انغوزه
انغوزه؛ گیاهی بدبو، با مصارف خوراکی و درمانی در ایران
انغوزه یا آنقوزه، از گیاهان درمانی کهن در طب ایرانی است. این گیاه، در درمان بیماری‌های پوستی، گوارشی، انگلی و عصبی بسیار پرکاربرد بوده و به‌دلیل بوی تند، طعم گس و ویژگی‌های خاص خود (نشاط‌آوری)، همواره مورد توجه مردم بوده است. انغوزه، در باور مردم، گیاهی بسیار پرقدرت بوده و در دفع پلیدی‌ها و موجودات موذی مؤثر است. به‌همین دلیل، یکی از گران‌قیمت‌ترین گیاهان ایرانی است که به نقاط مختلفی در جهان صادر می‌شود.
خاستگاه انغوزه
انغوزه از تیره‌ی چتریان است و انواع مختلف آن در مناطق کوهستانی می‌روید. بیش از 15 نوع مختلف انغوزه، مانند انغوزه لرستانی و کما، بومی ایران هستند.[۱] علاوه بر ایران، مناطقی همچون آسیای صغیر، ارمنستان و افغانستان نیز خاستگاه این گیاه هستند.[۲]
واژه انغوزه
از این گیاه، در منابع مختلف فارسی، با اسامی متعددی یاد شده است، مانند «انگدان»، «کُما»، «راف»، «رافه»، «اشترغاز»، «بارزَد»، «بیرزد»، «انگژد»، «باریجه»، «اُشه»، «کماشیر» و «سَغبنیه».[۳] در فرهنگ فارسی معین نیز واژگانی همچون «انگژد»، «انگوژد»، «انگژه» و «انگوژه» را مترادف انغوزه دانسته است. در زبان عربی، به این گیاه «حِلتیت» و «صمغ المحروث» گویند.[۴]
کاربرد انغوزه
در منابع کهن به دو نوع سیاه و سفید انغوزه و کاربرد هر دو، هم در آشپزی و هم در طب، اشاره شده است. امروزه نیز دو نوع انغوزه با نام‌های اشکی و توده‌ای در بازار عرضه می‌شود که در صنایع غذایی و عطرسازی کاربرد دارد.[۵]
نوع اشکی انغوزه، دارای دانه‌هایی زردرنگ یا قهوه‌ای تیره است که داخل آن‌ها نیز سفید مایل به زرد بوده و درصورتی‌که در معرض هوا قرار بگیرد، به رنگ بنفش و سپس قرمز تیره در می‌آید. نوع توده‌ای انغوزه، تنوع رنگی بیش‌تری را شامل می‌شود و ارزش درمانی کمتری دارد. برخی معتقدند که بوی تند و سیرمانند انغوزه، غیرقابل تحمل است.[۶]
گستره جغرافیایی انغوزه
خراسان، سیستان، کرمان، فارس، نائین و لار، از جمله مناطق رویش انغوزه در ایران است.[۷] این گیاه، در نقاط مختلف ایران، نام‌های محلی مختلفی دارد. برای مثال، در فارس به محصول اول این گیاه «کخ»، به محصول دوم آن «پس‌کخ» و به محصول سوم آن «پیشپا» می‌گویند.[۸]
تعدادی از مناطقی که محل رویش این گیاه بوده‌اند، در ایران و سایر نقاط جهان، به‌نام همین گیاه درآمده‌اند، مانند روستای انگدان در کاشان و روستای انجدان در اراک.[۹]
پیشینه انغوزه
برخی از مورخان، قدمت استفاده از این گیاه در ایران را به دوران هخامنشیان و اشکانیان نسبت می‌دهند. در آن روزگار، از انغوزه، نه‌تنها در طبخ انواع خوراک، بلکه به‌منظور صادرات نیز بهره می‌بردند.[۱۰]
خواص انغوزه
برخی از گیاه‌شناسان، از دیرباز، انغوزه را همراه با نوشیدنی‌ها، برای هضم بهتر و راحت‌تر غذا و نیز آرامش معده مفید دانسته‌اند. دفع سم مار، توقف خون‌دماغ و تحریک تعرق بدن را نیز از جمله خواص انغوزه عنوان کرده‌اند. هنوز، در برخی نقاط ایران مانند خور و بیابانک، جندق، بافق و برخی نواحی خراسان، از انغوزه در طبخ انواع آش، بورانی و ترشی و نیز از صمغ و جوشانده‌ی آن برای مصارف دارویی و سم‌زدایی استفاده می‌شود.[۱۱]
در منابع طب اسلامی نیز، بارها به ویژگی اشتهاآوری و هضم‌کنندگی غذا توسط انغوزه اشاره شده است. برخی نیز انغوزه را همراه با سرکه می‌خورند.[۱۲] همچنین، ویژگی تحریک‌کنندگی همراه با ایجاد تپش قلب و تعریق، منجر به قرار گرفتن گیاه انغوزه، در ردیف گیاهان نشاط‌آور شده است.
طبیبان سنتی، انغوزه را دارای طبعی گرم و خشک دانسته و آن را برای درمان درد دندان کرم‌خورده، نیش عقرب و گاز سگ، ترکیب انغوزه و عسل را برای پیشگیری از آب‌آوری چشم، درمان آماس و ورم بدن مفید می‌دانند.[۱۳] طبیبان معتقدند که هرچه انغوزه بدبوتر باشد، خواص و تأثیرات بیش‌تری دارد. ابن‌سینا، بیان می‌کند که در ابتدا شیره، سپس برگ و بعد از آن ساقه‌ی انغوزه قدرت تأثیرگذاری بیش‌تری دارند.[۱۴] از دیگر خواص این گیاه، می‌توان به خاصیت نرم‌کنندگی مقعد و سودمندی برای بواسیر، ضد تشنج،[۱۵] ضد کرم، تقویت بدن، افزایش نیروی بدن، تقویت معده، بادشکن، درمان بی‌خوابی، ضعف قلب و رفع استرس[۱۶] اشاره کرد.
پانویس
- ↑ Mozaffarian, A Dictionary of Iranian Plant Names, 2007, P228.
- ↑ سلطانی، دایرةالمعارف طب سنتی (گیـاهان دارویی)، ج3، ۱۳۸۷ش، ص155.
- ↑ ابریشمی، «انگدان، کما و گونه‌های متناظر»، ۱۳۸۸ش، ص۳۳.
- ↑ ابن‌میمون، شرح اسماء العقار، ۱۹۴۰م، ص۶؛
غسانی ترکمانی، المعتمد فی الادویة المفردة، ۱۹۸۲م، ص۱۰۰. - ↑ سلطانی، دایرةالمعارف طب سنتی (گیـاهان دارویی)، ج3، ۱۳۸۷ش، ص154-155؛
Britannica, micropaedia, 1989, V.I, P.612. - ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ج2، ۱۳۶۷ش، ص594؛
بهرامی، فرهنگ روستایی، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش، ص۲۲۳. - ↑ بهرامی، فرهنگ روستایی، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش، ص۲۲2-223؛
سلطانی، دایرةالمعارف طب سنتی (گیـاهان دارویی)، ج3، ۱۳۸۷ش، ص155. - ↑ بهرامی، فرهنگ روستایی، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش، ص۲۲۳.
- ↑ ابریشمی، «انگدان، کما و گونه‌های متناظر»، ۱۳۸۸ش، ص۳۶؛
دهخدا، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، ذیل واژه انجدان و انگدان. - ↑ ابریشمی، «انگدان، کما و گونه‌های متناظر»، ۱۳۸۸ش، ص۳3.
- ↑ ابریشمی، «انگدان، کما و گونه‌های متناظر»، ۱۳۸۸ش، ص۳3؛
حکمت یغمایی، بر ساحل کویر نمک، ۱۳۷۰ش، ص۳۹۵. - ↑ ابن‌بطلان، تقویم الصحة (ترجمۀ فارسی سدۀ ۶ ق)، ۱۳۶۶ش، ص۴۳.
- ↑ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص115.
- ↑ ابن‌سینا، القانون، ج1، ۱۲۹۴ق، ص316.
- ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ج2، ۱۳۶۷ش، ص595.
- ↑ مهربان، گیاهان دارویی منطقۀ سیستان (گیاهان خودرو)، ۱۳۹۰ش، ص۲۳.
منابع
- ابریشمی، محمدحسن، «انگدان، کما و گونه‌های متناظر»، نشر دانش، تهران، س23، شماره 2، ۱۳۸۸ش.
- ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- ابن‌بطلان، مختار، تقویم الصحة (ترجمۀ فارسی سدۀ ۶ق)، به‌تحقیق غلامحسین یوسفی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۶۶ش.
- ابن‌سینا، القانون، بولاق، ]بی‌نا[، ۱۲۹۴ق.
- ابن‌میمون، موسى، شرح اسماء العقار، به‌تحقیق م. مایرهف، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، ۱۹۴۰م.
- بهرامی، تقی، فرهنگ روستایی، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش.
- حکمت یغمایی، عبدالکریم، بر ساحل کویر نمک، تهران، توس، ۱۳۷۰ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1400ش.
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
- سلطانی، ابـوالقاسم، دایرةالمعارف طب سنتی (گیـاهان دارویی)، تهران، دانشگاه خدمات درمانی و علوم پزشکی ایران، ۱۳۸۷ش.
- غسانی ترکمانی، یوسف، المعتمد فی الادویة المفردة، به‌تحقیق مصطفى سقا، بیروت، ]بی‌نا[، ۱۹۸۲م.
- مهربان، احمد و مراد قلی، ابوالقاسم، گیاهان دارویی منطقۀ سیستان (گیاهان خودرو)، تهران، تفتان، ۱۳۹۰ش.
- Britannica, micropaedia, 1989.
- Mozaffarian, V., A Dictionary of Iranian Plant Names, Tehran, 2007.