انتظار
انتظار؛ امید به آیندۀ روشن بشریت با ظهور منجی موعود.
انتظار، از مهم‌ترین مؤلفه‌های پویایی در جامعۀ شیعیان بوده و دارای کارکردهای فردی و اجتماعی گوناگون در سبک زندگی آنان است. به عقیدۀ شیعیان، اعتقاد به ظهور منجی که مورد اتفاق همۀ ادیان ابراهیمی است، جامعه را از سستی و کاستی رهایی بخشیده و به‌سوی صلاح و پویایی می‌کشاند.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی «انتظار» در لغت به‌معنای چشم‌به‌راه بودن و چیزی را چشم‌داشتن است. [۱] این واژه در اصطلاح به‌معنای چشم‌به‌راه بودن برای ظهور واپسین ذخیرۀ الهی و آماده‌شدن برای یاری او در برپایی حکومت عادلانه در سراسر جهان است. [۲] از این منظر، انتظار، کیفیتی نفسانی است [۳] که قانع‌نشدن به وضعِ موجود و تلاش برای رسیدن به وضع مطلوب را در پی دارد [۴] و انسان را در حال آماده‌باش نگاه می‌دارد. [۵] انتظار، امری سازنده است که انسان را به خودسازی و دگرسازی با توجه به توان و ظرفیت‌های فردی، برمی‌انگیزد تا محیط پیرامون خود را به جامعۀ مهدوی که نمودی از جامعۀ قسط، معنویت، معرفت، برادری و اخوت، علم و عزت است، نزدیک کند. [۶] آموزه انتظار در میان شیعیان، در اعتقادات، تعالیم، ادبیات، آیین‌ها و سنت‌ها، عبادت، زیارت و فرهنگ عامه و زندگی روزمرۀ شیعی تأثیر فراوان داشته است.[۷]
پیشینه
اعتقاد به مصلح جهانی (فتوریسم) در بین امت‌های مختلف جهان با ایده‌ها و باورهای گوناگون وجود داشته [۸] و به این انگاره باور دارند که «منجی موعود»، جهانیان را از ستم می‌رهاند و جامعه‌ای عدالت‌محور برپا می‌کند. [۹] در کتاب‌های قدیم چینیان، عقاید هندیان، اهالی اسکاندیناوی، مصریان قدیم، بومیان آمریکایی و اهالی مکزیک، به ظهور منجی و مصلح، اشاره شده است. [۱۰] هندوها انتظار دهمین «اَوَتاره» بانام «کَلْکی» یا «کَلکین» را دارند؛ [۱۱] زرتشتی‌ها در انتظار سوشیانت، به‌سر می‌برند؛ [۱۲] در متون مقدس یهود به موعود بشارت داده شده [۱۳] و یهودیان مسیح (ماشیح) را نجات‌دهنده می‌دانند؛ [۱۴] مسیحیان، بازگشت عیسی را به‌عنوان منجی موعود منتظرند؛ [۱۵] در مسیحیت، نویدهای روشنی دربارة موعود آخرالزمان آمده و در اناجیل متی، لوقا، مرقس و برنابا به پیروان مسیح دستور داده شده تا چراغ‌های خود را افروخته نگه‌‌دارند و در انتظار موعود باشند و زمانی که می‌آید بی‌درنگ در را به‌روی او بگشایند. [۱۶] مسلمانان نیز به ظهور مهدی موعود باور دارند. [۱۷] این باور نزد مسلمانان اهل‌سنت، انگاره‌ای پذیرفته است [۱۸] و نزد شیعیان از مسلمات است که مهدی موعود، دوازدهمین خلیفه خدا پس از پیامبر و فرزند امام حسن عسکری است که در پانزدهم شعبان سال ۲۵۵ق متولد شده و هم‌اکنون زنده بوده و در حال غیبت به‌سر می‌برد، روزی ظهور کرده و عدالت را در جهان می‌گستراند.[۱۹]
انتظار فرج
در فرهنگ شیعیان، مسئلۀ انتظار از کلیدواژه‌های اصلی فهم دین و حرکت اساسی و عمومی و اجتماعی امت اسلامی به‌سمت اهداف اسلام است. [۲۰] انتظار با ایجاد حالت آماده‌سازی و تقویت انگیزه در درون انسان، نشاط و تحرک در همۀ زمینه‌ها را فراهم می‌کند. [۲۱] در روایات شیعی، از این حالت آمادگی [۲۲] با عنوان «انتظار فرج» یاد شده و برترین عبادات، بعد از معرفت به توحید و حقایق الهی معرفی شده است[۲۳] که برطرف‌شدن تمام سختی‌ها را در پی دارد. [۲۴] انتظار فرج از این منظر، گشایشی است برای انسان که او را از حالت یأس و درماندگی، نجات می‌دهد و متفاوت از عجله کردن و تعیین وقت بوده [۲۵] و نیازمند لوازمی است، از جمله:
- قانع نبودن به وضعیت موجود؛[۲۶]
- اطمینان به فرج و تحقق آن؛
- اطمینان به برچیده شدن بساط ظلم؛[۲۷]
- امید و حرکت؛[۲۸]
- تکلیف به عمل و کسب آمادگی؛[۲۹]
- کسب و اعمال قدرت سیاسی.[۳۰]
جایگاه انتظار در روایات اسلامی
در سخن پیشوایان مذهب شیعه، «انتظار» هم‌تراز شهادت در راه خدا، [۳۱] همسان حضور در رکاب امام زمان [۳۲] و به‌سان جهاد و شمشیر زدن در پیشگاه پیامبر خدا [۳۳] و شهید شدن در پیشگاه او دانسته شده است. [۳۴] برخی روایات، «انتظار فرج» را بهترین اعمال نزد خداوند، [۳۵] برترین جهاد[۳۶] و ثواب آن را با ثواب روزه‌دار شب‌زنده‌دار برابر دانسته‌اند.[۳۷]
کارکردهای انتظار
کارکردهای انتظار به دو دستۀ فردی و اجتماعی تقسیم می‌شود:
الف) فردی
- اصلاح معرفت دینی و فهم از دین؛[۳۸]
- صبر و پایداری در تحمل دشواری‌های زمانه؛[۳۹]
- خودسازی و ایجاد آمادگی فکرى و اخلاقى برای پذیرش مصلح و منجی موعود؛[۴۰]
- رهایی از پوچی؛[۴۱]
- امنیت روحی و آرامش روانی؛[۴۲]
- معنابخشی به زندگی؛
- باور به هدفمندی جهان آفرینش؛
- فراتر رفتن از مرز انسان متعادل و رسیدن به مرحلۀ انسان متعالی؛
- به‌جریان افتادن نیروهای نهفته و سرمایه‌های راکد انسان؛
- مراقبۀ دائمی در نیات، گفتار و اعمال؛
- الگوپذیری از حضرت مهدی؛
- مدامت بر استغاثه و دعا برای تعجیل در فرج.[۴۳]
ب) اجتماعی
- امیدبخشی به جامعه نسبت به آیندۀ بشریت و جلوگیری از ناامیدی؛
- تحرک‌بخشی و پویایی اجتماعی برای اصلاح جامعه و ظلم‌ستیزی؛
- انسجام‌بخشی و هم‌بستگی اجتماعی؛
- جامعه‌پذیری فرهنگ مهدویت و انتظار؛
- نظارت و کنترل اجتماعی و دوری از انحرافات و ناهنجاری‌ها؛[۴۴]
- جامعه‌سازی و تربیت منتظران واقعی برای نهضت جهانی مهدی موعود؛[۴۵]
- تقویت قدرت اجتماعی؛[۴۶]
- تقویت روحیۀ صبر و مقاومت و پرهیز از شتاب‌زدگی؛[۴۷]
- ساخت سرنوشت بشر و ملت‌ها؛[۴۸]
- زمینه‌سازی و آمادگی دفاعی؛
- تعهد و مسئولیت‌پذیری اجتماعی.[۴۹]
وظایف جامعۀ منتظر
جامعۀ منتظر، جامعه‌ای است که با بنیاد نهادن بایسته‌های زمینه‌ساز ظهور برای تحقق جامعۀ آرمانی مهدوی، گام برمی‌دارد. افراد در جامعۀ منتظر، می‌توانند سهم به‌سزایی در شکل‌گیری جامعۀ مهدوی داشته و نقش‌آفرینی مطلوبی را ارائه دهند.[۵۰] مهم‌ترین وظیفۀ منتظران در این جامعه، آماده‌سازی خود از لحاظ معنوی، اخلاقی، عملی و برقراری پیوندهای دینی و اعتقادی و عاطفی با دیگران و مقابله با زورگویان است. [۵۱] براین‌اساس، هریک از اقشار مختلف جامعۀ منتظر اعم از کارگزاران دولت، رسانه، بانوان، جوانان و نهادهای آموزشی وظایفی را برعهده دارند، اهم این وظایف عبارت است از:
دولت اسلامی: تحصیل قرب الهی در امتداد دفاع از دین خدا در پرتو صیانت و اجرای قوانین و احکام اسلامی، اقامۀ عدالت در تمامی ابعاد، تأمین معاش، آرامش و رفاه مردم.[۵۲]
رسانه: افزایش سطح اطلاعات مهدوی در جامعه، پیش‌گیری از بروز آسیب‌های مهدوی در جامعه، معرفی و ترویج الگوهای جامعۀ منتظر، بازترسیم شاخصه‌های جامعۀ منتظر، ترویج روحیۀ امید و نشاط اجتماعی، ترویج سبک زندگی سعادتمندانه و حیات طیبه، روشنگری در برابر اندیشه‌های انحرافی در عرصۀ مهدویت.[۵۳]
نهادهای آموزشی: تربیت عقلانی و پرورش قوۀ تفکر و اندیشه، تدوین نظام آموزش و پرورش براساس آموزۀ مهدویت.[۵۴]
بانوان: تبیین فرهنگ غنی اسلام و تلاش برای حفظ آن در زمینۀ جایگاه شایستۀ مادری و مقام متعالی زن، مقابله با بحران‌های اخلاقی و خانوادگی تمدن غربی، زنده نگه‌داشتن روحیۀ امیده به آینده و انتظار در فرزندان و تربیت نسل صالح.[۵۵]
خانواده: توجه به خدامحوری، ولی‌گرایی و ارزش‌گرایی اخلاقی، برگزاری جلسات آَشنایی با معارف دینی، دورکردن اعضای خانواده از گناه و تربیت نسل مهدوی.[۵۶]
جوانان: کسب معرفت و معرفت‌افزایی، قدرت‌افزایی اعم از جسمی و نظامی، تاب‌آوری، مسئولیت‌پذیری و خودباوری.[۵۷]
فرهنگ انتظار
زندگی در چارچوب فرهنگ انتظار، نشأت گرفته از شیوۀ زیستن اسلامی است که بر چگونگی زندگی انسان در قالب تمایل و تعهد او نسبت به مفاهیم معنوی و اشتیاق به ظهور حضرت مهدی متمرکز می‌شود. این الگو، همۀ مؤلفه‌های مادی و معنوی انسان را به بهترین شکل درنظرگرفته و با یافته‌های مسلم علمی در تضاد نیست. در این شیوۀ زندگی، تمامی مفاهیم ذهنی، خلق و خو و عملکردهای افراد، در مسیر زمینه‌سازی ظهور حضرت حجت معنا می‌یابد.
- گرامیداشت مراسم نیمۀ شعبان؛
- قرائت دعاهای منسوب به امام زمان مانند دعای عهد، ندبه و آل‌یاسین؛
- حضور در مشاهد مشرفه ایشان مانند مسجد جمکران و سهله؛
- انجام اعمال مستحبی همچون صدقه به نیابت از ایشان.
نشان از جامعه‌پذیری فرهنگ انتظار در سبک زندگی منتظران دارد. [۵۸] افزایش سطح بهداشت معنوی، ایجاد نگرش مثبت نسبت به خود، دیگران، و آیندۀ بشریت، تقویت روحیۀ مقاومت در برابر مشکلات، تغییر نگرش نسبت به نقش‌های جنسیتی، یاد مرگ، [۵۹] وحدت شخصیت، تعهد آفرینی و قانون‌‌مداری از دستاوردهای سبک زندگی درسایۀ فرهنگ انتظار است.[۶۰]
اندیشۀ انتظار و جهانی‌سازی
جهانی‌شدن، یعنی یکسان شدن یا مشابه کردن دنیا، [۶۱] فرایندی است که تمام مردم جهان را در یک جامعۀ واحد فراگیر جهانی به یکدیگر پیوند می‌دهد. [۶۲] نوعیت جهانی شدن به تعریف پایان جهان و تاریخ بستگی دارد. جهان‌گرایی، ایدئولوژی غرب در توجیه سلطۀ فرهنگی غرب بر دیگر جوامع و نیاز آنها به تقلید از نهادهای غربی است [۶۳] که در سه حوزۀ اقتصاد با فرایند گسترش بازار جهانی سرمایه‌داری؛ در حوزۀ فرهنگ، به‌دنبال فرهنگ‌سازی برای رشد مصرف‌گرایی، تنوع‌طلبی، لذت‌طلبی و ترویج سبک زندگی غربی با به‌کارگیری شبکه‌های ماهواره‌ای، افزایش رسانه‌ها و استفاده از اینترنت؛ در حوزۀ سیاست؛ تسلط سیاسی غرب بر کشورهای اسلامی از طریق گسترش جنگ‌های مذهبی، قومی، نژادی و ملی بین مسلمانان و حاکمیت یافتن لیبرال دموکراسی، تعقیب می‌شود. [۶۴] بحران معنویت، عدم معناداری زندگی، افول نظام‌های تعلیم و تربیت، گسست کانون خانواده، بحران هویت، بحران اخلاقی و افزایش روبه‌رشد فسادهای اخلاقی، بحران‌های اقتصادی و مالی، فقرزدگی اکثر جوامع بشری، تخریب محیط‌زیست، قانون‌شکنی، ظهور تعصبات نژادی، بحران امنیت و ازبین رفتن ارزش‌ها، عقاید و باورهای دینی و ملی از پیامدهای منفی جهانی‌سازی است که در سایه تفکر مادی‌گرایانه از پایان تاریخ شکل گرفته است.[۶۵]
در بینش اسلامی، جهانی‌سازی، یکی از اهداف مصلحان بشر بوده و لازمۀ خاتم بودن دین اسلام، جهانی بودن آن است. آیات متعددی از قرآن با صراحت تمام، بر عمومیت دین اسلام تأکید می‌کنند. [۶۶] ریشه‌های جهان‌شمولی دین اسلام، در مبتنی بودن آن بر فطرت، انعطاف‌پذیر بودن آموزه‌های آن و داشتن عنصر مهم اجتهاد و تطابق آن با مقتضیات زمان و مکان نهفته است. طبق منابع دینی، دین اسلام، در پی ایجاد حیات طیبه و یکسان برای بشریت به‌عنوان یک طرح جهانی است، که در دولت کریمۀ حضرت مهدی این جهانی‌سازی اسلامی تحقق می‌یابد. ایجاد رفاه عمومی، برقراری عدالت اجتماعی الهی، احیای آیین توحیدی، شکل‌گیری صلح و امنیت جهانی، به کمال نهایی رساندن دانش و عقلانیت انسان‌ها، ارتقای کرامت انسانی و حفظ و بالندگی حقوق انسانی، نفی تبعیض نژادی و طبقاتی، گفتمان واقعی با ادیان، احیای دین برمبنای مقتضیات زمان و مکان، تحولات بنیادی در حوزۀ رسانه‌ها و وسایل ارتباط جمعی و حفظ محیط زیست و رعایت حقوق حیوانات از مهم‌ترین ویژگی‌های حکومت جهانی مهدوی است.[۶۷]
انتظار و آیندۀ جهان
از دیدگاه قرآن، صحنۀ تاریخ، عرصۀ نزاع حق‌پرستان و باطل‌گرایان بوده است. در این دیدگاه تاریخ مبدآ و پایان قدسی دارد. کارگزاران اصلی تاریخ پیامبران هستند که همواره با دعوت به عقلانیت، عدالت و معنویت مخالفت خود را با جبهۀ باطل اعلام کرده‌اند. سرانجام تاریخ طبق سنن الهی، از آنِ حق‌طلبان است و حاکمیت خط انبیاء تحقق خواهد یافت. [۶۸] نقطۀ پایانی این تضاد، پیروزی و غلبۀ حق و نابودی کفر و باطل است [۶۹] و یکی از سنت‌های قطعی و بشارت‌های حتمی الهی، حاکمیت صالحان و مستضعفان بر روی زمین است. [۷۰] براساس تفاسیر قرآن، ظهور حضرت مهدی، تحقق‌بخش وعدۀ الهی است و جامعه‌ای صالح شکل خواهد گرفت که از شرک و گناه به‌دور است. [۷۱] چنین جامعه‌ای، نقطۀ آغاز حیات مطلوب بشر است.[۷۲]
تمدن‌سازی اسلامی در جامعۀ منتظر
در تفکر اسلامی، تمدن‌سازی با الهام از آرمان جامعۀ مهدوی یکی از رسالت‌های جامعۀ منتظر است که می‌تواند زمینه‌ساز پیشرفت و شکوفایی جامعۀ اسلامی شود. [۷۳] شاخص اصلی چنین تمدنی، بهره‌مندی انسان‌ها از ظرفیت‌های مادی و معنوی‌ای است که خداوند برای تأمین سعادت و تعالی آنها، در عالم طبیعت و وجود آنها قرار داده است. [۷۴] از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای، مراحل تحقق تمدن اسلامی شامل: انقلاب اسلامی، نظام اسلامی، دولت اسلامی، جامعۀ اسلامی و تمدن اسلامی [۷۵] است که در دوران ظهور حضرت مهدی، تمدن حقیقی اسلامی به‌وجود می‌آید و حرکت انسان در صراط مستقیم آغاز می‌شود. تحریم، [۷۶] تقلید از غرب، [۷۷] سطحی‌نگری و ظاهرگرایی، [۷۸] تحجر [۷۹] و سکولاریسم پنهان [۸۰] از موانع تمدن‌سازی و دو عنصر اساسی، تولید فکر و پرورش انسان از راه‌کارهای تمدن‌سازی برمبنای تفکر مهدویت است که در آن علم همراه با اخلاق، پرداختن به مادیات همراه با معنویت و دین و قدرت سیاسی همراه با عدالت است.[۸۱]
نقش انتظار در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران
انتظار فرج، از مهم‌ترین عناصر تفکر شیعی است که منجر به هوشیاری، بیداری دائمی و حرکت عدالت‌خواهانه شده و انسان را به حرکت و عمل وا می‌دارد. [۸۲] از این منظر، انقلاب اسلامی ایران در چارچوب موعودگرایی و انتظار به پیروزی رسیده است. [۸۳] امام خمینی، قیام 15 خرداد سال 1342 را مبدأ عطف تاریخ و قیام قرآنی و اسلامی دانسته [۸۴] و معتقد بود که خداوند در سایۀ امام زمان ما را پیروز کرد. [۸۵] آیت‌الله خامنه‌ای نیز ثمره و هدف نهایی این انقلاب را برقراری حیات طیبه دانسته است.[۸۶]
نهادینه‌سازی فرهنگ انتظار
پژوهشگران جهت توسعۀ فرهنگ انتظار برای رسیدن جامعه بشری به وضعیت مطلوب، راه‌کارهای ذیل را ارائه نموده‌اند:
- حاکم کردن فضای تربیت مهدوی در خانواده؛
- لزوم هماهنگی نظام آموزشی با نظام ارزشی؛[۸۷]
- استفاده از ظرفیت رسانه‌ها جهت جهانی‌سازی انتظار؛
- تبیین و ترویج اصول و آرمان‌های بشری منطبق بر اندیشۀ مهدویت در عرصۀ بین‌الملل؛[۸۸]
- گسترش زمینه‌های تکریم و بزرگداشت نام و یاد مهدی از طریق برگزاری مجالس دعا و جشن‌ها؛
- به‌روزرسانی متون مهدویت و شناسایی اقتضائات امروز جهانی؛
- عمق‌بخشی به معارف مهدوی و جلوگیری از برخورد سنتی با مهدویت و انتظار؛
- مقابله با فرقه‌ها و جریانات انحرافی.[۸۹]
آموزۀ انتظار در شعر شاعران معاصر
از جمله موضوعات پرکاربرد در شعر معاصر «انتظار» و «موعود» است که تحت تأثیر باورهای دینی شاعران متعهد و انقلابی وارد عرصۀ شعر و ادبیات معاصر شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، مفاهیم مذهبی و ارزش‌های شیعی در اشعار شاعران رواج پیدا کرد و مضامین بسیار عمیقی از جنبه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با توجه به مسئلۀ انتظار مانند طلب ظهور، گلایه از طولانی بودن غیبت امام، ترسیم عصر غیبت و بیان ناامیدی از ظهور منجی به‌کار برده شده است.[۹۰]
چالش‌های آموزۀ انتظار
برداشت‌های نادرست از انگارۀ «غیبت امام زمان» و آموزۀ انتظار، گاهی به شکل‌گیری مکتب‌های انحرافی مانند «شیخیه»، «بابیت» و «بهائیت»، انجامیده است. همچنین برخی با فهم انتظار به‌معنای تحمل روزگار غیبت، روی خوشی به حرکت‌های اصلاحی و ایجابی نشان نداده و تلاش برای برپایی حکومت اسلامی در عصر غیبت را برنمی‌تابند. از دیگر سویه‌های کژتابی مفهومی انتظار، خلط میان نشانه‌ها و شرایط ظهور است و برخی بدون تلاش برای فراهم‌کردن شرایط، به‌دنبال نشانه‌های ظهور می‌گردند. برخی دیگر می‌کوشند تا با ترویج زشتی‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی، زمینه ظهور مهدی موعود را فراهم کنند. توقیت (تعیین زمان ظهور) و تطبیق نشانه‌های ظهور بر وضعیت هر زمان، از دیگر چالش‌هایی است که آموزۀ انتظار با آنها روبرو بوده است.[۹۱]
پانویس
- ↑ طریحی، مجمع‌البحرین، 1408ق، ج3، ص498؛ دهخدا، لغتنامۀ دهخدا، ذیل واژۀ انتظار.
- ↑ گرجیان عربی، «مبانی انسان‌شناسی انتظار و عوامل زمینه‌ساز آن در اندیشۀ حضرت آیت‌الله خامنه‌ای»، 1400ش، ص9.
- ↑ موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، 1381ش، ج2 ص235.
- ↑ «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در روز نیمۀ شعبان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «سخنرانی تلویزیونی به مناسبت ولادت حضرت امام زمان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ عینی‌زاده، بررسی دکترین انتظار و مبانی قرآنی آن در اندیشۀ رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و مقایسۀ آن با آرای سیدقطب و محمد عبده، 1396ش، ص59.
- ↑ فیاضی، ذکر نور در حضور مشتاقان ظهور، ۱۳۷۸ش، مبحث «انتظار فرج، اعتقاد مشترک پیروان مکاتب».
- ↑ جمعی از نویسندگان، گونه‌شناسی اندیشۀ منجی موعود در ادیان، ۱۳۸۹ش، ص۱۹.
- ↑ «انتظار در ادیان غیرتوحیدی»، ویکی‌فقه.
- ↑ جمعی از نویسندگان، گونه‌شناسی اندیشۀ منجی موعود در ادیان، ۱۳۸۹ش، ص۶۶.
- ↑ بایر ناس، تاریخ جامع ادیان، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۳۱۸ و 376.
- ↑ کتاب مقدس، مزمور ۳۷، ۱۳۸۰ش.
- ↑ تونه‌ای، موعودنامه، ۱۳۸۷ش، ص۷۰۸-۷۱۰.
- ↑ جمعی از نویسندگان، گونه‌شناسی اندیشۀ منجی موعود در ادیان، ۱۳۸۹ش، ص۲۲۵.
- ↑ کتاب مقدس، انجیل لوقا، فصل 12؛ انجیل متی، فصل ۲۴.
- ↑ تونه‌ای، موعودنامه، ۱۳۸۷ش، ص۷۰۶-۷۰۷.
- ↑ فقیه ایمانی، الإمام المهدی عند أهل‌السنة، ۱۴۰۲ق، ج۱، ص۳۹۷.
- ↑ صدر، تاریخ الغیبة الکبری، ۱۴۰۲ق، ج۱، ص۸.
- ↑ «بیانات در دیدار اساتید و فارغ‌التحصیلان تخصصی مهدویت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمۀ شعبان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «سخنرانی تلویزیونی به مناسبت ولادت حضرت امام زمان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ إبن‌شعبۀ حرانی، تحف‌العقول، 1404ق، ص403.
- ↑ «بیانات در دیدار رمضانی دانشجویان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «سخنرانی تلویزیونی به مناسبت ولادت حضرت امام زمان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار اساتید و فارغ‌التحصیلان تخصصی مهدویت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در سالروز میلاد حضرت ولی‌عصر»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار اعضای مجمع عمومی کنفرانس جهانى اهل‌بیت در روز نیمۀ شعبان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعی از روحانیون»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به‌مناسبت عید نیمۀ شعبان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ص626.
- ↑ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۶۳ش، ص644.
- ↑ صمدی، آخرین منجی: شناخت‌نامۀ امام مهدی، ۱۳۹۲ش، ص۱۸۷.
- ↑ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۶۴۴ـ ۶۴5.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، 1405ق، ج۴، ص۳۸۱.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۳۷۱؛ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج۷۴، ص۱۴۳.
- ↑ موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ۱۳81ش، ج۲، ص۲30.
- ↑ «بیانات در دیدار اساتید و فارغ‌التحصیلان تخصصی مهدویت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود با همکاری رادیو معارف، معارف مهدوی، ۱۳۹۴ش، ص221.
- ↑ رجالی تهرانی، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ۱۳۸۷ش، ص245.
- ↑ «بیانات در دیدار مردم قم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «سخنرانی تلویزیونی به مناسبت ولادت حضرت امام زمان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ شرفی جم، «آثار تربیتی فرهنگ انتظار در تقابل با چالش‌های جدید خانواده»، 1393ش، ص118-122.
- ↑ ربانی، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، 1388ش، ص23-150.
- ↑ رجالی تهرانی، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ۱۳۸۷ش، ص246.
- ↑ بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود با همکاری رادیو معارف، معارف مهدوی، ۱۳۹۴ش، ص225.
- ↑ الهی‌نژاد، «تحلیل کارکردگرایانۀ انتظار در تقویت روحیۀ مقاومت و پرهیز از روحیۀ شتاب‌زدگی»، 1400ش، ص42.
- ↑ «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ موسوی و العبدالعزیز، «کارکردهای فردی و اجتماعی باورداشت مهدویت»، 1398ش، ص60-64.
- ↑ قنبری‌نیک، «ویژگی‌های اجتماعی جامعۀ منتظر از منظر آیت‌الله خامنه‌ای»، 1398ش، ص28.
- ↑ «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به‌مناسبت نیمۀ شعبان در مصلای تهران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ عیسی‌نیا، «ماهیت، مبانی و کارویژه‌های دولت اسلامی در جامعۀ منتظر در اندیشۀ آیت‌الله صافی گلپایگانی»، 1401ش، ص163-165.
- ↑ عرفان، «بازترسیم مؤلفه‌های نهادینه‌سازی رویکرد کیفی به آموزۀ مهدویت در رسانه»، 1394ش، ص47-48.
- ↑ «راهبردهای تربیت مهدوی در نظام آموزشی کشور»، خبرگزاری فارس.
- ↑ شفیعی سروستانی، «وظایف و مسئولیت‌های فردی و اجتماعی زنان منتظر»، 1391ش، ص158-167.
- ↑ معین‌الاسلام، «خانواده باید نسل مهدوی تربیت کند»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ برنجکار و سیادتی، «وظایف جوانان در جامعۀ منتظر»، 1401ش، ص118-130.
- ↑ ربانی، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، 1388ش، ص156-158.
- ↑ آقاجانی و دیگران، «بررسی دستاوردهای روان‌شناختی سبک زندگی انتظار»، 1395ش، ص55-66.
- ↑ ملایی، سبک زندگی منتظرانه، 1395ش، ص86.
- ↑ ر.ک: پیشگاهی فرد، نگرش ژئوپولیتیکی بر پدیدۀ جهانی شدن، تئوری نظام‌های فرامنطقه‌ای، 1380ش، ص21.
- ↑ ر.ک: نکوئی سامانی، دین و فرایند جهانی‌شدن، 1386ش، ص30.
- ↑ ر.ک: هانتینگتون، برخورد تمدن‌ها و بازسازی نظم جهانی، 1378ش، ص102.
- ↑ تابلی و دیگران، «حکومت مهدوی در پرتو شاخص‌های جهانی‌سازی آن»، 1390ش، ص85-86؛ جمعی از نویسندگان، زندگی در دولت مهدی، 1388ش، ص142.
- ↑ تابلی و دیگران، «حکومت مهدوی در پرتو شاخص‌های جهانی‌سازی آن»، 1390ش، ص87.
- ↑ سورۀ فرقان، آیۀ 1؛ سورۀ اعراف، آیۀ 158، سورۀ انبیاء، آیۀ 107؛ سورۀ حج، آیۀ 49.
- ↑ تابلی و دیگران، «حکومت مهدوی در پرتو شاخص‌های جهانی‌سازی آن»، 1390ش، ص88-98.
- ↑ کارگر، آیندۀ جهان(دولت و سیاست در اندیشۀ مهدویت)، 1383ش، ص60-61.
- ↑ سورۀ اسراء، آیۀ 81؛ سورۀ انفال، آیۀ 7-8.
- ↑ سورۀ قصص، آیۀ 5؛ سورۀ نور، آیۀ 55؛ سورۀ اعراف، آیۀ 128.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، 1387ش، ج15، ص215.
- ↑ «بیانات در دیدار پژوهشگران و کارکنان مؤسسه «دارالحدیث» و پژوهشگاه قرآن و حدیث»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در ارتباط تصویری با نمایندگان تشکل‌های دانشجویی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در اجلاس جهانی علما و بیداری اسلامی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار مردم آذربایجان شرقی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار جوانان استان خراسان شمالی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعی از بسیجیان و فعالان طرح صالحین»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در اجلاس بین‌المللی بیداری اسلامی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعی از ائمۀ جماعات مساجد استان تهران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در جمع اساتید، فضلا و طلاب حوزۀ علمیۀ قم در مدرسۀ فیضیه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ شریعتی، «نقش باورداشت مهدویت در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران»، 1398ش، ص51.
- ↑ ربانی، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، 1388ش، ص63.
- ↑ خمینی، صحیفۀ امام، 1389ش، ج6، ص360.
- ↑ خمینی، صحیفۀ امام، 1389ش، ج7، ص59.
- ↑ «بیانات در دیدار مردم ساری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «لزوم نهادینه‌شدن فرهنگ مهدویت در جامعۀ منتظر»، خبرگزاری رضوی.
- ↑ «رسانه مهدوی: بازخوانی نقش رسانه در توسعۀ فرهنگ مهدویت»، خبرگزاری فارس.
- ↑ پورسیدآقایی و دیگران، «راهبردهای فرهنگی مهدویت برای جامعه و دولت زمینه‌ساز، براساس مدل SWOT»، 1389ش، ص25.
- ↑ طاهری و دیگران «مضامین اشعار انتظار در شعر بعد از انقلاب اسلامی»، 1396ش، ص184-190.
- ↑ میرتبار، جامعة منتظر، چالش‌ها و آسیب‌ها، ۱۳۹۰ش، ص23-41.
منابع
- قرآن کریم.
- آقاجانی، محمدجواد و دیگران، «بررسی دستاوردهای روان‌شناختی سبک زندگی انتظار»، نشریۀ پژوهش‌های مهدوی، شمارۀ 17، تابستان 1395ش.
- إبن‌شعبۀ حرانی، حسن بن علی، تحف‌العقول، قم، جامعۀ مدرسین، 1404ق.
- الهی‌نژاد، حسین، «تحلیل کارکردگرایانۀ انتظار در تقویت روحیۀ مقاومت و پرهیز از روحیۀ شتاب‌زدگی»، نشریۀ جامعۀ مهدوی، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1400ش.
- «انتظار در ادیان غیرتوحیدی»، ویکی‌فقه، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1390ش.
- بایرناس، جان، تاریخ جامع ادیان، مترجم علی‌اصغر حکمت، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- برنجکار، رضا و سیادتی، سیدحسن، «وظایف جوانان در جامعۀ منتظر»، نشریۀ جامعۀ مهدوی، شمارۀ 6،
- پاییز و زمستان 1401ش.
- «بیانات در اجلاس بین‌المللی بیداری اسلامی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 26 شهریور 1390ش.
- «بیانات در اجلاس جهانی علما و بیداری اسلامی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 9 اردبهشت 1392ش.
- «بیانات در ارتباط تصویری با نمایندگان تشکل‌های دانشجویی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1399ش.
- «بیانات در جمع اساتید، فضلا و طلاب حوزۀ علمیۀ قم در مدرسۀ فیضیه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 14 مهر 1379ش.
- «بیانات در دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1396ش.
- «بیانات در دیدار اساتید و فارغ‌التحصیلان تخصصی مهدویت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1390ش.
- «بیانات در دیدار اعضای مجمع عمومی کنفرانس جهانى اهل‌بیت در روز نیمۀ شعبان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 8 بهمن 1372ش.
- «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1374ش.
- «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در سالروز میلاد حضرت ولی‌عصر»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 22 اسفند 1368ش.
- «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به‌مناسبت عید نیمۀ شعبان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1381ش.
- «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمۀ شعبان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 29 شهریور 1384ش.
- «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در روز نیمۀ شعبان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1387ش.
- «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به‌مناسبت نیمۀ شعبان در مصلای تهران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1381ش.
- «بیانات در دیدار پژوهشگران و کارکنان مؤسسه «دارالحدیث» و پژوهشگاه قرآن و حدیث»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 21 خرداد 1393ش.
- «بیانات در دیدار جمعی از ائمۀ جماعات مساجد استان تهران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 31 مرداد 1395ش.
- «بیانات در دیدار جمعی از بسیجیان و فعالان طرح صالحین»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1391ش.
- «بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 7 خرداد 1397ش.
- «بیانات در دیدار جمعی از روحانیون»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 1 اسفند 1370ش.
- «بیانات در دیدار جمعی از روحانیون»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1374ش.
- «بیانات در دیدار جوانان استان خراسان شمالی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 23 مهر 1391ش.
- «بیانات در دیدار رمضانی دانشجویان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 29 فروردین 1402ش.
- «بیانات در دیدار مردم آذربایجان شرقی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 29 بهمن 1393ش.
- «بیانات در دیدار مردم ساری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1374ش.
- «بیانات در دیدار مردم قم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1370ش.
- بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود با همکاری رادیو معارف، معارف مهدوی، قم، بنیاد فرهنگی مهدی موعود، ۱۳۹۴ش.
- پیشگاهی فرد، زهرا، نگرش ژئوپولیتیکی بر پدیدۀ جهانی شدن، تئوری نظام‌های فرامنطقه‌ای، تهران، دانشکدۀ فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران، 1380ش.
- پورسیدآقایی، محسن و دیگران، «راهبردهای فرهنگی مهدویت برای جامعه و دولت زمینه‌ساز، براساس مدل SWOT»، نشریۀ مشرق موعود، شمارۀ 15، پاییز 1389ش.
- تابلی، حمید و دیگران، «حکومت مهدوی در پرتو شاخص‌های جهانی‌سازی آن»، نشریۀ مشرق موعود، شمارۀ 19، پاییز 1390ش.
- تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه: فرهنگ الفبایی مهدویت، قم، میراث ماندگار، چاپ دهم، ۱۳۸۸ش.
- جمعی از نویسندگان، زندگی در دولت مهدی، به‌کوشش حمید عابدی، قم، مؤسسۀ علمی – فرهنگی دارالحدیث، 1388ش.
- جمعی از نویسندگان، گونه‌شناسی اندیشۀ منجی موعود در ادیان، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- خمینی، روح‌الله، صحیفۀ امام، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامۀ دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1383ش.
- «راهبردهای تربیت مهدوی در نظام آموزشی کشور»، وب‌سایت خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 26 اسفند 1392ش.
- ربانی خوراسگانی، محمدصادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، قم، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1388ش.
- رجالی تهرانی، علی‌رضا، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، قم، بلوغ، ۱۳۸۷ش.
- «رسانۀ مهدوی: بازخوانی نقش رسانه در توسعۀ فرهنگ مهدویت»، وب‌سایت خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 19 آذر 1398ش.
- «سخنرانی تلویزیونی به مناسبت ولادت حضرت امام زمان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1399ش.
- شرفی جم، محمدرضا، «آثار تربیتی فرهنگ انتظار در تقابل با چالش‌های جدید خانواده»، نشریۀ مطالعات معارف اسلامی و علوم تربیتی، شمارۀ 2، بهار و تابستان 1393ش.
- شریعتی، محسن، «نقش باورداشت مهدویت در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران»، نشریۀ موعود، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1398ش.
- شفیعی سروستانی، ابراهیم، «وظایف و مسئولیت‌های فردی و اجتماعی زنان منتظر»، نشریۀ بانوان شیعه، شمارۀ 28، بهار و تابستان 1391ش.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، منتخب الأثر، تهران، مکتبة الصدر، بی‌تا.
- صدر، محمد، تاریخ الغیبة الکبری، لبنان، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۲ق.
- صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، جامعة‌مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، قم، اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، لبنان، دارالأضواء، ۱۴۰۵ق.
- صمدی، قنبرعلی، آخرین منجی: شناخت‌نامۀ امام مهدی، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، ۱۳۹۲ش.
- طاهری ماه‌زمینی، نجمه و دیگران، «مضامین اشعار انتظار در شعر بعد از انقلاب اسلامی»، نشریۀ ادبیات پایداری، شمارۀ 17، پاییز و زمستان 1396ش.
- طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1387ش.
- طریحی، فخرالدین، مجمع‌البحرین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1408ق.
- عرفان، امیرمحسن، «بازترسیم مؤلفه‌های نهادینه‌سازی رویکرد کیفی به آموزۀ مهدویت در رسانه»، نشریۀ مشرق موعود، شمارۀ 36، زمستان 1394ش.
- عیسی‌نیا، رضا، «ماهیت، مبانی و کارویژه‌های دولت اسلامی در جامعۀ منتظر در اندیشۀ آیت‌الله صافی گلپایگانی»، نشریۀ جامعۀ مهدوی، شمارۀ 5، بهار 1401ش.
- عینی‌زاده، بررسی دکترین انتظار و مبانی قرآنی آن در اندیشۀ رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و مقایسۀ آن با آرای سیدقطب و محمد عبده، رسالۀ دکتری، دانشگاه قم، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1396ش.
- فقیه ایمانی، مهدی، الإمام المهدی عند أهل‌السنة، اصفهان، مکتبة أمیرالمؤمنین، ۱۴۰۲ق.
- فیاضی، مفید، ذکر نور در حضور مشتاقان ظهور، قم، مسجد جمکران، ۱۳۷۸ش.
- قنبری‌نیک، محسن، «ویژگی‌های اجتماعی جامعۀ منتظر از منظر آیت‌الله خامنه‌ای»، نشریۀ انتظار موعود، شمارۀ 67، زمستان 1398ش.
- کارگر، رحیم، آیندۀ جهان (دولت و سیاست در اندیشۀ مهدویت)، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، 1383ش.
- کتاب مقدس، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش.
- گرجیان عربی، محمدمهدی، «مبانی انسان‌شناسی انتظار و عوامل زمینه‌ساز آن در اندیشۀ حضرت آیت‌الله خامنه‌ای»، نشریۀ جامعۀ مهدوی، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1400ش.
- «لزوم نهادینه‌شدن فرهنگ مهدویت در جامعۀ منتظر»، وب‌سایت خبرگزاری رضوی، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1401ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، لبنان، دارإحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- معین‌الاسلام، مریم، «خانواده باید نسل مهدوی تربیت کند»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1400ش.
- ملایی، حسن، سبک زندگی منتظرانه، قم، مرکز تخصصی مهدویت، 1395ش.
- موسوی اصفهانی، محمدتقی، مکیال المکارم، ترجمۀ سید مهدی حائری قزوینی، قم، ایران نگین، 1381ش.
- موسوی، سیده فاطمه و العبدالعزیز، سکینه، «کارکردهای فردی و اجتماعی باورداشت مهدویت»، نشریۀ موعودپژوهی، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1398ش.
- میرتبار، محمد، جامعۀ منتظر، چالش‌ها و آسیب‌ها، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، ۱۳۹۰ش.
- نکوئی سامانی، مهدی، دین و فرآیند جهانی شدن، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1386ش.
- هاشمی شهیدی، اسدالله، ظهور حضرت مهدى از دیدگاه اسلام، مذاهب و ملل جهان، قم، مسجد جمکران، ۱۳۸۴ش.
- هانتینگتون، ساموئل پی، برخورد تمدن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ترجمۀ محمدعلی رفیعی، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1378ش.