اقتصاد صنعتی افغانستان

اقتصاد صنعتی افغانستان؛ فعالیت‌های اقتصادی وابسته به بخش صنعت در افغانستان.

افغانستان به‌دلیل وجود منابع معدنی گسترده از ظرفیت خوبی برای صنعتی‌شدن برخوردار است، اما استمرار جنگ و منازعه، آسیب‌های زیادی به بخش صنایع محدود این کشور وارد کرده و موجب شده است که بخش صنعت در اقتصاد افغانستان بسیار ضعیف بماند. از همین‌رو سهم بخش صنعت در تولید ناخالص داخلی این کشور در دوره‌های متفاوت بسیار پایین بوده است.

مفهوم‌شناسی

اقتصاد صنعتی شاخه‌ای از علم اقتصاد است که به بررسی فعاليت و فرآورده‌های انبوه صنعتی بخش صنعت در جهت تأمین نياز مصرف‌كنندگان می‌پردازد. اقتصاد صنعتی كاركردهای بخش صنعت را براساس دانش اقتصاد خرد، در نظام كارآفرينی و بازار به‌تحلیل می‌گیرد. صنعتی‌شدن عبارت است از تحول کیفی در اقتصاد که از اقتصاد ساده مبتنی بر کشاورزی، مواد اولیه و منابع به اقتصاد مبتنی بر تولید انبوه ماشینی ارتقأ می‌یابد. اقتصاد صنعتی در افغانستان به فعالیت‌های صنایع ماشینی کوچک و صنایع ماشینی مدرن مانند کارخانجات اسلحه‌سازی و پارک‌های صنعتی مربوط می‌شود.

تاریخچه

بخش صنعت در افغانستان در سطح صنایع کوچک و صنایع دستی از زمان تأسیس این کشور به‌صورت محدود فعال بوده است، اما صنایع ماشینی مدرن از جمله کارخانۀ اسلحه‌سازی، چاپ، لیتوگرافی، کارخانۀ تفنگ‌سازی و باروت‌سازی در افغانستان از دوران امیر شیر علی‌خان در 1869 – 1879م تأسیس شده و در دوران عبدالرحمن و فرزند او حبیب‌الله این صنایع و برخی دیگر از صنایع ماشینی کوچک گسترش پیدا کرده است.

صنایع افغانستان در زمان امیر حبیب‌الله

حبیب‌الله در جهت رشد و توسعه صنایع داخلی تلاش مبسوط داشت. او در کابل کارخانۀ چرم‌گری به سرپرستی متخصص انگلیسی تأسیس کرد. این کارخانه، چرم برای کفش، موزه و سلیپر مورد نیاز ارتش افغانستان تهیه و آن را در بازارهای کابل نیز عرضه می‌کرد. در ۱۹۱۳م کارخانۀ پشمینه‌بافی کابل با نیروی ۵۰۰ اسب‌بخار تأسیس شد که در ۱۹۱۴م به تولید آغاز کرد و سالانه برای ۵۰۰۰۰ سرباز یونی‌فرم نظامی تولید می‌کرد. کارخانۀ برق آبی جبل السراج در ۱۹۰۷م زیرساخت قرار گرفت. برای نخستین‌بار در کارخانۀ حربی کابل باروت سفید یا باروت بدون دود تولید شد.

صنایع افغانستان در زمان امیر امان‌الله

امان‌الله در جهت گسترش صنایع، کارخانه‌های نوین زیادی با سرمایۀ دولت تأسیس‌ کرد. او سعی کرد تا صنایع ملی را در برابر صنایع خارجی تقویت کند به این منظور او مصرف‌کنندگان را به مصرف کالاهای داخلی وادار می‌کرد. توسعۀ صنایع به توسعۀ زیرساخت‌ها به‌شمول شبکۀ راه‌ها و ارتباطات نیاز داشت. به‌همین دلیل وی قرارداد توسعۀ خطوط هوایی بین‌المللی کابل و مزارشریف با اتحاد جماهیر شوروی، ایران و ترکیه را در اولویت برنامه‌های دولت قرار داد. او با دو شرکت آلمانی و فرانسوی قرارداد کرد تا در مدت ده سال از جنوب به شمال افغانستان خط آهن احداث شود. در همین راستا خط تلگراف و تلفن بین مراکز و ولایات کشور را راه‌اندازی کرد و ایستگاه‌های برق در شهرهای پغمان، جلال‌آباد و قندهار به وجود آورد تا به کارخانه‌های چرم‌سازی، باروت‌سازی، کارخانه‌های سیمان و تولید گوگرد برق داده شود که در ادامه این روند کارخانه‌های بازسازی ماشین، صابون‌سازی، عطری‌جات، نخ‌تابی، پارچه‌بافی، نجاری، یخ‌سازی، پنبه و روغن‌کشی در شهرهای قندهار، مزارشریف و هرات تأسیس شد. او سرمایه‌گذاری روی کارخانجات قندسازی، نساجی، دکمه‌سازی، آب میوه، لبنیات و استخراج نفت را توسعه داد. به‌منظور انعقاد قراردادهایی معادن لاجورد بدخشان، نفت هرات و ایجاد یک کارخانۀ ذوب آهن و توسعۀ معادن آهن، زغال‌سنگ، گوگرد، سرب، مرمر و گِل سفید برنامه‌های روی دست گرفته شد و دوخت لباس از پارچه‌های ساخت کشور برای کارمندان دولت را اجباری کرد.==

اقتصاد صنعتی افغانستان در زمان ظاهرشاه

در زمان ظاهرشاه؛ برنامه‌های توسعۀ ۵ ساله و ۲۵ سالۀ افغانستان طرح و دو برنامۀ آن به‌صورت کامل اجرایی شد. برنامۀ سوم با مشکلاتی در بودجه مواجه شد. بر اساس برنامه‌های توسعه، افغانستان صاحب شاه‌‌راه حلقوی، ۱۱ سد برق و ۵۲۰۰ موسسه صنایع کوچک و کارخانجات شد. از مهم‌ترین تأسیسات و کارخانه‌های آن‌ زمان، کارخانۀ نساجی گل‌بهار، نساجی بگرامی، نساجی افغان، پشمینه‌بافی، نخ‌تابی کابل، کفش آهوی قندهار، پشمینه‌بافی قندهار، کود و برق مزارشریف، صابون‌سازی، انبارها، کارخانۀ سیمان غوری، جبل‌السراج و هرات، دوچرخه‌سازی پامیر، پلاستیک‌سازی‌ها، مصالح ساختمانی هلمند، کارخانۀ حجاری بتون، کارخانۀ حجاری و نجاری، کابل فلز، کارخانه‌های کشمش پاک‌کنی،کارخانۀ شکر بغلان، کارخانۀ پرس مزارشریف، کارخانۀ روغن‌سازی اسپین‌زر، استخراج زغال‌سنگ بوده است. همچنین برخی از کارخانجات صنعتی بزرگ از قبیل کارخانجات پنبه، سیمان، کود شیمیایی، کارخانجات مصالح ساختمانی و آهن در شهرهای کابل، بغلان، بلخ و پروان تازه تأسیس شده بود که در آن بسیاری از کالاهای تولیدی صنعتی از قبیـل منسوجات، لباس، کفش، سیمان، آجر و مواد پلاستیکی مورد نیاز، توسط صنایع کوچک داخل کشور تولید و به بازار عرضه می‌شد.

اقتصاد صنعتی افغانستان بعد از کودتای 7 ثور

در دهۀ 1970م دورۀ جمهوری داود، اقداماتی صورت گرفت تا صنایع خصوصی را در کنار صنایع دولتی توسعه بخشد. در پس از کودتای 7 ثور 1978م تمام صنایع خصوصی ملی شد و در همان سال تولیدات بخش صنعت، 17 درصد تولیدات ناخالص ملی کشور را تشکیل می‌داد. به‌دلیل فقدان حساب‌داری ملی و کمبود داده‌های آماری قابل اعتماد در افغانستان، گزارش‌ها به‌صورت برآورد کلی به وضعیت صنایع افغانستان اشاره کرده است. در 1990م در حدود 360 کارخانۀ تولیدی در شهرهای هرات، قندهار و مزارشریف با استخدام چهل هزار کارگر فعالیت داشت. در دهۀ هفتاد خورشیدی (دوران جهاد افغانستان علیه ارتش شوروی سابق)، بسیاری از نیروی‌کار ساده و فنی فعال در کارخانجات صنعتی کشور به کشورهای دیگر مهاجر شدند و بسیاری از کارخانجات از فعالیت باز ماندند. پس از 1992م بسیاری از صنایع باقی‌ماندۀ دولتی و خصوصی در شهر کابل به‌صورت کامل تخریب و وسایل آنها به غارت رفت. مهم‌ترین صنایع فعال کشور پیش از کودتای کمونیستی عبارت بودند از:

1. صنایع انرژی برق، 41 واحد؛
2. صنایع ذغال سنگ، 10 واحد؛
3. صنایع نفت و گاز، 2 واحد؛
4. صنایع کیمیاوی، 83 واحد؛
5. صنایع ساختمانی، 18 واحد؛
6. صنایع ماشین‌سازی و فلزکاری، 50 واحد؛
7. صنایع تولید ادویه، 3 واحد؛
8. صنایع طباعتی، 26 واحد؛
9. صنایع نجاری و کاغذسازی، 16 واحد؛
10. صنایع سبک، 141 واحد؛
11. صنایع مواد ارتزاقی، 124 واحد؛
12. سایر صنایع، 69 واحد؛

تعداد مؤسسات صنعتی غیرفعال که به‌صورت کامل در دوران جنگ افغانستان علیه شوروی و پس از آن تخریب شده است به 500 واحد صنعتی می‌رسد. تـنها در پارک صنعتی کابل بیش از 100 واحد صنعتی فعالیت داشت که از آن جمله 28 واحد باقی مانده و سایر آنها به‌کلی تخریب شده است.

اقتصاد صنعتی در دوران نظام جمهوری اسلامی افغانستان

در دهۀ هشتاد و نود خورشیدی با شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی و فراهم‌شدن زمنیه برای مشارکت مردم، صنایع سبک که در دوران جنگ‌های داخلی افغانستان آسیب دیده و از فعالیت بازمانده بودند بازسازی شده و فعالیت ‌خود را از سر گرفتند، اما به‌دلیل روش نادرست مدیریت کمک‌های جامعه جهانی و سرمایه‌های موجود به‌خاطر فساد گستردۀ اداری و فقدان زیرساخت‌های لازم رشد اقتصاد صنعتی افغانستان به حدی نرسید که انتظارات را برآورده سازد. در این دوره نیز سهم صنعت در تولید ناخالص داخلی از محدودۀ 12 تا 25 درصد بیشتر نشد. در دورۀ حاکمیت دوم طالبان به‌دلیل مهاجرت سرمایه‌گذاران داخلی و نیروی کار فنی دوباره صنایع افغانستان با رکود مواجه شده است.

ظرفیت‌های صنعتی افغانستان

از مهم‌ترین ظرفیت‌های توسعۀ صنعتی در افغانستان وجود گستردۀ منابع معدنی و انرژی آب، نفت و گاز است. در استان‌های جوزجان، بلخ، قندوز، سرپل و فاریاب منابع گستردۀ نفت و گاز در استان‌های کابل، بغلان و سرپل معادن قابل توجۀ از مس وجود دارد که در صورت استخراج می‌توان از آن برای تأمین مواد اولیۀ مورد نیاز صنایع و راه‌اندازی کارخانجات استفاده کرد. نیروی کار جوان و بازار مصرف داخلی و منطقه‌ای نیز از دیگر ظرفیت‌ها به شمار می‌رود.

چالش‌های صنایع افغانستان

مهم‌ترین چالش‌های فراروی توسعۀ صنایع افغانستان، ناامنی، فقدان سیستم‌های ارتباطی، توسعه‌نیافتگی زیرساخت‌ها و شبکه راه‌ها، کمبود سرمایۀ پولی و مالی، فقدان برق و انرژی و فساد در دستگاه اداری گزارش شده است.

سیاست‌ها و اقدامات توسعۀ صنایع افغانستان

از منظر صاحب‌نظران، افغانستان برای دسترسی به اهداف کاهش فقر، افزایش درآمد سرانه، گسترش اشتغال و رشد پایدار اقتصادی و توسعۀ رفاه اجتماعی خود نیازمند استراتژی‌های صنعتی است که بتواند از منابع گستردۀ ملی این کشور به‌طور موثر استفاده نموده و با جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی در بخش صنایع تولیدی و توسعۀ پارک‌های صنعتی به ‌خودکفایی اقتصادی برسد. افغانستان به‌دلیل وجود گسترده منابع معدنی، در دوره‌های مختلف تاریخ معاصر خود توسعه صنایع ماشینی را در برنامه‌های توسعه اقتصادی خود داشته است. مهم‌ترین سیاست‌ها و اقدامات در جهت توسعه صنایع افغانستان عبارتند از:

الف) بازسازی و توسعه پارک‌های صنعتی

پارک‌های صنعتی محیط فعالیت‌های اقتصادی است که بر اساس برنامه‌ریزی‌های استراتژیک برای جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، ایجاد اشتغال و توسعۀ اقتصادی احداث شده و نیازمند زیرساخت‎‌های مانند جاده‌های متصل به شاهراه‌ها، سیستم انرژی آب و برق، سیستم فاضلاب، سیستم‌های ارتباطی، مخابرات و فضای سبز برای صنعت‌کاران است. در افغانستان پارک‌های صنعتی، زیر نظر وزارت صنعت و تجارت اداره می‌شود این وزارت به‌منظور حفظ و توسعۀ پارک‌های صنعتی، ریاست عمومی پارک‌های صنعتی و امور صنایع را که زیر نظر معاونت صنعت و تجارت کار می‌کند ایجاد کرده است. افغانستان از قدیم دارای پارک‌های صنعتی در بسیاری از مناطق بوده که بر اثر جنگ‌های داخلی بسیاری از آن‌ها از بین رفته است. امروزه ۱۲ پارک صنعتی فعال در کشور وجود دارد که عبارتند از:

1. پارک صنعتی پل‌چرخی؛
2. پارک صنعتی جمعه‌محمد محمدی واقع در فاز۱ و فاز 2 کابل؛
3. پارک صنعتی و زراعتی باری‌کاب در پروان؛
4. پارک صنعتی فاز ۱-۲-۳-4 در هرات؛
5. پارک صنعتی امیر علی‌شیر نوایی فاز۱-۲ در بلخ؛
6. پارک صنعتی شادیان در بلخ؛
7. پارک صنعتی شیخ مصری و شوراندام در ننگرهار؛
8. پارک صنعتی شوراندام در قندهار؛

در مزارشریف دو پارک صنعتی امیرعلی‌شیر نوایی و دشت شادیان وجود دارد که تا پیش از کودتای کمونیستی بیش از 400 کارخانۀ تولیدی در آن به‌صورت متمرکز به فعالیت‌های تولیدی مشغول بوده است. بر اساس گزارش مقامات محلی بر اثر تحولات اخیر بیش از 70 درصد این واحدها اکنون تعطیل شده‌اند. از مهم‌ترین صنایع موجود در این منطقه، صنایع پالایشگاهی است که از مجموع 13 پالایشگاه در افغانستان، 9 پالایشگاه در این استان واقع شده است.از دیگر صنایع، صنایع غذایی، صنایع پلاستیک و صنایع تبدیلی است. در استان‌های شمالی افغانستان صنایعی مانند مرغداری، دام‌پروری و پرورش ماهی نیز فعال است. بغلان یکی از نواحی صنعتی افغانستان بوده و دارای کارخانه‌های متعدد تولیدی است که مهم‌ترین آن شرکت‌های سیمان غوری، نساجی افغان، قند بغلان، سپین زر، و تأسیسات معدن زغال‌سنگ است.

ب) تأسیس پارک‌های صنعتی استاندارد

بر اساس گزارش وزارت صنایع و تجارت افغانستان، در دوران نظام جمهوری اسلامی، این کشور برنامۀ گسترده در جهت احداث و توسعۀ پارک‌های صنعتی داشته است. برای احداث 23 پارک صنعتی برنامه‌ریزی و برای 11پارک صنعتی زمین توزیع کرده بود. 12 پارک صنعتی تحت مطالعۀ نیازسنجی قرار داشت. ریاست عمومی پارک‌های صنعتی مسئولیت نظارت و تطبیق برنامه‌های توسعۀ، پارک‌های صنعتی کشور را بر عهده داشت و برنامه‌ها و فعالیت‌های ذیل را دنبال می‌کرد.

1. مطالعۀ امکان سنجی پارک‌های صنعتی؛
2. مطالعۀ طراحی جامع، نقشه‌ها و مشخصات فنی زیربناهای عمومی پارک‌های صنعتی؛
3. نظارت بر پیشرفت فرآیند برنامه‌های تدارکاتی و کارهای عملی پروژه‌های زیربنایی؛
4. هماهنگی با ریاست کمیسون مالی جهت تعیین بودجه و انجام پروسه‌های تدارکاتی پروژه‌های انکشافی؛
5. نظارت و تطبیق نقشه‌های تفصیلی پروژهای قرارداد شده و کارخانجات صنعتی؛
6. مدیریت امورحفظ و مراقبت پارک‌های صنعتی؛
7. تعیین و تثبیت مناطق پارک‌های صنعتی و تثبیت تقاضا برای احداث پارک‌های صنعتی؛
8. بررسی مراحل انتقال ملکیت پارک‌های صنعتی به وزارت صنایع و تجارت؛
9. ترتیب و امضای موافقتنامۀ فروش با دریافت‌کنندگان زمین و توزیع زمین برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در پارک‌های صنعتی؛
10. بررسی و تنظیم امور مربوط به جمع‌آوری اقساط مانند قیمت زمین، میزان مصارف برای زیربناها از طریق دفاتر استان‌ها؛
11. بررسی اسناد متقاضیان زمین در پارک‌های صنعتی؛
12. طرح و تدوین سسیاست‌ها برای مدیریت، حفظ و مراقبت و توسعه پارک‌های صنعتی؛
13. ایجاد میکانیزیم برای اجرای سیاست‌ها، ضوابط و مقررات پارک‌های صنعتی؛

منابع

• امیری، عبدالحق، نگاهی بر اوضاع اقتصادی افغانستان در دو دهۀ اخیر، پشاور، کتاب‌خانه‌های اریک، 1379ش.
• «انواع صنایع در افغانستان»، وب‌سایت بلاک اسکای، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1393ش.
• «پایین‌بودن سهم کشاورزی و صنعت در تولید ناخالص کشور»، خبرگزاری طلوع، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1395ش.
• «صنعتی‌شدن چیست» اقتصاد آنلاین، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1402ش.
• «ظاهرشاه در ۴۰ سال حکومت خوب کار کرد»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1401ش.
• غبار، میرمحمد، افغانستان در مسیر تاریخ، کابل، مطبعه عمومی، 1967م.
• «فرصت‌ها و چالش‌ها برای توسعه اقتصادی افغانستان»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 17 مهر 1395ش.
• فقیهی، خداداد، «چالش‌های سرمایه‌گذاری در افغانستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب : 9 آذر 1393ش.
• «کارشناس مطالعات امکان سنجی پارک‌های صنعتی»، وب‌سایت وزارت صنعت و تجارت افغانستان، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1400ش.
• مجددی، فضل محمد غنی، صفحه‌ای از تاریخ معاصر افغانستان 1900-193، آمریکا، ناشر فقه اسلامی، 2020م.
• «مروری بر ظرفیت‌ها و امکانات اقتصادی شمال افغانستان»، وب‌سایت معاونت دپلماسی اقتصادی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1400ش.
• مسعود، سید، افغانستان در نشیب و فرازهای بحران اقتصادی، پشاور، میوند، 1380ش.
• ورستان، توحید، «واکاوی اقتصاد افغانستانِ تحت حاکمیت طالبان»، وب‌سایت موسسه مطالعات راهبردی شرق، تاریخ درج مطلب: 6 شهریور 1402ش.
• “Afghanistan GDP: % of GDP: Gross Value Added: Industry” 2003-2021. Date of review: 15 February 2024.
• , Document of the World Bank,” Industrial Sector Review of Afghanistan.” June 1977, page 1.