انگوزه
انگوزه (انغوزه)؛ گیاۀ دارویی در افغانستان.
اَنگُوزَه (هنگوزه یا انغوزه) از مهم‌ترین گیاهان دارویی خودرو است که نقش و اهمیت بی‌بدیلی در اقتصاد مردم در برخی از مناطق افغانستان دارد.
نام‌گذاری
در منابع فارسی از گیاه انگوزه با نام‌های متعدد و متنوعی یاد شده است؛ مانند انگدان، کُما، راف، رافه، اشترغاز، بارزَد، بیرزَد، بیوزا، انگُژَد و باریجه.[۱]
تاریخچه
انگوزه از گیاهان بسیار قدیمی است و از آن به‌عنوان «غذای خدایان» و «سرگین شیطان» یاد می‌شود. تا حدود دهۀ چهل شمسی، مردم برخی از مناطق افغانستان با این گیاه و خواص آن آشنایی نداشتند. در اوایل این قرن، افغان‌ها و برخی دیگر از مردمان مهاجر، انگوزۀ برخی از مناطق را جمع‌آوری می‌کردند. مردمان محلی به‌مرور زمان در این زمینه تجاربی به دست آورده و به هِنگ‌زنی (برداشت انگوزه) پرداختند.[۲]
مشخصات
انگوزه گیاهی علفی، چند ساله و دارای ریشۀ ضخیم و گوشتی است. این گیاه دارای برگ‌های بسیار بریده و غباری بوده و ساقه‌ای گوشتی دارد. ارتفاع این گیاه نیز تا حدود دو متر می‌رسد. گل‌های انگوزه زردرنگ و چتری مانند است که در آخر ساقه پدید می‌آید. ساقۀ انگوزه نیز در چند سال ابتدایی سن خود، در دید نبوده و برگ‌های آن روی زمین گسترده است. میوۀ انگوزه دارای دو تخم به رنگ قهوه‌ای تیره و بسیار بدبو است. انگوزه در زمین‌های بایر، خشک و آهکی می‌روید.[۳]
گسترۀ جغرافیایی
انگوزه در بسیاری از مناطق افغانستان، ایران و آسیای‌میانه به دست آمده و به‌صورت عمده به خارج از این کشورها نیز صادر می‌شود. این گیاه با جنس‌های متنوع خود، از تیرۀ چتریان به‌شمار می‌آید که بیشتر در مناطق کوهستانی و گاه بیابانی ایران پراکنده است. پانزده گونۀ انگوزه از جمله کما یا انغوزۀ لرستانی، کمای بینالودی و کمای جندقی، بومی ایران هستند. افزون بر ایران، آسیای صغیر، ارمنستان و افغانستان از دیگر رویش‌گاه‌های این گیاهان به شمار می‌روند.[۴]
گیاه انگوزه در افغانستان
در بسیاری از مناطق افغانستان، به این گیاه و شیرۀ آن انگوزه می‌گویند؛ اما در ولسوالی (شهرستان) بلخاب ولایت (استان) سرپل به گیاه انگوزه «رَو» اطلاق می‌شود. سه نوع رو «پَشمَک‌رَو»، «شَکر‌رَو» و «گَندَه‌رَو» در بلخاب وجود دارد و هر سه نوع این روها، نَر‌رَو هم دارند که یالَه (ساقه) میکنند و شیره ندارند. از سه نوع رو ذکر شده، پشمک‌رو شیرۀ بیشتری دارد.[۵]
انگوزه در بلخاب
بلخاب مرکز انگوزه در افغانستان است. این گیاه در اقتصاد بلخاب نقش زیادی دارد. نقش انگوزه از حدود هفتاد سال قبل برای مردم مشخص بوده اما در حدود پنجا سال اخیر انگوزه مهم‌ترین صادرات بلخاب به شمار می‌رود. هند و پاکستان مقصد اصلی انگوزۀ بلخاب هستند. از قدیم در بلخاب انگوزه دو کاربردهای مهمی چون دفع کرم معده و مبارزه با نوعی آفت زراعی داشته است؛ برای دفع کرم معده مقدار کمی انگوزه به بیمار خورانده می‌شد. برای مبارزه با آفت نیز مقداری انگوزه در کیسه‌ای در مسیر آبی قرار داده می‌شد که به‌سوی زمین‌های زراعی جریان داشت. در شرایط فعلی نیز انگوزه در بلخاب بسیار کم به مصرف می‌رسد و تمام آن صادر می‌شود. انگوزه از تریاک، سود بیشتری دارد و به‌همین دلیل در بلخاب به‌ندرت ممکن است خشخاش کشت شود. امروزه، در برخی از مناطق بلخاب باغ‌های بزرگ میوه را به کشت‌زار انگوزه تبدیل کرده‌اند.[۶]
کشت گیاه انگوزه
انگوزه در چند دهۀ قبل از گیاه خودرو و وحشی به دست می‌آمد. در چهل سال گذشته به‌دلیل بهره‌وری غیرفنی از آن، در بیشتر مناطق، گیاه خودرو انگوزه نابود شده است. در چند سال اخیر نیز این گیاه در زمین‌های آبی و در برخی از موارد در زمین‌های دیمی کشت می‌شود.[۷]
فرایند کشت
مردم برخی از مناطق افغانستان به کشت وسیع گیاه انگوزه در زمین‌های خود، روی آورده‌اند. تخم آن گیاه از خارج وارد شده و کِشت می‌شود. گیاه کاشته شده حدود سه سال بعد از تخم‌پاشی شیره می‌دهد و حدود بیست و پنج سال عمر می‌کند. تپه‌ها، دامنۀ کوه‌ها، زمین‌های ناهموار و پرشیب و تمامی مناطق گرمسیر استعداد خوبی برای پرورش بوتۀ هِنگ دارند. پرورش آن بوته در دشت‌ها و بغل کوه‌ها، محصول به‌مراتب بیشتری از کاشت آن در زمین‌های آبی دارد.[۸]
شیرۀ گیاه
گیاه انگوزه ریشه‌ای بزرگ در زیر زمین دارد، برگ‌ها و ساقۀ آن که بوی تند و زننده‌ای دارد همه‌ساله سبز شده و رشد میکنند. این برگ و ساقه بعد از تکمیل دورۀ رشد بریده شده و ریشۀ آن در زیرزمین باقی می‌ماند. شیره‌ای که از ریشۀ گیاه می‌تراود، جمع‌آوری شده و در بازارها به فروش می‌رسد. این شیره، بوی تند و زننده‌ای دارد. شیره‌گیری بیش از حد، شیره‌گیری توسط افراد ناوارد و تازه‌کار، زیر خاک نکردن ریشه بعد از اتمام دورۀ شیره‌گیری و استفاده از روش‌های نادرست شیره‌گیری سبب خشک شدن دایمی ریشۀ گیاه می‌شود.[۹]
وسایل جمع‌آوری شیره
کَلَنگ یا زاقنُول، دو عدد دَستکالَه (یکی برای برش و دیگری برای جمع‌آوری شیره) و دُول یا دُولَک که شیره را در آن می‌ریزند، از جمله وسایل جمع‌آوری شیره هستند.[۱۰]
شیوۀ جمع‌آوری شیره
گیاه انگوزه در بهار سبز می‌شود و بوی بسیار تندی دارد. وقتی در اواخر بهار شاخه‌های آن کامل شد و به زردی گرایید، هِنگ‌زَن‌ها (کسانی که شیرۀ گیاه را جمع‌آوری میکنند) ابتدا با استفاده از کلنگ، خاک اطراف گیاه را کنده، شاخ‌و‌برگ آن را بریده و بالای کُندۀ (ریشه) آن پوشال یا سنگی می‌گذارند. آنها، در حدود پانزده یا بیست روز بعد برای جمع‌آوری شیره مراجعه میکنند. خاک‌های اطراف کنده (ریشه) را برداشته و با ابزار آهنی تیغ‌دار به‌نام دستکاله که کوچکتر از کف دست است، از قسمت بالای کنده (ریشه)، کمی برش می‌زنند که از آن شیره بیرون می‌آید. شیرۀ اول، زرد و خشک است. آن را جمع میکنند و در ظرف مخصوص می‌ریزند. قسمت ریشه را تمیز میکنند. با دِستکاله سر آن را به اندازۀ پوست پیاز می‌بُرند؛ به‌گونه‌ای که بر اثر برش، در وسط آن گودی ایجاد شود. شیره در همان گودی جمع می‌شود سپس چند سنگ اطراف و بالای آن می‌گذارند تا از دید آفتاب و آسیب خاک و سنگ در امان بماند. دو یا سه روز بعد وقتی که شیره کمی سخت شد، آن را در ظرفی با دستۀ چوبی که به آن دَولک می‌گویند، جمع کرده و دوباره با دستکاله از جای برش قبلی، کمی برش می‌زنند. بعد از برش دوم شیرۀ سفیدرنگی بیرون می‌آید. سپس هر پانزده روز یک‌بار، آن را برش می‌زنند تا حدود ده، پانزده یا بیست مرتبه که دورۀ شیر‌دهی سال زراعی به پایان می‌رسد و شیرۀ گیاه خشک می‌شود. هر چه هوا گرم‌تر باشد، گیاه شیرۀ بیشتری می‌دهد. سال بعد همان بوته دوباره یاله و برگ کرده و شیره می‌دهد. این فرایند ادامه می‌یابد تا حدود 25 سال که گیاه خشک شود و از بین برود.[۱۱]
خواص دارویی
انگوزه در افغانستان مصرف دارویی زیادی ندارد. برخی برای از بین بردن کرم معده مقدار کمی از شیرۀ آن را می‌خورند. همچنین آن را برای از بین بردن آفت و انگل‌های زراعتی در جوی آب می‌گذارند. عمدۀ انگوزه افغاستان به‌صورت خام به خارج از کشور (هندوستان) صادر می‌شود. در هندوستان با استفاده از شیرۀ این گیاه در ساخت انواع پودرهای شیمیایی، دارویی و آرایشی، آن را به کشورهای مختلف صادر میکنند.[۱۲] اگر تکنولوژی تبدیل انگوزه به فرآورده‌های دارویی وارد افغانستان شود، درآمد مردم از صادرات این محصولِ باارزش، چند برابر می‌شود.[۱۳] در برخی از منابع کهن، حلتیت یا انگژه را گرم و خشک و در درجۀ سوم دانسته، سپس به بیان خواص آن می‌پردازند؛ مانند اینکه مالیدن آن به پنبه و گذاردن روی دندان کرم‌خورده، دندان را تکه‌تکه کرده، بیرون می‌افکند؛ نیش عقرب و گاز سگ را بی‌اثر می‌سازد؛ ریختن آن با عسل در چشم، مانع آب‌آوردن چشم می‌شود؛ آماس و ورم‌های مخاطی را می‌خواباند؛ ترکیب آن با روغن زنبق و مالیدن آن به آلت تناسلی باعث نعوظ قوی‌تر و افزایش لذت جنسی خواهد شد.[۱۴]
پانویس
- ↑ اخوت و قهرمان، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، ۱۳۸۳ش، ص147.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص395.
- ↑ .عقیلی علوی شیرازی، مخزن الأدویة، ۱۸۴۴م، ص125.
- ↑ سلطانی، دایرةالمعارف طب سنتی (گیاهان دارویی)، ۱۳۸۷ش، ج3، ص155.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص395.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص395.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص395.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص395.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص397.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص397.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص397.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، 1401ش، ج2، ص397.
- ↑ «بحران خام‌فروشی مواد معدنی»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ هروی، الأبنیة عن حقائق الأدویة، ۱۳۴۶ش، ص115.
منابع
- اخوت، احمدرضا و قهرمان، احمد، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
- ابومنصور موفق هروی، الأبنیة عن حقائق الأدویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- رهیاب (بلخی)، سید حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، قم، صبح امید دانش، 1401ش.
- سلطانی، ابوالقاسم، دایرة المعارف طب سنتی (گیاهان دارویی)، تهران، [بی‌نا]، 1378ش.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الأدویة، کلکته، [بی‌نا]، ۱۸۴۴م.