اقاقیا
اقاقیا؛ درختی از تیره‌ی باقلاییان با گل‌های زیبای سفید و صورتی
اقاقیا، اغاغیا یا اکیاکیا (در زبان یونانی)، درختی است با گل‌های خوشه‌ای سفید،[۱] صورتی یا گاهی بنفش که عطر خوشی دارند. چوب این درخت بسیار سخت و محکم است.[۲] درخت اقاقیا از نوع درختان زینتی و از خانواده پروانه‌واران است که برگ‌های مرکب ریز و سبز روشن دارد.[۳]
این درخت، در مناطق مختلف ایران و جهان، نام‌های متفاوتی دارد؛ برای مثال: در بندر عباس به آن «کِرِت»، در لار به آن «سَلَم»، در بلوچستان به آن «فولَب»، «چگرد»، «تِج»، «طَلع»، «سِیال»، «بَبله»، «چِش»، «پالوس»، «پلوزا» و «خور» گفته می‌شود.[۴] در زبان عربی نیز این درخت را «ام‌غیلان» یا «مغیلان» می‌نامند. در طب سنتی، نام‌هایی همچون «سَنط»، « بَبله»، «صنط»، «بابل»، «نِب‌نب» و «خرنوب مصری» به درخت اقاقیا اطلاق می‌شود.[۵] در برخی از منابع، اقاقیا را با نام «قَرَض/ قرظ» می‌خوانند که صمغ آن، در ابتدا یاقوتی‌رنگ است و پس از مدتی، سیاه‌رنگ می‌شود.[۶] فرهنگ آنندراج، اقاقیا را عصاره‌ی خاری معرفی کرده که پوست حیوانات را بر آن دباغی می‌کنند و از آن، صمغ سیاه‌رنگی به‌دست می‌آورند.[۷]
خاستگاه اقاقیا
این گیاه، بومی ایران نیست، اما در گذشته‌های دور وارد ایران شده و امروزه در مناطق جنوبی ایران رشد خوبی دارد. حدود 20 گونه‌ی مختلف از اقاقیا، مانند اقاقیای سرخ، بنفش و اقاقیای معمولی در ایران وجود دارد.[۸]
ویژگی‌های اقاقیا
این درخت، در زمین‌های شنی و رُسی، به‌خوبی رشد می‌کند. به‌همین دلیل، اقاقیا، برای بایر کردن تپه‌های شنی متحرک، گزینه‌ی بسیار خوبی است. امروزه، درخت اقاقیا را در حاشیه‌ی خیابان‌ها، پارک‌ها و گردشگاه‌های بین جاده‌ای می‌کارند، زیرا سازگاری بالایی دارد[۹] و در مناطق مختلف آب و هوایی رشد می‌کند.[۱۰]
گل‌های این درخت عمدتاً رنگ‌های سفید و صورتی و بوی خوشایندی دارند. این گل‌ها، در اوایل اردیبهشت، مناطق اطراف خود را معطر می‌کنند. گل‌های این درخت، بسیار مورد اقبال زنبوران عسل است و عسل به‌دست‌آمده از شیره‌ی این درختان نیز معطر و مطبوع است.[۱۱] صمغ عربی نیز از این درختان حاصل می‌شود، که عمدتا، از درختچه‌های اقاقیا یا بوته‌های اقاقیای عربی به‌دست می‌آید.
اقاقیا در طب سنتی
در طب سنتی، صمغ و شاخه‌های خاردار درخت اقاقیا استفاده می‌شود و آن را برای تقویت معده و کبد بسیار مفید می‌دانند.[۱۲] طبع اقاقیا در طب سنتی، به‌صورت سرد و خشک شناسایی شده و به‌همین دلیل می‌تواند به‌عنوان دارویی برای بندآوردن خون استفاده شود.[۱۳] برگ‌های درخت اقاقیا، به‌ویژه در زمان خشک‌سالی می‌تواند غذای خوبی برای دام‌ها باشد.[۱۴]
ابن‌سینا نیز به خواص این گیاه اشاره کرده و اقاقیا را صمغ درخت کرت (خرنوب مصری) می‌داند که باید آن را خشک کرده و به‌صورت قرص مصرف کرد. او سفارش می‌کند که برگ و میوه‌ی این درخت، با هم کوبیده شود و افشره‌ی به‌دست آمده را مصرف کنند. در روشی دیگر، وی، پیشنهاد می‌دهد که برگ و میوه را در داخل آب خیس کرده، بخشی از آن را که ته‌نشین می‌شود جدا کنند. این عمل باید چندین مرتبه تکرار شود. سپس، آن محصول ته‌نشین شده را همانند قرص ساخته و مصرف کنند.[۱۵]
اقاقیا در علم پزشکی
امروزه، اجزای مختلف درخت اقاقیا، در صنعت داروسازی استفاده می‌شود؛ برای مثال، گل اقاقیا، خواص آرام‌بخشی، تقویت، قبض‌کنندگی، نرم‌کنندگی و صفرابُری دارد. پوست اقاقیا نیز مقوی و ملیّن است. برگ این درخت نیز صفرابُر و ملین است. دم‌نوش گل و برگ اقاقیا، امروزه، به‌منظور رفع سردردهای ناشی از مسمومیت، سوء هاضمه، استفراغ و احساس کسالت استفاده می‌شود.[۱۶] گیاه اقاقیا، حاوی 90 درصد فیبر خوراکی است و به رژیم غذایی و بهبود سیستم گوارش کمک می‌کند. دم‌نوش این گیاه، پس از هر وعده غذایی برای درمان سوزش معده، ترش کردن و رفع التهاب آن مفید است.[۱۷]
اقاقیا در فرهنگ مردم ایران
این درخت، در فرهنگ مردم ایران و ادبیات فارسی، نماد مغیلان و خار مغیلان است. اصطلاح «ام‌مغیلان» به‌معنای مادر غولان است. در باور مردم، غول‌ها در بیابان‌های گرم و سوزان، زیر بوته‌های پرخار و پرصمغ این درخت بچه‌دار می‌شوند. در شعر فارسی، این گیاه، نماد تحمل سختی‌ها و دردها در راه رسیدن به معشوق و معبود است؛ برای مثال، سعدی در این‌باره می‌گوید:[۱۸]
| جمال کعبه چنان می‌دواندم به نشاط | که خارهای مغیلان حریر می‌آید |
حافظ نیز در بیتی به این مضمون اشاره کرده است:[۱۹]
| در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم | سرزنش‌ها گر کند خار مغیلان غم مخور |
مولانا نیز در این‌باره می‌گوید:[۲۰]
| من ز وصلت چون به هجران می‌روم | در بیابان مغیلان می‌روم |
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه اغاغیا، سایت واژه‌یاب.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه اقاقیا، سایت واژه‌یاب.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه اقاقیا، سایت واژه‌یاب.
- ↑ میرحیدر، معارف گیاهی، ج6، ۱۳۷۳ش، ص47.
- ↑ ابن‌میمون، شرح اسماء العقار، ۱۹۹۲م، ص۵؛
غسانی ترکمانی، المعتمد فی الادویة المفردة، ۱۴۰۲ق، ص۶؛
ابن‌بیطار، تفسیر کتاب دیاسقاریدوس، ۱۹۸۹م، ص۱۴۱-۱۴۲؛
حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ۱۳۷۱ش، ص۴۰؛
قهرمان، نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، ۱۳۸۳ش، ص۵۷. - ↑ امیری، فرهنگ داروها و واژه‌های دشوار، ۱۳۵۳ش، ص۳۶.
- ↑ محمدپادشاه، فر هنگ آنندراج، ۱۳۶۳ش، ذیل واژه اقاقیا.
- ↑ ثابتی، درختان و درختچه‌های ایران، ۱۳۴۴ش، ص۳۱۶-۳۱۷؛
مظفریان، درختان و درختچه‌های ایران، ۱۳۸۳ش، ص۵۲۱-۵۲۴. - ↑ صحت نیاکی، گیاهان کشاورزی ایران، ۱۳۲۶ش، ص۴۱۰.
- ↑ مقدم، تویسرکان، ج1، ۱۳۷۸ش، ص۴۵؛
رضایی، شهر من فسا، ۱۳۸۷ش، ص۳۲۵؛
قاسمی، جغرافیای شهرستان‌های پارس‌آباد، بیله‌سوار و گرمی، ج1، ۱۳۷۷ش، ص۲۶؛
صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج3، ۱۳۵۳ش، ص۳۹۷. - ↑ بهرامی، فرهنگ روستایی، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش، ص۲۱۰.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه اقاقیا، سایت واژه‌یاب؛
الذخیرة فی الطب، ۱۹۲۸م، ص۵۱؛
ابن‌وحشیه، الفلاحة النبطیة، ۱۹۹۵م، ص۱۲۶۰-۱۲۶۱؛
ابن‌جزار، فی المعدة و امراضها و مداواتها، ۱۹۷۹م، ص۱۴۷؛
کشکری، کناش فی الطب، ۱۴۱۴ق، ص۷۵. - ↑ ابن‌ربن، فردوس الحکمة، ۱۹۲۸م، ص۴۰۶؛
رازی، الحاوی، ج20، ۱۳۸۴ش، ص۴۴؛
اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۴۰۸ و ۴۱۰ و ۵۳۰ و ۵۳۳ و ۵۸۱. - ↑ صحت نیاکی، گیاهان کشاورزی ایران، ۱۳۲۶ش، ص۴۱۰.
- ↑ ابن‌سینا، قانون، ج2، ۱۳۶۴ش، ص58.
- ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ج2، ۱۳۶۰ش، ص66.
- ↑ «گیاه اقاقیا چه خواصی دارد؟»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 288، سایت گنجور.
- ↑ حافظ، غزلیات، غزل شماره 255، سایت گنجور؛
گرامی، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، ۱۳۸۶ش، ص۴۸۴. - ↑ مولانا، دیوان شمس، غزلیات، غزل شماره 1667، سایت گنجور.
منابع
- ابن‌بیطار، عبدالله، تفسیر کتاب دیاسقاریدوس، به‌تحقیق ابراهیم بن مراد، بیروت، بی‌نا، ۱۹۸۹م.
- ابن‌جزار، احمد، فی المعدة و امراضها و مداواتها، به‌تحقیق سلمان قطابه، حلب، دار الرسید للنشر، ۱۹۷۹م.
- ابن‌ربن، علی، فردوس الحکمة، به‌تحقیق محمدزبیر صدیقی، برلین، چاپخانه آفتاب، ۱۹۲۸م.
- ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، نهضت پویا، ۱۳۶۴ش.
- ابن‌میمون، موسى، شرح اسماء العقار، به‌تحقیق ماکس مایرهف، بیروت، مکتبه الثقافه الدینیه، ۱۹۹۲م.
- ابن‌وحشیه، احمد، الفلاحة النبطیة، به‌تحقیق توفیق فهد، دمشق، ۱۹۹۵م.
- اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۴ش.
- الذخیرة فی الطب، منسوب به ثابت بن قره، قاهره، دارالکتب العلمیه، ۱۹۲۸م.
- امیری، منوچهر، فرهنگ داروها و واژه‌های دشوار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.
- بهرامی، تقی، فرهنگ روستایی، تهران، بی‌نا، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش.
- ثابتی، حبیب‌الله، درختان و درختچه‌های ایران، یزد، دانشگاه یزد، ۱۳۴۴ش.
- حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، به‌تحقیق محمدتقی میر، تهران، شرکت داروئی پخش رازی، ۱۳۷۱ش.
- حافظ، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 دی 1400ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 دی 1400ش.
- رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴ش.
- رضایی، غلام‌رضا، شهر من فسا، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۷ش.
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۰ش.
- سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 دی 1400ش.
- صحت نیاکی، نصرت‌الله، گیاهان کشاورزی ایران، اهواز، دانشگاه جندی شاپور، ۱۳۲۶ش.
- صفری، بابا، اردبیل در گذرگاه تاریخ، تهران، نویسنده، ۱۳۵۳ش.
- غسانی ترکمانی، یوسف، المعتمد فی الادویة المفردة، به‌تحقیق مصطفى سقا، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۲ق.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 دی 1400ش.
- کشکری، یعقوب، کناش فی الطب، به‌تحقیق علی شیری، بیروت، ۱۴۱۴ق.
- گرامی، بهرام، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، تهران، سخن، ۱۳۸۶ش.
- «گیاه اقاقیا چه خواصی دارد؟»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگذاری: 22 اردیبهشت 1399ش.
- قاسمی، احد، جغرافیای شهرستان‌های پارس‌آباد، بیله‌سوار و گرمی، تهران، بی‌نا، ۱۳۷۷ش.
- قهرمان، احمد و اخوت، احمدرضا، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
- محمدپادشاه، فرهنگ آنندراج، تهران، خیام، ۱۳۶۳ش.
- مظفریان، ولی‌الله، درختان و درختچه‌های ایران، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۸۳ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 دی 1400ش.
- مقدم، محمد، تویسرکان، تهران، اقبال، ۱۳۷۸ش.
- مولانا، دیوان شمس، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 دی 1400ش.
- میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۳ش.