امانالله
امانالله؛ شاه استقلال‌طلب و تجدد‌خواه افغانستان.
امانالله، بنیان‌گذار پادشاهی مشروطه، با افکار ترقی‌خواهانه و استقلال‌طلبانۀ خود، نزد قشر روشن¬فکر و تود‌ه¬های جامعه جا گرفت و به قدرت رسید و با ایجاد اصلاحات در عرصه‌های مختلف و اعلان استقلال افغانستان، جایگاه خاصی در تاریخ افغانستان به‌دست آورد.
معرفی
امانالله، در سال 1892م، در ولسوالی (شهرستان) پغمان ولایت (استان) کابل به دنیا آمد. وی یگانه فرزند حبیبالله بود که وارد دبیرستان نظامی شد.[۱] امانالله از دوران مکتب رابطۀ نزدیک با افسران و استادان خود برقرار کرد و تحت تأثیر افکار آنها از جمله محمود طرزی، قرار گرفت.[۲] جوانی امانالله با پیدایش جنبش‌های روشن‌فکری و مشروطه‌خواهی و آغاز به‌کار اولین جریدۀ رسمی (سراج الاخبار) در 1911م و ورود کتاب‌ها و جراید خارجی به کشور و نیز انقلاب عثمانی در ترکیه و پیدایش جنبش‌های مشروطه‌خواهی در ایران هم‌زمان بود. وضعیت موجود از امانالله یک شخصیت متفاوت ساخت.[۳] امانالله با تفکری که داشت، مورد توجه حلقۀ روشن‌فکری از جمله محمود طرزی قرار گرفت. او همچنین در میان مردم و اطرافیان پدر خود، نفوذ قابل توجهی داشت.[۴] برخی امانالله را پرتلاش و دارای اخلاق نیکو،[۵] باسواد، وطن‌دوست، انقلابی و دارای احساسات ضد استعماری دانسته‌اند.[۶] او به دانش و دانشمندان، آزادی، حقوق شهروندی، کرامت انسانی و شخصیت انسانی زنان احترام میگذاشت و از آگاهی در امور دینی، سیاسی و اجتماعی برخوردار بود. همچنین در کنار شجاعت، قاطعیت و سخنوری، روحیۀ قوم‌گرایانه داشت.[۷]
زمینه‌ها و بستر اجتماعی
مادر امانالله از قبیلۀ اشرافی بارکزایی بود و به‌عنوان بانوی اول کشور، با شیوه‌های مختلف احساسات ضد انگلیسی امانالله را تحریک می‌کرد.[۸] همچنین اندیشۀ اصلاح‌طلبانۀ پدر امانالله نیز در شکل‌گیری شخصیت او اثرگذار بود.[۹] جوانی امانالله، با اوج‌گیری جنبش‌های ضد استعماری و استبدادی در کشورهای اسلامی چون ترکیه، ایران، عراق، مصر و سوریه و جنبش¬های ضد استعمار در هند، هم‌زمان بود. امانالله از ارتباط با شخصیت‌های روشن‌فکر و آشنایی با افکار محمد عبده، سید جمال‌الدین، سید احمدخان بریلوی و ترکان جوان عثمانی، اثر پذیرفت و با شعار اصلاح پندارهای قبیله‌ای و ایجاد اصلاحات در عرصه‌های سیاست، اقتصاد و آموزش به میدان سیاست آمد.[۱۰]
فعالیت‌ها
امانالله بعد از فراغت از دبیرستان، فعالیت‌های سیاسی خود را با ایجاد روابط با شخصیت‌های روشن‌فکر و ایجاد «حزب سری ملی» آغاز و با توجه به محبوبیتی که در میان مردم و درباریان داشت، رشد کرد.[۱۱] وی در سال، دو ماه وکالت سلطنت را در کابل به عهده داشت.[۱۲] پس از اعلان بی‌طرفی امیر حبیبالله در جنگ جهانی اول و ورود ترکیه در جنگ به حمایت آلمان، امانالله با اطرافیان خود تلاش می‌کردند تا امیر را راضی به اعلان جهاد علیه انگلیس و شوروی کنند و همچنین از منتقدین جدی سبک زندگی و سیاست داخلی امیر بود.[۱۳] امانالله پس از شنیدن خبر کشته شدن پدر خود، به‌رغم اعلان امارت نصرالله خان «نایب‌السلطنه» در جلال‌آباد، در تاریخ 4 اسفند 1297ش، در سن 27 سالگی، در کابل اعلان پادشاهی کرد.[۱۴] با توجه به موقعیت و محبوبیب او، نصرالله با او بیعت کرد و بعد به‌جرم دست داشتن در قتل حبیبالله با چند تن از اطرافیان خود به زندان افتادند. امانالله در 9 اسفند همان سال، در مسجد عیدگاه با حضور رجال دولتی و شهروندان، مراسم رسمی تاج‌گذاری را برگزار کرد.[۱۵] وی در این مراسم وعده داد که دولت را براساس «وشاورهم فی‌الامر» اداره می‌کند و از مردم خواست که در این امر او را یاری رسانند.[۱۶]
دست‌آوردها
الف) استقلال افغانستان؛
امانالله در 2 اسفند 1297ش، با اعلان استقلال کامل افغانستان، تمام پیمان‌های گذشته با انگلیس را لغو کرد. وی پس از تلاش‌های دیپلماتیک، علیه انگلیس اعلام جهاد کرد و جنگ سوم افغان انگلیس در 13 اردیبهشت 1298ش درگرفت. در نهایت با امضای قرارداد راولپندی، استقلال افغانستان به‌رسمیت شناخته شد.[۱۷] امانالله پس از جنگ با انگلیس و کسب استقلال افغانستان عنوان «غازی» و «فاتح مسلمان» را از جانب مردم به‌دست آورد.[۱۸]
ب) اصلاحات همه‌جانبه؛
1. حقوقی
اولین قانون‌اساسی افغانستان در دورۀ امانالله در10 دی 1301ش، توسط لویه‌جرگه (مجلس بزرگان) با همکاری کارشناسان ترک، تصویب شد.[۱۹] به تعقیب آن در حدود پنجاه قانون یا نظام‌نامه مانند نظام‌نامۀ مطبوعات، جزای عمومی، فروش املاک دولتی، تذکرۀ نفوس، گذرنامه و بودجۀ عمومی به تصویب رسید.[۲۰]
2. اجتماعی
امانالله با تصویب قانون اساسی، مجموعه‌ای از اصلاحات اجتماعی را آغاز کرد؛ مانند حذف امتیازات سرداران بر اساس تعلقات تباری،[۲۱] منع برده‌داری، تساوی همگان در برابر قانون،[۲۲] تأمین حضور اجتماعی زنان، منع ازدواج زیر سن، منع تعدد زوجات و منع کار اجباری. تغییر سبک پوشش، ترویج بی‌حجابی، برداشتن محدودیت‌های شرعی حاکم بر روابط میان زنان و مردان اقدامات دیگری بود که اعتراض روحانیون و قشر مذهبی جامعه را به‌همراه داشت.[۲۳] با تصویب قانون اساسی، زنان و گروه‌های قومی و مذهبی محروم و به‌خصوص هزاره‌ها و شیعیان حیثیت شهروندی پیدا کردند.[۲۴]
3. سیاسی
امانالله حکومت خود را بر سه رکن مقننه، اجرائیه و قضائیه استوار ساخت. شورای دولت مرکب از اعضای انتصابی از سوی شاه و اعضای انتخابی از سوی ملت، تشکیل شد. قانون اساسی زمینۀ فعالیت آزاد سیاسی را در کشور فراهم ساخت که در نتیجه دو حزب مشروطه‌خواه اعتدالی و ملی‌گرای افراطی به‌وجود آمد.[۲۵] نظام جدید به‌منظور بیرون کشیدن کشور از انزوای سیاسی، هیئتی را برای مذاکره و ایجاد روابط به کشورهای اروپایی و همسایه فرستاد.[۲۶]
4. نظامی
امانالله مشاوران ترکی و آلمانی را به منظور حرفه‌ای ساختن ارتش استخدام کرد که بعدا مشاوران آلمانی هم‌زمان در دبیرستان حربیه نیز خدمت می‌کردند. همچنین خدمت سه ساله در ارتش را برای مردان بالای 21 سال، اجباری کرد. او همچنین با استفاده از الگوی ترکیه، با کمک آلمان و شوروی، قوای هوایی را ایجاد کرد.[۲۷]
5. اقتصادی
لغو انواع مالیات، اصلاح روند جمع‌آوری مالیات، لغو گمرکات متعدد داخلی، تأسیس مؤسسات و شرکت‌های تولیدی، ایجاد محاکم شرعی معاملات و تجارت، رشد صنایع، سرمایه‌گذاری و ایجاد شرکت‌های تجاری را سرعت بخشید.[۲۸]
6. فرهنگی
امانالله در بازگشت از سفر اروپایی، در کنار تغییر آرم، پرچم، تقویم هجری قمری به هجری شمسی، روز رخصتی (تعطیلی رسمی)، و ایجاد کتاب‌خانۀ عمومی در کابل، معتقد بود که یگانه راه نجات کشور تحصیل علم است.[۲۹] امانالله فعالیت فرهنگی خود را با ایجاد مکاتب دخترانه و پسرانه مانند مکتب امانی و مستورات،[۳۰] اعزام دانشجویان به خارج، سرعت بخشید و تعلیمات ابتدایی را برای پسر و دختر اجباری ساخت. در این دوره، رسانه‌های رسمی چاپی مانند هفتهنامۀ ارشاد النساء در کابل (اولین رسانۀ زنان افغانستان)، اتفاق اسلام در هرات، طلوع افغان در قندهار، بیدار در مزار و اتحا مشرقی در جلال‌آباد فعالیت خود را آغاز کردند.[۳۱]
ناکامی اصلاحات امانی
امانالله در پیشبرد برنامه اصلاحات خود ناکام ماند؛ پژوهشگران در بررسی این ناکامی به عوامل زیر توجه کرده‌اند: 1. کارشکنی انگلستان پس از اعلام استقلال افغانستان؛[۳۲] 2. تعارض منافع اصلاحات اجتماعی و طبقه حاکم؛ شاه، خود نیز وطن‌دوستی و قوم‌دوستی گرفتار بود؛[۳۳] 3. افراط‌گرایی امانالله به تبع آتاترک و شاه ایران در اصلاحات به سبک غربی و ناسازگار با فرهنگ جامعه مسلمان؛ 4. فساد درباریان و کارمندان دولت.[۳۴]
دیدگاه‌ها دربارۀ امانالله
در مورد شخصیت و عمل‌کرد امانالله سه دیدگاه متفاوت وجود دارد؛ برخی روشن‌فکران، زنان[۳۵] و گروه‌های قومی و نژادی[۳۶] که با اصلاحات او به آزادی نسبی دست یافتند، وی را قهرمان و غازی می‌نامند.[۳۷] اما قشر سنتی جامعه و نیز روحانیت، اصلاحات امانی را ناسازگار با اسلام و خود او را کافر[۳۸] و یا بی‌توجه به‌ارزش‌های اسلامی می‌دانند.[۳۹] برخی دیگر معتقدند امانالله، وطن‌دوست و ترقی‌خواه بود، اما برخی از برنامه‌های او سبب مشکلات عمیق در کشور شده است.[۴۰] درگذشت پس از شورش قبیلۀ منگل و گسترش آن، امانالله به تعدیل اصلاحات تن داد، اما موفق به خاموش‌کردن آتش شورش نشد تا آن‌که نظام امانی توسط حبیبالله کلکانی در 1929م سقوط کرد.[۴۱] امانالله پس از خروج از افغانستان به ایتالیا رفت و در 1960م در شهر زوریخ سوییس درگذشت و جنازۀ او به جلال‌آباد انتقال داده شد و در کنار مرقد پدر خود به خاک سپرده شد. مراسم گرامی‌داشت استقلال افغانستان هر سال در آرامگاه امانالله در قصر سراج‌الامارات، برگزار می‌شود.[۴۲]
پانویس
- ↑ «نگاهی به‌زندگی و کارنامۀ کاری شاه امانالله»، وب‌سایت طلوع‌نیوز.
- ↑ بگوند، «امانالله افغان»، وب‌سایت مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، 1391ش، ص722-723.
- ↑ بگوند، «امانالله افغان»، وب‌سایت مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ،1391ش، ص726.
- ↑ مرادی، «امیر حبیبالله خان و شاه امان¬الله خان»، وبلاگ خراسانزمین.
- ↑ بگوند، «امانالله افغان»، وب‌سایت مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ وداد، «شاه امانالله، آغاز سدۀ بیستم، مدرنیزاسیون، اصلاحات و ناسیونالیزم (بخش دوم)»، وبلاگ آریایی.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص305-306.
- ↑ وداد، «شاه امانالله، آغاز سدۀ بیستم، مدرنیزاسیون، اصلاحات و ناسیونالیزم (بخش دوم)»، وبلاگ آریایی.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ، ص717.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، 1391ش، ص726.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص313.
- ↑ بگوند، «امانالله افغان»، وب‌سایت مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «استقلال افغانستان به روایت تاریخ؛ امانالله خان چه کرد؟»، خبرگزاری فارس.
- ↑ بگوند، «امانالله افغان»، وب‌سایت مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «استقلال افغانستان به‌روایت تاریخ؛ امان¬الله خان چه کرد؟»، خبرگزاری فارس.
- ↑ مرادی، «امیر حبیبالله خان و شاه امانالله خان»، وبلاگ خراسانزمین.
- ↑ امینی، «سیر تاریخی شکل‌گیری قانون اساسی در کشور»، وب‌سایت روزنامۀ افغانستان ما.
- ↑ ساسان‌پور و درستی، «ناکامی اصلاحات امانالله خان و شکل‌گیری حکومت بچۀ سقا (سقو) در افغانستان»، 1390ش، ص110.
- ↑ ساسان‌پور و درستی، «ناکامی اصلاحات امانالله خان و شکل‌گیری حکومت بچۀ سقا (سقو) در افغانستان»، 1390ش، ص110.
- ↑ احمدی، «امانالله، هزاره‌ها و جنگ برای استقلال»، وب‌سایت هفتهنامۀ جادۀ ابریشم.
- ↑ سارا، «تبیین و تحلیل اجمالی وضعیت فرهنگی و اجتماعی زنان در عصر امانالله شاه ومحمد ظاهرشا»، پایگاه مجلات تخصصی نور.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص209.
- ↑ ساسان‌پور و درستی، «ناکامی اصلاحات امانالله خان و شکل‌گیری حکومت بچۀ سقا (سقو) در افغانستان»، 1390ش، ص109-110.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ،1391ش، ص756.
- ↑ وداد، «شاه امانالله، آغاز سدۀ بیستم، مدرنیزاسیون، اصلاحات و ناسیونالیزم (بخش دوم)»، وبلاگ آریایی.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ،1391ش، ص791.
- ↑ سیستانی، «نمونه‌ای از خطبه‌های نماز عید و جمعۀ شاه امانالله خان غازی»، وبلاگ هود.
- ↑ ساسان‌پور و درستی، «ناکامی اصلاحات امانالله خان و شکل‌گیری حکومت بچۀ سقا (سقو) در افغانستان»، 1390ش، ص111.
- ↑ سایه، «نخستین حضور اجتماعی زنان در دورۀ امانالله خان»، وب‌سایت روزنامۀ نیمرخ.
- ↑ ساسان‌پور و درستی، «ناکامی اصلاحات امانالله خان و شکل‌گیری حکومت بچۀ سقا (سقو) در افغانستان»، 1390ش، ص111.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1367ش، ص370.
- ↑ غبار، افغانستان در مسیر تاریخ،1391ش، ص789.
- ↑ سایه، «نخستین حضور اجتماعی زنان در دورۀ امانالله خان»، وب‌سایت روزنامۀ نیمرخ.
- ↑ احمدی، «امانالله، هزاره‌ها و جنگ برای استقلال»، وب‌سایت هفته¬نامۀ جادۀ ابریشم.
- ↑ «نگاهی به‌زندگی و کارنامۀ کاری شاه امانالله»، وب‌سایت طلوع¬نیوز.
- ↑ ساسان‌پور و دیگران، «ناکامی اصلاحات امانالله خان و شکل‌گیری حکومت بچۀ سقا (سقو) در افغانستان»، 1390ش، ص112.
- ↑ وداد، «شاه امانالله، آغاز سدۀ بیستم، مدرنیزاسیون، اصلاحات و ناسیونالیزم (بخش دوم)»، وبلاگ آریایی.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص209- 213.
- ↑ وداد، «شاه امانالله، آغاز سدۀ بیستم، مدرنیزاسیون، اصلاحات و ناسیونالیزم (بخش دوم)»، وبلاگ آریایی.
- ↑ «آرامگاه غازی امانالله خان؛ پر رفت‌وآمدترین مکان در روز استقلال»، آژانس اطلاعاتی باخترنیوز.
منابع
- احمدی، محمد، «امانالله، هزاره‌ها و جنگ برای استقلال»، وب‌سایت هفتهنامۀ جادۀ ابریشم، تاریخ درج مطلب: 27 اسد 1399ش.
- «استقلال افغانستان به‌روایت تاریخ؛ امانالله خان چه کرد؟»، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: 28 مرداد 1399ش.
- اعتماد، نرگس، «طالبان، امانالله خان و استقلال افغانستان»، خبرگزاری جمهوری، تاریخ درج مطلب: 29 اسد 1401ش.
- امینی، امین‌الله، «سیرتاریخی شکل‌گیری قانون اساسی در کشور»، وب‌سایت روزنامۀ افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 15 دی 1398ش.
- بگوند، فرزانه، «امانالله افغان»، وب‌سایت مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1399ش.
- حبیبی، عبدالحی، جنبش مشروطیت در افغانستان، کابل، میوند، 1366ش.
- حسین‌زاده، بصیراحمد، «امانالله از قتل پدر تا استقلال افغانستان»، خبرگزاری فارس ، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1395ش.
- دولت‌آبادی، بصیراحمد، هزاره‌ها از قتل¬عام تا احیای هویت، تهران، عرفان، 1385ش.
- سارا، نوری، «تبیین و تحلیل اجمالی وضعیت فرهنگی و اجتماعی زنان در عصر امانالله شاه و محمدظاهر شاه»، پایگاه مجلات تخصصی نور، تاریخ بازدید: 4 خرداد 1402ش.
- سایه، «نخستین حضور اجتماعی زنان در دورۀ امانالله خان»، وب‌سایت روزنامۀ نیمرخ، تاریخ درج مطلب: 16 اسفند 1401.
- ساسان‌پور، شهزاد و درستی، احمد، «ناکامی اصلاحات امان¬الله خان و شکل‌گیری حکومت بچۀ سقا (سقو) در افغانستان»، فصل‌نامۀ مطالعات تاریخ اسلام، سال سوم، شمارۀ 8، بهار 1390ش.
- سیستانی، اعظم، «نمونه‌ای از خطبه‌های نماز عید و جمعۀ شاه امانالله خان غازی»، وبلاگ هود، تاریخ بازدید: 16 اردیبهشت 1402.
- غبار، میر غلام‌محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، نسخۀ دیجیتالی، کابل، انتشارات محسن، بهار 1391ش.
- فرهنگ، میر محمد¬صدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، ویرجینیا، امریکن سپیدی، قوس (آذر) 1367ش.
- مصباح‌زاده، محمدباقر، تاریخ سیاسی مختصر افغانستان، مرکز پژوهش‌های آفتاب، 1388ش.
- مرادی، صاحب‌نظر، «امیر حبیبالله خان و شاه امانالله خان»، وبلاگ خراسانزمین، تاریخ درج مطلب: 29 دی 1390ش.
- موسوی، عسکر، هزاره‌های افغانستان، ترجمۀ اسدالله شفایی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی هنری نقش سیمرغ، 1379ش.
- «نگاهی به‌زندگی و کارنامۀ کاری شاه امانالله»، وب‌سایت طلوع‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 28 مرداد 1394ش.
- وداد، خلیل، «شاه امانالله، آغاز سدۀ بیستم، مدرنیزاسیون، اصلاحات و ناسیونالیزم (بخش دوم)»، وبلاگ آریایی، تاریخ بازدید: 17 اردیبهشت 1402ش.