اقتصاد کشاورزی افغانستان

اقتصاد کشاورزی افغانستان؛ فعالیت‌های سازمان‌یافته وابسته به زیربخش‌های کشاورزی بر اساس علوم اقتصادی در افغانستان.

اقتصاد کشاورزی در افغانستان، به¬دلیل کارآفرینی فزاینده، کانون اصلی رشد و توسعه اقتصادی شناخته می‌شود. در افغانستان، بخش کشاورزی از ظرفیت‌های بسیاری برخوردار است و نسبت به سایر بخش‌های اقتصادی، سهم چشمگیری از تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل داده و نقش عمده‌ای در درآمد و تأمین معیشت مردم دارد.

مفهوم‌شناسی

اقتصاد کشاورزی؛ شامل دانش اقتصادی در مورد فعالیت‌های وابسته به کشاورزی و کشاورزی سازمان‌یافته پس از انقلاب صنعتی، در اروپا در اواخر قرن نوزدهم میلادی شکل گرفت. اقتصاد کشاورزی به لحاظ نظری، از نظریه بنگاه‌ها و نظریه‌‌های مربوط به بازاریابی و نظریه‌‌های سازمانی ترکیب شده است. توسعه نظریه‌های مربوط به اقتصاد کشاورزی تا انتهای قرن بیستم میلادی ادامه یافت و اقتصاد کشاورزی به‌عنوان یکی از شاخه‌های متمایز از مجموعه علوم اقتصاد مطرح شد. بهره‌برداری از کشاورزی سازمان‌یافته و مطابق دانش اقتصادی در افغانستان نیز پس از تکوین نظام مدرن سیاسی و پایه‌های دولت-ملت در قرن بیستم میلادی مورد توجه قرار گرفت. بررسی اراضی، منابع آبی، خاک و شناسایی امکانات و تنوع محصولات در قالب برنامه‌های توسعه‌ای، نخستین بار توسط دولت داوود تدوین شد.

کشاورزی در افغانستان

کشاورزی اصلی‌ترین رکن اقتصاد افغانستان را تشکیل می‌دهد. سهم کشاورزی در تولید ناخالص داخلی افغانستان 20 درصد و در اشتغال، 45 درصد است، بر این اساس کشاورزی مهم‌ترین بخش اقتصادی افغانستان در جهت کاهش سطح فقر و بیکاری و بهبود امنیت غذایی است و با رشد و توسعۀ بخش کشاورزی سایر بخش‌های اقتصادی نیز رشد و توسعه خواهد یافت. کشاورزی افغانستان، شامل زیربخش‌های زراعت، دام‌داری، باغبانی، پرورش گل، گیاه، سبزیجات و پرورش ماهی، کرم ابریشم و پرورش زنبور عسل می‌شود. بخش زراعت، به‌صورت سنتی، اصلی‌ترین عامل در جهت اشتغال و تأمین معیشت مردم و رشد اقتصادی این کشور بوده است.

اهمیت اقتصاد کشاورزی در افغانستان

اقتصاد کشاورزی در تمام کشورها به‌عنوان اقتصاد مادر شناخته می‌شود. این اقتصاد به تأمین غذا، پوشاک، مواد خام صنعتی و بازیابی انرژی، یاری می‌رساند و نقش مهمی در اشتغال و درآمد مردم دارد. ذیل اقتصاد کشاورزی، صنایع گوناگونی شکل گرفته است که بسیاری از آنها در افغانستان از قدیم وجود داشته و مواد اولیه آن از بخش کشاورزی تأمین می‌شود. مهم‌ترین صنایع وابسته به کشاورزی عبارتند از:

1. صنایع غذایی شامل فرآورده‌های دامی، فرآورده‌های زراعی و صنایع محصولات باغی.
2. برخی صنایع وابسته به مسکن؛
3. صنایع پوشاک؛
4. حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست؛ پایداری منابع طبیعی، بهبود کیفیت خاک، حفظ آب‌های زیرزمینی، حفظ تنوع زیستی و تعادل اکوسیستم‌ها، به روش‌های بهینه کشاورزی بستگی دارد. استفادۀ بهینه از منابع طبیعی، و استفاده از روش¬های کشاورزی ارگانیک می‌تواند به باززایی منابع طبیعی کمک کند.
5. کارآفرینی و اشتغال؛ کشاورزی در افغانستان نقش مهمی در ایجاد فرصت‌های شغلی و توزیع درآمد به‌ویژه در مناطق روستایی دارد.

ظرفیت‌های کشاورزی افغانستان

افغانستان از ظرفیت‌های غنی کشاورزی برخوردار است.

الف) منابع آبی

افغانستان کشور کوهستانی، برخوردار از منابع آب، خاک غنی و شرایط اقلیمی مناسب و متفاوت است. سلسله کوه‌های بلند، منابع اصلی ذخایر برف و آب‌های شیرین بوده و منشأ شکل‌گیری رودخانه‌های کوچک و بزرگ این کشور است و نقش اساسی در تأمین انرژی و آب مصرفی ایفا می‌کند. افغانستان دارای 25 رودخانه بزرگ و صدها رود کوچک است. بر اساس آمارهای رسمی وزارت انرژی و آب، سالانه حدود ۷۵ میلیارد مترمکعب آب در افغانستان تولید می‌شود، اما مردم این کشور از ۲۵ درصد آن استفاده می‌کنند.

ب) زمین‌ (خاک)

افغانستان حدود 65 میلیون هکتاروسعت دارد که حدود 8 میلیون هکتار آن، قابل کشت است؛ اما تنها در 25 درصد آن، کشاورزی می‌شود و نیمی از این زمین‌ها زیر کشت آبی است. از نظر جغرافیایی، حدود ۷۵ درصد از زمین‌های قابل کشت افغانستان در سه حوزۀ زراعتی شمال، شمال شرق و جنوب قرار گرفته است. بیشتر مناطق مسکونی و زراعتی در نواحی هموار و شیب دره‌ها و کنار رودخانه‌ها واقع شده است. فعالیت‌های زراعتی به میزان زیاد به عرضه آب رودخانه‌ها و ذوب شدن برف‌های کوهستان وابسته است.

ج) پوشش گیاهی

افغانستان، پوشش‌های گیاهی متنوعی دارد؛ شرایط اقلیمی و جنس خاک از عوامل اصلی پراکندگی رویش‌های گیاهی و جنگلی این کشور است. بسیاری از كوه‌هاي افغانستان به استثناي كوه‌هاي غربي پوشش جنگلی دارند. در نواحی شمالی افغانستان، در کنارۀ رودها به‌خصوص سواحل جنوبی آمودریا، نیزارها، چمن‌زارها، انواع درخت‌های بید، درختچه‌های گز و درخت‌های پراکندۀ پسته روییده است. در مناطق مرکزی افغانستان، در 1378ش، حدود بیست میلیون درخت چنار سرشماری شده است که مردم از چوب آن برای ساخت و لوازم خانه‌ها استفاده می‌کنند. دامنه کوه‌های این مناطق دارای مراتع غنی هستند که در فصل گرم سال چراگاه میلیون‌ها دام است. در نواحی شرقی و جنوب‌شرق افغانستان متنوع‌ترین پوشش گیاهی و جنگلی قابل مشاهده است. در جنگل‌های این مناطق، درختان سوزنی برگ مانند نیشتر، جلغوزه، ارچه و درختان پهن برگ مانند بلوط و زیتون مشاهده می‌شود. جلغوزه از اقلام صادراتی افغانستان است که منابع ارزی خوبی را همه ساله به‌دست آورده است. در ولایات پکتیا، ننگرهار، لغمان و کنر، میلیون‌ها درخت زیتون به‌صورت خودرو وجود دارد، در کوه‌های نورستان یک ناحیه وسیع در حدود 2000 هکتار پوشیده از درختان بلوط، صنوبر، سرو آزاد، سپیدار و گردو است. در نواحی شمال غربی از جمله استان بادغیس انبوهی از جنگل‌های پسته وجود دارند.

د) علفزارهای طبیعی

افغانستان، دارای حدود ۳۰ میلیون هکتار علف‌زار است که این میزان ۴۷ درصد مساحت سرزمینی این کشور را تشکیل داده است. مراتع و چراگاه در دامنه‌های بسیاری از کوه‌های این کشور وجود دارد به‌خصوص دامنه‌های کوه هندوکش چراگاه دایمی دام‌ها به شمار می‌آید.

ظرفیت‌های انسانی

بر اساس برآوردها در افغانستان حدود ۸۰٪ مردم در بخش زراعت و دام‌پروری مشغول به ‌کار هستند و بیش از نیمی از درآمد سرانۀ افغانستان از طریق کشاورزی تأمین می‌شود. به‌طور معمول در روستاهای افغانستان، بسیاری از فعالیت‌ها همانند پرورش دام و طیور، نخ‌ریسی، قالی، گلیم‌بافی، تولید لبنیات و نگه‌داری احشام، توسط زنان انجام می‌شود.

زیربخش‌های کشاورزی افغانستان

زراعت؛

انواع مختلف و متنوع محصولات زراعی از قبیل غلات و حبوبات، سبزی‌جات و گیاهان دارویی در افغانستان تولید شده و برخی مانند انواع گیاهان دارویی به کشورهای دیگر نیز صادر می‌شود.

باغ‌داری

شامل فعالیت‌های مربوط به کاشت درختان میوه و پرورش گل است. تنوع اقلیمی افغانستان برای پرورش و بهره‌برداری انواع میوه‌ مساعد است و فعالیت‌های مربوط به باغبانی اشتغال گسترده برای مردم فراهم آورده است. میوه‌های خشک افغانستان به‌خصوص برگۀ زردآلو و بادام 60 درصد بازار جهانی را در 1982م در بر گرفته بود، اما این میزان در 1990م به 16 درصد کاهش یافت. در افغانستان انواع گل، کرم ابریشم، و زنبور عسل نیز بهره‌برداری شده و بخشی از فرآورده‌های عسلی این کشور صادر می‌شود.

دامداری

فرآوردهای دامی افزون بر تأمین درآمد و معیشت روستاییان بسیاری از نیازمندی‌های شهرها را نیز تأمین می‌کند. بر اساس ارزیابی وزارت کشاورزی افغانستان، ارزش دامداری افغانستان بیش از هفت میلیارد دلار برآورد شده است و در 1396م افغانستان توانسته بیش از 80 در صد گوشت مرغ را برای مصرف داخلی خود تولید کند.

چالش‌های کشاورزی افغانستان

استمرار جنگ، منازعه و خشکسالی‌ها، چالش‌های بی‌شماری را فراروی کشاورزی افغانستان به‌وجود آورده است. این چالش‌ها عبارتند از:

1. ضعف زیرساخت‌ها: توسعه‌نیافتگی شبکۀ راه‌ها، خرابی جاده‌های مواصلاتی شهری و روستاها و فقدان تأسیسات مانند سردخانه‌ها، وسایط حمل و نقل و تجهیزات ماشینی؛
2. کم‌بود سرمایه مالی: برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف تولید، توزیع و بازاریابی، فرآوری و بسته‌بندی محصولات، منابع مالی کافی وجود ندارد و دست‌رسی به بازارهای بین‌المللی را محدود کرده است.
3. فقدان تحقیقات علمی و آماری؛
4. مدیریت نشدن منابع آبی؛ افغانستان حدود ۷۳ میلیارد متر مکعب آب سالانه دارد، اما امروزه از پایین‌ترین سطح ظرفیت ذخیره آب در جهان برخوردار است.
5. ناامنی و بی‌ثباتی سیاسی.

سیاست‌های بهره‌وری کشاورزی افغانستان

با هدف افزایش بهره‌وری کشاورزی در افغانستان، صاحب‌نظران مجموعه سیاست‌های زیر را پیشنهاد کرده‌اند:

1. استفاده از مدل مشارکت دولتی و خصوصی؛ بر اساس دیدگاه کارشناسان، این مدل زمینۀ مشارکت گسترده نیروی کار را فراهم آورده و به سرمایه‌گذاری بیشتر منجر می‌شود در نتیجه هم محصولات و هم اشتغال‌زایی روستایی افزایش می‌یابد.
2. مدیریت منابع آبی و توجه به شیوه‌های درست آب‌یاری مانند آبیاری قطره‌ای، حفاظت از ذخایر منابع آب و مهار آب رودخانه‌ها؛
3. توجه به تحقیقات علمی در زمینۀ شناسایی ظرفیت‌ها، چالش‌ها و دست‌آوردهای علمی در عرصۀ تکنولوژی و مکانیزه‌کردن کشاورزی برای بهره‌وری و بازدهی فزاینده، در مورد اصلاح نباتات، بذرهای اصلاح شده توسط شرکت‌های تولید بذر با هماهنگی و نظارت دولت؛
4. سرمایه‌گذاری در زمینۀ زیرساخت‌ها شامل شبکۀ راه‌های مواصلاتی میان روستا و شهر، تاسیسات همانند انبار، سردخانه، فراهم‌آوری تسهیلات ارتباطی از طریق خدمات مخابراتی و تکنولوژی اطلاعات و دسترسی ارزان و آسان به انرژی؛
5. تشویق زنان به مشارکت در عرصه برخی فعالیت‌های کشاورزی مانند تولیدات لبنی، فرآوری و بسته‌بندی محصولات زراعتی، محصولات باغداری و دسترسی بهتر آنان به بازارها، از طریق بخش خصوصی؛
6. فراهم‌سازی تسهیلات مالی و برنامه‌های آموزشی به‌منظور ارتقای مهارت‌ها و اشتغال بهینۀ کشاورزان.

منابع

• «افغانستان چه زمانی در تولید گندم خودکفا می‌شود»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه ایران، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت، 1399ش.
• «اقتصاد کشاورزی»، وب‌سایت تجارت فردا، تاریخ درج مطلب: 25 آبان 1392ش.
• الفت، تیمورشاه، «زیرساخت‌های اقتصادی افغانستان»، وب‌سایت معلومات عمومی، تاریخ درج مطلب: 1 خرداد 1389ش.
• اویس، عبدالوهاب و دیگران، «بررسی و تحلیل ساختار توپوگرافی و هایدرولوژی افغانستان با استفاده ازGIS »، مجله بین‌المللی مطالعات عالی دانشگاهی، سال 2020م.
• «پرورش کرم ابریشم در قندوز کاهش یافته است.»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: 14 اردیبهشت 1393ش.
• اخلاقی، ابراهیم، «پوشش گیاهی افغانستان»، وب‌سایت شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 31 فروردین 1395ش.
• «تنها 30 درصد زمین‌های کشاورزی افغانستان زیر کشت است؛ 45 درصد آب هدر می‌رود»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1394ش.
• «چرا افغانستان با حجم بی پایان و فزاینده‌ای از مشکلات مواجه است؟»، وب‌سایت کلکین، تاریخ درج مطلب: 27 دی 1402ش.
• «دام‌پروری در افغانستان»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1391ش.
• رزاق، حمید، «وضعیت اشتغال زنان در افغانستان: فرصت‌های شغلی در افغانستان در اختیار مردان است»، وب‌سایت مگیران، تاریخ درج مطلب: 19 آذر 1385ش.
• رسولی، معراج‌الدین، «تحلیلی از حجم صادرات، واردات و مقدار تولیدات میوه‌جات تازه در سطح کشور و تنظیم این سه روند برای توسعه صادرات»، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1396ش.
• «روز جهانی زنبور عسل؛ صادرات عسل افغانستان راه خود را به امارات و هند باز کرد»، خبرگزاری آریانا به نقل از بی‌بی‌سی، تاریخ درج مطلب: 31 اردیبهشت 1399ش.
• «زنان زراعت‌پیشه افغانستان؛ محدودیت‌ها و چالش‌ها»، خبرگزاری 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 17 اردیبهشت 1402ش.
• «ساز ناکوک ایران و افغانستان بر سر حقابه»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 2 خرداد 1402ش.
• «سهم 45 تا 96 درصدی بخش کشاورزی از تولید و اشتغال کشورهای در حال توسعه»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 2 شهریور، 1391ش.
• «صنایع تبدیلی چیست و چه کاربردی دارد؟»، وب‌سایت اگری‌نت، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1402ش.
• طنین، ظاهر، «افغانستان در قرن بیستم»، تهران، عرفان، 1383ش.
• «عکس گل‌های افغانستان»، وب‌سایت نودی، تاریخ درج مطلب: 5 سپتامبر 2021م.
• «فراز و فرود کشاورزی در افغانستان»، وب‌سایت ایران کشاورزی، تاریخ درج مطلب: 2 تیر 1398ش.
• «کشاورزی افغانستان در بیم‌ و‌ امید فرصت‌ها و چالش‌ها»، خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 6 فروردین 1395ش.
• «مدیریت منابع آبی در افغانستان»، وب‌سایت انجنیری ساختمان، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1400ش.
• «معرفی جنگلات طبیعی افغانستان و طروق حفاظت از آن»، وب‌سایت زراعت با مبارزه با گرسنگی، تاریخ درج مطالب: 1 بهمن 1390ش.
• «میزان واردات محصولات کشاورزی، سالانه به ۳ میلیارد دالر می‌رسد»، خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1394ش.
• نیک‌زاد، مجتبی، «ضرورت بازنگری اقتصادی به بخش کشاورزی»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1392ش.
• «نقش زراعت در اقتصاد»، روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1397ش.
• نیک‌زاد، مجتبی و دیگران، «تحلیل همبستگی فضایی رشد بخش کشاورزی و غیر کشاورزی در نواحی اقتصادی-کشاورزی افغانستان»، وب‌سایت مگیران، تاریخ درج مطلب: زمستان 1399ش.
• «واکسیناسیون ده‌ها هزار دام در برابر لمپی‌اسکین (آبله گاو) در بادغیس آغاز شد»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1402ش.
• «ویژه‌نامه سراسری صنایع غذایی، کشاورزی و صنایع وابسته»، وب‌سایت روزنامۀ دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1402ش.
• «یک شرکت تولیدی پوشاک در غرب کابل افتتاح شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1402ش.