجتماعی مانند اشتغال به‌ برخی از مشاغل یا عضویت در انجمن‌ها و شوراها محروم می‌شود. در این موارد، زمانی اعادۀ حیثیت می‌شود که به ‌موجب قانون، مدت معینی از محکومیت خود را گذرانده باشد و در طی این مدت مرتکب جرم جدیدی نشود و یا دستورات دادگاه را نقض نکند.

آثار حقوقی اعادۀ حیثیت‌

1. اعادۀ حقوق ‌اجتماعی؛ مهم‌ترین اثر اعادۀ حیثیت، زوال مجازات ‌تبعی، یعنی لغو محرومیت محکوم از نیل به حقوق سیاسی و اجتماعی مانند استخدام در ارگان‌ها، نهادها و سازمان‌های عمومی و دولتی است.

2. حذف محکومیت از سجل کیفری؛ از مهم‌ترین اثرات اعادۀ حیثیت، محو سابقۀ کیفری است. شخصی که به اعادۀ حیثیت نائل می‌شود، مانند آن است که مرتکب جرم نشده است.

3. عدم شمول تکرار جرم؛ با اعادۀ حیثیت مجرم، اگر جرم جدیدی مرتکب شود، بدون توجّه به محکومیت قبلی، مورد دادرسی قرار می‌گیرد.

4. بهره‌مندی از مزایای عدالت کیفری؛ براساس مادۀ 22 قانون اصلاح پاره‌ای از قوانین دادگستری و مادۀ 38 قانون مجازات اسلامی، استفاده از مزیت تعلیق تعقیب و عدم سابقۀ محکومیت به حبس و شرط بهره‌مندی از آزادی مشروط، نبود سابقۀ کیفری در سجل کیفری شخص محکوم دانسته شده است.

آثار فرهنگی، اجتماعی و معنوی

1. سلامت ‌اخلاقی جامعه؛ از مهم‌ترین آثار اعادۀ حیثیت، پاکی فرد و جامعه از رذایل اخلاقی، حاکمیت اصول اخلاقی بر رفتار جوامع انسانی و پایبندی به ‌اصول و سلوک انسانی و نشانۀ سلامت اخلاقی جامعه است.

2. احیای اعتماد اجتماعی؛ معذرت‌نخواستن از کسی که اعتبار اجتماعی او بی‌دلیل آسیب دیده است، به احیای اعتماد اجتماعی کمک می‌کند.

3. ثبات و برقراری نظم اجتماعی؛ تعرض به‌حقوق معنوی و حیثیت انسان‌ها بدون اعادۀ آن، زمینه‌های ارتکاب ناهنجاری‌های وسیع اجتماعی‌ را تمهید کرده و به هرج‌ومرج اجتماعی منجر می‌شود. در مقابل، اعادۀ حیثیت از ضرورت‌های اخلاقی است که به‌وسیلۀ آن جامعه انسانی از فروپاشی اجتماعی نجات می‌یابد.

4. جبران ضرر متضرر؛ اشخاص که با هتک حیثیت خود دچارآسیب‌های مادی و معنوی شده‌اند، با اعادۀ حیثیت، ضررهای وارده جبران می‌شود.

5. دوری از دوزخ؛ در روایات دینی برای کسی که آبرو و حیثیت دیگران را صیانت کند نوید رهایی از دوزخ داده شده است. همچنین از پیامبر اسلام روایت شده است کسی که از حیثیت و آبروی برادردینی خود دفاع کند برای او هفتاد هزار سپر از آتش جهنم خواهد بود.

منابع

• قرآن کریم.
• «آداب قدیمی زیارت در لواسان/ طلب حلالیت شرط اصلی بود»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 16 آبان 1397ش.
• آماده، سپیده، «چرا فرهنگ عذرخواهی نداریم؟»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 23 تیر 1391ش.
• اکبرآرایی، منصور و دیگران، «عذرخواهی به‌عنوان یکی از شیوه‌های جبران خسارت معنوی در مسئولیت مدنی»، مجلّۀ حقوقی دادگستری، دورۀ 84، شمارۀ 109، بهار 1399ش.
• «اعادۀ حیثیت»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 25 مهر 1402ش.
• «ثواب خواندن زیارت عاشورا، دعای کمیل و فاتحه بر مزار اموات در شب جمعه»، خبرگزاری‌میزان، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1396ش.
• جوادی، محمدحسن و دیگران، «اعادۀ حیثیت در حقوق، فقه و اخلاق اسلامی»، پژوهش‌های اخلاقی، سال 8، شمارۀ 2، زمستان 1396ش.
• حبیب‌زاده، محمدجعفر و شریفی، محسن، «اعادۀ حیثیت در مقررات کیفري ایران: بودها و بایدها»، مجلۀ حقوقی دادگستری، سال 79، شماره 91، پاییز 1394ش.
• «حفظ آبرو و حیثیت از دیدگاه آموزه‌‌های دینی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1398ش.
• «حلالیت‌طلبیدن قبل از سفر یادتان نرود»، خبرگزاری‌ فارس، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1402ش.
• «حلالیت‌طلبی»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 25 مهر 1402ش.
• غلامی، علی و پیرهادی، مسعود، «چالش‌های اعادۀ حیثیت در فضای مجازی»، دوفصلنامۀ دین و ارتباطات، سال 24، شمارۀ 52، پاییز و زمستان 1396ش.
• قانون اساسی جمهوری ‌اسلامی ایران، مصوب 1385ش.
• قانون تجارت، مصوب 1311ش.
• کریمیان، حسین، «عذرخواهی و حلالیت‌طلبی آداب و آثار آن»، وب‌سایت روزنامۀ‌کیهان، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1395ش.