اهل بیت
اهل بیت؛ خاندان پیامبر اسلام و مصداق آیه تطهیر در قرآن.
اهل بیت، به باور شیعیان و بر اساس آیه تطهیر در قرآن، از هرگونه گناه و پلیدی پیراسته بوده و بعد از پیامبر اسلام مرجعیت فهم قرآن و رهبری جامعه اسلامی را بر عهده دارند. شیعیان جهان، خاندان پیامبر را الگوی زندگی خود می‌دانند و در ایام شادی آنها شاد و در اندوه آنها، اندوهگین می‌شوند.
مفهومشناسی
«اهل» بر نوعى رابطه و پيوند ميان يك انسان با انسان يا اشیاء و امورات ديگر دلالت مى‌كند، بهعنوان مثال همسر و نزديك‌ترين کسان يك مرد، اهل او هستند؛ ساكنان یک خانه، شهر و یا آبادى، اهل آن خانه، شهر و یا آبادى شمرده می‌شوند؛ پيروان هر دين و آيينى اهل آن دين هستند و افرادى كه دانش و هنر و حرفه‌اى دارند، اهل آن دانش و هنر و حرفه محسوب مى‌شوند.[1] بَيْت بهمعنای خانه[2] و ترکیب «اهل‌بیت» بهمعنای ساكنان یک خانه[3] و در اصطلاح مسلمانان هرگاه بدون قید ذکر شود، بهمعنای خاندان حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) است[4] که در فرهنگ مسلمانان از منزلت ویژه‌ای برخوردار بوده و گفتار و رفتار آنان به باور شیعیان، ملاک حق و راهنمای حقیقت است.[5]
اهل‌بیت در قرآن
قرآن، اصطلاح اهل‌بیت را در آیه 33 سورۀ احزاب به کار برده و ارادۀ خدا برای زدودن هر گونه آلایش و ناپاکی از آنها را اعلام کرده است. همۀ مفسران متقدم شیعه مانند علی بن ابراهیم قمی،[6] حبری،[7] کوفی،[8] عیاشی،[9] طوسی،[10] علمالهدی[11] و طبرسی[12] و متأخرین مانند ثلایی،[13] فيض كاشانى،[14] فتح‌الله کاشانی،[15] طریحی،[16] حویزی[17] و بحرانی[18] و معاصرین مانند علامه طباطبایی،[19] خسروانى،[20] محمدجواد مغنیه[21] و مكارم شيرازى،[22] معتقدند که مراد از اهل‌بیت در این آیه، پنج تن شامل پیامبر اکرم، علی، فاطمه، حسن و حسین، است. علمای شیعه بر اساس روايات پرشمار[23] باور دارند که عنوان اهل‌بيت شامل ساير امامان شیعه از امام چهارم شیعیان (علی بن الحسین)، تا امام دوازدهم (امام مهدی) نیز می‌شود.[24] محققین برای اثبات این مدعا به احاديثى مانند حديث ثقلين و حديث سفينه استناد کرده‌اند.[25] در چارچوب این باور، در هر زمانی دست‌کم یک‌تن از اهل‌بیت میان مردم حضور دارد، تا مردم بتوانند به او تمسک جویند.[26]
ویژگی‌های اهل‌بیت
در باور شیعیان، اهل‌بیت برخوردار از سه ویژگی شامل عصمت، علم لدنی و علم غیب هستند.
به اعتقاد علامه طباطبایی، عصمت و طهارت معنوى، یک موهبت الهی و غیراكتسابی[27] برای کسانی است كه خداوند دل‌هاى آنان را پاکیزه کرده است.[28] دانشمندان شیعه بر این مسئله اتفاق نظر دارند که عصمت از گناه و اشتباه، مهم‌ترین ویژگی اهل‌بیت است.[29] به اعتقاد مفسرین شیعه، به شهادت آیه
تطهیر[30] این موهبت را خداوند به اهل‌بیت داده و آنان با تکیه بر این موهبت، مسئولیت جانشینی پیامبر را در هدایت بشر به عهده دارند.[31]
همچنین شیعیان به‌طور عموم باور دارند که دانش اهل‌بیت از نوع «دانش لدنی» بوده و از جانب خداوند بدون واسطۀ ابزارهای عادی معرفتی بر قلب آنها افاضه مى‌شود.[32] کلینی روایتی را از رسول خدا نقل می‌کند که 12 نقيب (امام مسئول) از فرزندان او با فرشتگان ارتباط دارند و داراى دانش لدنى هستند.[33] علم لدنّى، از اقسام دانش قلبی است و از طریق تزکیۀ نفس حاصل می‌شود.[34] شیعیان همچنین پيغمبر و امام را دارای علم غیب می‌دانند كه به واسطه وحی، الهام يا طرق ديگر، از جانب خدا به آنها اعطا شده است؛ تفاوت این علم با علم خدا، آن است كه علم آنها اعطایی است، امّا علم خدا ذاتى است.[35]
جایگاه و نقش اهل‌بیت
1. مرجعیت در فهم حقیقت قرآن
علامه طباطبایی معتقد است که اهل‌بیت و قرآن هر دو به يك حقيقت وابستهاند؛ نيل به معارف قرانی نیازمند صفاى ضمير و طهارت دل[1] و جان پاك است[2] و از آیۀ تطهیر استفاده می‌شود که خداوند، اهل‌بيت را مرجع فهم معارف قرآن قرار داده است و بدون استفاده از سنّت اهل‌بیت نمىتوان به حدود و احكام الهى راه يافت.[3]
2. مرجعیت علمی
به باور شیعیان، پیامبر شهر علم و علی دروازه این شهر است.[4] علامه طباطبایی معتقد است که به بیان قرآن؛ رفتار، گفتار، و حتی سکوت پیامبر اسلام برای همه مسلمانان حجت است و بر اساس روایت، بیان اهل‌بیت نیز مانند بیان خود پیامبر، حجت است. وی از این دو مقدمه نتیجه میگیرد که بعد از پیامبر، اهل‌بیت مرجعیت علمی مسلمانان را در بیان احکام الهی برعهده دارند.[5]
3. هدایت مردم
پیامبر اسلام، اهل‌بیت را حبل‌الله نامیده است که هر کسی به آنها پیوند بخورد نجات پیدا می‌کند و آنها را مانند باب توبه بنی اسرائیل دانسته که هر کسی از این در وارد شود، مؤمن به خدا است و کسی که از این در وارد نشود به خدا کفر ورزیده است.[6] ذیل این آموزۀ روایی، اندیشمندان مسلمان بر نقش هدایت‌گری اهل‌بیت در نجات مردم از جهالت، گمراهی و سرگردانی، تأکید می‌کنند.[7]
4. مرجعیت سیاسی و اجتماعی
پژوهشگران معتقدند که در حديث ثقلين، شواهدى وجود دارد، كه بر رهبرى سياسى اهل‌بيت دلالت مى‌كند[8] و گسترش دلالی حدیث ثقلین، افزون بر مرجعیت سیاسی مرجعیت اجتماعی اهل‌بیت را نیز ثابت می‌کند.[9]
5. طراوت‌بخشى ایمان دین‌باوران
محوریت اهل‌بیت موجب پویایی جامعه انسانی می‌شود. اندیشمندان شیعه با تکیه بر برخی آموزه‌های روایی،[10] باور دارند که دل‌های افسرده با یادآورى گفتار و کردار اهل‌بیت، جان تازه‌اى می‌گیرند و بانشاط و پرتوان در سیر به سوى حق، سرعت می‌گیرند.[11]
بازتاب اهل‌بیت در سبک زندگی مسلمانان
1. دوستی اهل‌بیت
از نگاه دینی گسترش محبت به خاندان پیامبر، در حقیقت گسترش فرهنگ اسلام حقیقی است.[12] محبت اهل‌بیت، در همه دوره‌های تاریخ اسلامی در میان ایرانیان وجود داشته و همین محبت، راه را برای گسترش تشیع در ایران هموار کرد.[13] به‌طور مشخص از قرن ششم هجری، یک حرکت مذهبی در ایران و بسیاری از نقاط اطراف آن پدید آمد که در میان چهره‌های علمی و بزرگان تصوف همزمان با تمايل به مذهب تسنن، علاقۀ به دوازده امام و اعتقاد به ولايت آنان تقویت شد[14] و کم‌کم این حرکت از «تسنن دوازده امامى»[15] به سوی تشیع، سوق یافت.[16]
2. توسل به اهل‌بیت
توسل به اهل‌بیت، علاوه بر شیعیان، میان اهل‌سنت و بزرگان آنها مانند شافعی نیز مورد توجه بوده است.[17] بسیاری از مسلمانان هنگام بروز مشکلات و بیماریها، با توسل به اهل‌بیت حاجت خود را از خدا می‌خواهند و امید دارند که این توسل، راه ارتباط با خداوند را هموارتر سازد و خداوند رحمت خود را به سوی بندگانش افزون کند.[18] به باور شیعیان، اهل‌بیت کشتی نجات امت است[19] و به گفتۀ ملاصالح مازندرانی سلوک به‌سوی خداوند بدون توسل و عنایت اهل‌بیت امکان ندارد.[20] در فرهنگ شیعه، تمام ساعات روز و همچنین ايام هفته به نام و یاد اهل‌بیت گره خورده است.[21]
3. شادی و سوگواری برای اهل‌بیت
شیعیان با اثرپذیری از روایاتی که آنها را به شادی در خوشحالی اهل‌بیت و غمگینی در اندوه آنها سفارش کرده است،[22] به مناسبت اینکه پیامبر اسلام، علی را در روز هجدهم ذی‌الحجه به جانشینی خود انتخاب کرد، در سراسر جهان این روز را جشن می‌گیرند، تا یاد آن فراموش نشود.[23] آنها همچنین شب و روز نيمۀ شعبان را به‌مناسبت میلاد امام زمان، جشن مى‌گيرند و خيابان‌ها و خانه‌های خود را را زينت و چراغانى مى‌كنند.[24] جشن نیمۀ شعبان از مهم‌ترین مراسمی است که مورد توجه شیعیان قرار دارد و هرساله در سراسر جهان مراسم مختلفی به این مناسبت برگزار می‌شود.[25]
در ایران، بیش از نیمی از تعطیلات رسمی سالانه به مناسبت ایام شادی و ولادت و یا شهادت یکی از اهل‌بیت است؛ کل تعطیلات رسمی سالانه جمهوری اسلامی ایران غیر از جمعه‌ها 27 روز است که پنج روز آن (۱۷ ربیع‌الاول، ۱۳ رجب، ۲۷ رجب، ۱۵ شعبان و ۱۸ ذیحجه)، اختصاص به ایام خوشحالی و یا ولادت اهل‌بیت دارد و نه روز آن (9 محرم، ۱۰ محرم، ۲۰ صفر، ۲۸ صفر، آخر صفر، ۸ ربیع‌الاول، ۳ جمادی‌الثانی، ۲۱ رمضان و ۲۵ شوال)، اختصاص به ایام رحلت و یا شهادت اهل‌بیت دارد.[26]
از مناسک مهم شیعیان در سراسر جهان، گرامیداشت ایام شهادت اهل‌بیت است؛ در این میان، رحلت پیامبر در 28 ماه صفر، شهادت امام علی در 21 رمضان، تاسوعا، عاشورا و شهادت امام رضا در آخر ماه صفر، بیش از همه مورد تجلیل قرار دارد. بر اساس یك سنت کهن میلیون‌ها عراقی و غیر عراقی در سالروز رحلت پیامبر از سراسر عراق و جهان راهی نجف می‌شوند تا به امام علی، تسلیت گویند.[27] با فرا رسیدن ماه محرم و سالروز شهادت امام حسین، شیعیان جهان با برپایی مراسم عزاداری یاد رشادتهای امام حسین و یاران او را گرامی میدارند. در ماه محرم بهخصوص در دهۀ اول، مردم لباس ماتم ميپوشند و مجالس عزاداری تشكيل ميدهند.[28] میشل فوکو، دانشمند فرانسوی، دو عنصر «عاشورا» و «انتظار»، را از مؤلفه‌های مهم زندگی شیعیان به شمار آورده است.[29] امام خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، معتقد است آنچه كه اسلام را زنده نگه داشته، محرّم و صفر است.[30]
4. زیارت قبور ائمه
در فرهنگ شیعیان، زیارت مراقد ائمه، از امور مهم معنوی شمرده شده است. در روایات، پاداش‌های اخروی برای زیارت بیان شده[31] و زیارت امام حسین[32] و امام رضا[33] بیش از همه، سفارش شده است.[34] به گفتۀ مسئولان حرم، در شب و روز میلاد امام رضا حدود ۳ میلیون زائر به زیارت او میروند و این تعداد در دهۀ کرامت، به حدود 12 میلیون نفر رسیده و سالانه حدود 25 میلیون نفر، مرقد امام رضا را زیارت می‌کنند.[35]
5. پیاده‌روی اربعین
از مناسک مهم شیعیان، گردهمایی بزرگ مذهبی از سراسر جهان در مراسم پیاده‌روی اربعین است که هر سال در حوالی بیستم ماه صفر، از نقاط مختلف عراق و بهخصوص از سه مسیر نجف به کربلا، کاظمین به کربلا، و بصره به کربلا برگزار می‌شود.[36] این راهپیمایی بزرگترین اجتماع انسانی و زیارت سالانه در جهان به‌شمار می‌رود که بیش از 20 میلیون زائر به سمت کربلا پیاده‌روی می‌کنند و بخشی از آنها، از خارج عراق و بیشتر ایرانی هستند.[37]
6. نامگذاری به‌اسامی اهل‌بیت
از مظاهر فرهنگیِ حضور اهل‌بیت در زندگی مسلمانان و بهخصوص شیعیان، این است که اسامی فرزندان خود را به نام، آنها مانند محمد، علی، فاطمه، زهرا، حسن، حسین، جعفر، مرتضی، رضا و مصطفی می‌گذارند. امروزه در میان اسم پسران «محمد» با 150 میلیون نفر بیشترین فراوانی را در جهان دارد.[38] در میان مسلمانان و بهخصوص شیعیان، پرکاربردترین نام برای دختران، نام‌ها، القاب و صفات حضرت فاطمه است.[39]
عبدالله اخلاقی (بحث) ۲۴ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۲۰:۴۶ (+0330)
پانویس
[1] طباطبايى، ترجمه تفسير الميزان، 1374ش، ج1، ص12.
[2]. سورۀ واقعه، آيه 78؛ محقق ترمذى، معارف، مجموعه مواعظ و كلمات سيد برهانالدين محقق ترمذى، 1377ش، ص6.
[3]. طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، 1374ش، ج1، ص17 و 19.
[4]. امام رضا، صحيفة الإمام الرضا، 1406ق، ص58.
[5]. طباطبایی، شیعه در اسلام، بی‌تا، ص84.
[6]. هلالى، كتاب سليم بن قيس الهلالي، 1405ق، ج2، ص734.
[7]. شیخ طوسى، تهذيب الأحكام، 1407ق، ج6، ص113.
[8]. ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعه‌شناسی، 1385ش، ص273.
[9]. حسینی میلانی، جواهر الکلام في معرفة الإمامة و الإمام، 1389ش، ص13.
[10]. ابن‌بابويه، الخصال، 1362ش، ج1، ص22.
[11]. مصباح یزدی، جامی از زلال کوثر، 1392ش، ص51.
[12]. سوره فرقان، آیه57.
[13]. یوسفیان، «نقش شناخت و محبت به اهل‌بیت در گرایش ایرانیان به تشیع»، وب‌سایت کیهان.
[14]. جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، 1379، ج۱، ص۳۵.
[15]. جعفريان، تاريخ تشيع در ايران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، 1388ش، ص۷40-842.
[16]. جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، 1379ش، ج۱، ص۳۵.
[17]. امینی، الغدیر، 1387ش، ج5، ص583.
[18]. «دعای حاجت امام رضا (ع) + صلوات خاص و زیارت امام هشتم»، وب سایت نمناک.
[19]. ابن‌بطريق، عمدة عيون صحاح الأخبار في مناقب إمام الأبرار، 1407ق، ص478.
[20]. مازندرانى، شرح الكافي، 1382ش، ج4، ص307.
[21]. ابن‌فهد حلى، آداب راز و نياز به درگاه بى‌نياز، 1381ش، ج1، ص54.
[22]. ابن‌شعبه حرانى، تحف العقول عن آل‌الرسول، 1404ق، ص123.
[23]. موسوی زنجانی، عقاید الإمامیة الأثنی‌عشریة، 1413ق، ج3، ص227.
[24]. صافی گلپایگانی، سلسله مباحث امامت و مهدویت، 1391ش، ج3، ص12.
[25]. «جشن نیمه شعبان را چگونه برگزار کنیم؟»، وب‌سایت ویستا نیوز.
[26]. «روزهای تعطیل رسمی ایران»، وب‌سایت پارت چاپ.
[27]. غفاری، «سنت زیارت میلیونی در ایام رحلت پیامبر اکرم»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
[28]. هانری رنه د، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، 1335ش، ص190.
[29]. مجله انتظار نوجوان، «فوکو با انقلاب»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
[30]. امام خمینی، صحیفه امام، 1389ش، ج15، ص330.
[31]. كلينى، الكافي، 1407ق، ج4، ص548.
[32]. ابن‌قولويه، كامل الزيارات، 1356ش، ص141.
[33]. کلینی، الکافی، 1407ق، ج4، ص585.
[34]. ابن‌قولويه، كامل الزيارات، 1356ش، ص141.
[35]. «آمارهایی از حرم امام رضا که نمیدانستید»، خبرگزاری مهر.
[36]. «پیاده‌روی اربعین: معرفی و تاریخچه»، وب‌سایت سفرانه.
[37]. مرتضوی، «نگاهی به تاریخچه اربعین»، وب‌سایت رسانه فکری تحلیلی حوزه و روحانیت.
[38]. «اسم محمد دارای بیشترین فراوانی در جهان است»، وب‌سایت تحلیلی و خبری عصر ایران.
[39]. صالح، «زیباترین نام‌ها در میان مسلمانان هند/ «فاطمه» در صدر اسامی دختران»، خبرگزاری فارس،
[1]. سبحانی تبریزی، دانشنامۀ کلام اسلامی، 1387ش، ص553.
[2]. آذرنوش، فرهنگ معاصر عربی فارسی، 1381ش، ذیل کلمۀ بیت.
[3]. فراهيدى، كتاب العين، 1409ق، ذیل کلمۀ اهل.
[4]. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، 1402ق، ص96.
[5]. سبحانی، دانشنامه کلام اسلامی، 1387ش، ص۵۵۵.
[6]. قمى، تفسير القمي، 1363ش، ج2، ص67، 156 و 193.
[7]. حبری، تفسير الحبري، 1408ق، ص298-313.
[8]. كوفى، تفسير فرات الكوفي، 1410ق، ص110 و 331-340.
[9]. عياشى، التفسير، 1380ق، ج1، ص250-251.
[10]. شیخ طوسى، التبيان في تفسير القرآن، بی‌تا، ج8، ص340.
[11]. علمالهدى، تفسير الشريف المرتضى المسمى بنفائس التأويل، 1431ق، ج3، ص225.
[12]. طبرسى، مجمع البيان في تفسير القرآن، 1372ش، ج8، ص560.
[13]. ثلايى، تفسير الثمرات اليانعه و الاحكام الواضحه القاطعه، 1423ق، ج4، ص22-23.
[14]. فيض كاشانى، تفسير الصافي، 1415ق، ج1، ص464؛ ج3، ص328؛ ج4، ص188.
[15]. كاشانى، زبدة التفاسير، 1423ق، ج4، ص293.
[16] . طريحى، مجمع البحرين، 1365ش، ج2، ص193.
[17] . حويزى، تفسير نور الثقلين، 1315ق، ج3، ص410.
[18] . بحرانى، البرهان في تفسير القرآن، 1415ق، ج3، ص790؛ ج4، ص449-464.
[19] . طباطبايى، ترجمه تفسير المیزان، 1374ش، ج14، ص242؛ ج16، ص309-319.
[20] . خسروانی، تفسير خسروى، 1390ش، ج7، ص30.
[21] . مغنيه، التفسير المبين، 1425ق، ص554.
[22] . مكارم شيرازى، تفسير نمونه، 1371ش، ج17، ص297-305.
[23]. فیض کاشانی، تفسیر الصافى، 1415ق، ج4، ص189.
[24]. ابن‌بابويه، كمال الدين و تمام النعمة، 1395ق، ج1، 278-279، صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، 1406ق، ج5، ص303.
[25]. سبحانی تبریزی، دانشنامه کلام اسلامی، 1387ش، ص554.
[26]. صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، 1406ق، ج1، ص42.
[27]. طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، 1374ش، ج16، ص464.
[28]. طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، 1374ش، ج3، ص54-55.
[29]. سبحانی، رسائل و مقالات، بی‌تا، ج1، ص107.
[30] . سوره احزاب، آیه 33.
[31]. شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، 1380ش، ص129.
[32] سلطان الواعظین، شبهای پیشاور در دفاع از حریم تشیع، 1379ش، ص906.
[33]. كلينى، أصول الكافي، 1375ش، ج3، ص589.
[34]. طالقانی، کاشف الاسرار، 1373ش، ص176.
[35]. صافی گلپایگانی، سلسله مباحث امامت و مهدویت، 1391ش، ج1، ص428.
اهل بیت؛ خاندان پیامبر اسلام و مصداق آیه تطهیر در قرآن.
اهل بیت، به باور شیعیان و بر اساس آیه تطهیر در قرآن، از هرگونه گناه و پلیدی پیراسته بوده و بعد از پیامبر اسلام مرجعیت فهم قرآن و رهبری جامعه اسلامی را بر عهده دارند. شیعیان جهان، خاندان پیامبر را الگوی زندگی خود می‌دانند و در ایام شادی آنها شاد و در اندوه آنها، اندوهگین می‌شوند.
مفهومشناسی
«اهل» بر نوعى رابطه و پيوند ميان يك انسان با انسان يا اشیاء و امورات ديگر دلالت مى‌كند، بهعنوان مثال همسر و نزديك‌ترين کسان يك مرد، اهل او هستند؛ ساكنان یک خانه، شهر و یا آبادى، اهل آن خانه، شهر و یا آبادى شمرده می‌شوند؛ پيروان هر دين و آيينى اهل آن دين هستند و افرادى كه دانش و هنر و حرفه‌اى دارند، اهل آن دانش و هنر و حرفه محسوب مى‌شوند.[1] بَيْت بهمعنای خانه[2] و ترکیب «اهل‌بیت» بهمعنای ساكنان یک خانه[3] و در اصطلاح مسلمانان هرگاه بدون قید ذکر شود، بهمعنای خاندان حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) است[4] که در فرهنگ مسلمانان از منزلت ویژه‌ای برخوردار بوده و گفتار و رفتار آنان به باور شیعیان، ملاک حق و راهنمای حقیقت است.[5]
اهل‌بیت در قرآن
قرآن، اصطلاح اهل‌بیت را در آیه 33 سورۀ احزاب به کار برده و ارادۀ خدا برای زدودن هر گونه آلایش و ناپاکی از آنها را اعلام کرده است. همۀ مفسران متقدم شیعه مانند علی بن ابراهیم قمی،[6] حبری،[7] کوفی،[8] عیاشی،[9] طوسی،[10] علمالهدی[11] و طبرسی[12] و متأخرین مانند ثلایی،[13] فيض كاشانى،[14] فتح‌الله کاشانی،[15] طریحی،[16] حویزی[17] و بحرانی[18] و معاصرین مانند علامه طباطبایی،[19] خسروانى،[20] محمدجواد مغنیه[21] و مكارم شيرازى،[22] معتقدند که مراد از اهل‌بیت در این آیه، پنج تن شامل پیامبر اکرم، علی، فاطمه، حسن و حسین، است. علمای شیعه بر اساس روايات پرشمار[23] باور دارند که عنوان اهل‌بيت شامل ساير امامان شیعه از امام چهارم شیعیان (علی بن الحسین)، تا امام دوازدهم (امام مهدی) نیز می‌شود.[24] محققین برای اثبات این مدعا به احاديثى مانند حديث ثقلين و حديث سفينه استناد کرده‌اند.[25] در چارچوب این باور، در هر زمانی دست‌کم یک‌تن از اهل‌بیت میان مردم حضور دارد، تا مردم بتوانند به او تمسک جویند.[26]
ویژگی‌های اهل‌بیت
در باور شیعیان، اهل‌بیت برخوردار از سه ویژگی شامل عصمت، علم لدنی و علم غیب هستند.
به اعتقاد علامه طباطبایی، عصمت و طهارت معنوى، یک موهبت الهی و غیراكتسابی[27] برای کسانی است كه خداوند دل‌هاى آنان را پاکیزه کرده است.[28] دانشمندان شیعه بر این مسئله اتفاق نظر دارند که عصمت از گناه و اشتباه، مهم‌ترین ویژگی اهل‌بیت است.[29] به اعتقاد مفسرین شیعه، به شهادت آیه
تطهیر[30] این موهبت را خداوند به اهل‌بیت داده و آنان با تکیه بر این موهبت، مسئولیت جانشینی پیامبر را در هدایت بشر به عهده دارند.[31]
همچنین شیعیان به‌طور عموم باور دارند که دانش اهل‌بیت از نوع «دانش لدنی» بوده و از جانب خداوند بدون واسطۀ ابزارهای عادی معرفتی بر قلب آنها افاضه مى‌شود.[32] کلینی روایتی را از رسول خدا نقل می‌کند که 12 نقيب (امام مسئول) از فرزندان او با فرشتگان ارتباط دارند و داراى دانش لدنى هستند.[33] علم لدنّى، از اقسام دانش قلبی است و از طریق تزکیۀ نفس حاصل می‌شود.[34] شیعیان همچنین پيغمبر و امام را دارای علم غیب می‌دانند كه به واسطه وحی، الهام يا طرق ديگر، از جانب خدا به آنها اعطا شده است؛ تفاوت این علم با علم خدا، آن است كه علم آنها اعطایی است، امّا علم خدا ذاتى است.[35]
جایگاه و نقش اهل‌بیت
1. مرجعیت در فهم حقیقت قرآن
علامه طباطبایی معتقد است که اهل‌بیت و قرآن هر دو به يك حقيقت وابستهاند؛ نيل به معارف قرانی نیازمند صفاى ضمير و طهارت دل[36] و جان پاك است[37] و از آیۀ تطهیر استفاده می‌شود که خداوند، اهل‌بيت را مرجع فهم معارف قرآن قرار داده است و بدون استفاده از سنّت اهل‌بیت نمىتوان به حدود و احكام الهى راه يافت.[38]
2. مرجعیت علمی
به باور شیعیان، پیامبر شهر علم و علی دروازه این شهر است.[39] علامه طباطبایی معتقد است که به بیان قرآن؛ رفتار، گفتار، و حتی سکوت پیامبر اسلام برای همه مسلمانان حجت است و بر اساس روایت، بیان اهل‌بیت نیز مانند بیان خود پیامبر، حجت است. وی از این دو مقدمه نتیجه میگیرد که بعد از پیامبر، اهل‌بیت مرجعیت علمی مسلمانان را در بیان احکام الهی برعهده دارند.[40]
3. هدایت مردم
پیامبر اسلام، اهل‌بیت را حبل‌الله نامیده است که هر کسی به آنها پیوند بخورد نجات پیدا می‌کند و آنها را مانند باب توبه بنی اسرائیل دانسته که هر کسی از این در وارد شود، مؤمن به خدا است و کسی که از این در وارد نشود به خدا کفر ورزیده است.[41] ذیل این آموزۀ روایی، اندیشمندان مسلمان بر نقش هدایت‌گری اهل‌بیت در نجات مردم از جهالت، گمراهی و سرگردانی، تأکید می‌کنند.[42]
4. مرجعیت سیاسی و اجتماعی
پژوهشگران معتقدند که در حديث ثقلين، شواهدى وجود دارد، كه بر رهبرى سياسى اهل‌بيت دلالت مى‌كند[43] و گسترش دلالی حدیث ثقلین، افزون بر مرجعیت سیاسی مرجعیت اجتماعی اهل‌بیت را نیز ثابت می‌کند.[44]
5. طراوت‌بخشى ایمان دین‌باوران
محوریت اهل‌بیت موجب پویایی جامعه انسانی می‌شود. اندیشمندان شیعه با تکیه بر برخی آموزه‌های روایی،[45] باور دارند که دل‌های افسرده با یادآورى گفتار و کردار اهل‌بیت، جان تازه‌اى می‌گیرند و بانشاط و پرتوان در سیر به سوى حق، سرعت می‌گیرند.[46]
بازتاب اهل‌بیت در سبک زندگی مسلمانان
1. دوستی اهل‌بیت
از نگاه دینی گسترش محبت به خاندان پیامبر، در حقیقت گسترش فرهنگ اسلام حقیقی است.[47] محبت اهل‌بیت، در همه دوره‌های تاریخ اسلامی در میان ایرانیان وجود داشته و همین محبت، راه را برای گسترش تشیع در ایران هموار کرد.[48] به‌طور مشخص از قرن ششم هجری، یک حرکت مذهبی در ایران و بسیاری از نقاط اطراف آن پدید آمد که در میان چهره‌های علمی و بزرگان تصوف همزمان با تمايل به مذهب تسنن، علاقۀ به دوازده امام و اعتقاد به ولايت آنان تقویت شد[49] و کم‌کم این حرکت از «تسنن دوازده امامى»[50] به سوی تشیع، سوق یافت.[51]
2. توسل به اهل‌بیت
توسل به اهل‌بیت، علاوه بر شیعیان، میان اهل‌سنت و بزرگان آنها مانند شافعی نیز مورد توجه بوده است.[52] بسیاری از مسلمانان هنگام بروز مشکلات و بیماریها، با توسل به اهل‌بیت حاجت خود را از خدا می‌خواهند و امید دارند که این توسل، راه ارتباط با خداوند را هموارتر سازد و خداوند رحمت خود را به سوی بندگانش افزون کند.[53] به باور شیعیان، اهل‌بیت کشتی نجات امت است[54] و به گفتۀ ملاصالح مازندرانی سلوک به‌سوی خداوند بدون توسل و عنایت اهل‌بیت امکان ندارد.[55] در فرهنگ شیعه، تمام ساعات روز و همچنین ايام هفته به نام و یاد اهل‌بیت گره خورده است.[56]
3. شادی و سوگواری برای اهل‌بیت
شیعیان با اثرپذیری از روایاتی که آنها را به شادی در خوشحالی اهل‌بیت و غمگینی در اندوه آنها سفارش کرده است،[57] به مناسبت اینکه پیامبر اسلام، علی را در روز هجدهم ذی‌الحجه به جانشینی خود انتخاب کرد، در سراسر جهان این روز را جشن می‌گیرند، تا یاد آن فراموش نشود.[58] آنها همچنین شب و روز نيمۀ شعبان را به‌مناسبت میلاد امام زمان، جشن مى‌گيرند و خيابان‌ها و خانه‌های خود را را زينت و چراغانى مى‌كنند.[59] جشن نیمۀ شعبان از مهم‌ترین مراسمی است که مورد توجه شیعیان قرار دارد و هرساله در سراسر جهان مراسم مختلفی به این مناسبت برگزار می‌شود.[60]
در ایران، بیش از نیمی از تعطیلات رسمی سالانه به مناسبت ایام شادی و ولادت و یا شهادت یکی از اهل‌بیت است؛ کل تعطیلات رسمی سالانه جمهوری اسلامی ایران غیر از جمعه‌ها 27 روز است که پنج روز آن (۱۷ ربیع‌الاول، ۱۳ رجب، ۲۷ رجب، ۱۵ شعبان و ۱۸ ذیحجه)، اختصاص به ایام خوشحالی و یا ولادت اهل‌بیت دارد و نه روز آن (9 محرم، ۱۰ محرم، ۲۰ صفر، ۲۸ صفر، آخر صفر، ۸ ربیع‌الاول، ۳ جمادی‌الثانی، ۲۱ رمضان و ۲۵ شوال)، اختصاص به ایام رحلت و یا شهادت اهل‌بیت دارد.[61]
از مناسک مهم شیعیان در سراسر جهان، گرامیداشت ایام شهادت اهل‌بیت است؛ در این میان، رحلت پیامبر در 28 ماه صفر، شهادت امام علی در 21 رمضان، تاسوعا، عاشورا و شهادت امام رضا در آخر ماه صفر، بیش از همه مورد تجلیل قرار دارد. بر اساس یك سنت کهن میلیون‌ها عراقی و غیر عراقی در سالروز رحلت پیامبر از سراسر عراق و جهان راهی نجف می‌شوند تا به امام علی، تسلیت گویند.[62] با فرا رسیدن ماه محرم و سالروز شهادت امام حسین، شیعیان جهان با برپایی مراسم عزاداری یاد رشادتهای امام حسین و یاران او را گرامی میدارند. در ماه محرم بهخصوص در دهۀ اول، مردم لباس ماتم ميپوشند و مجالس عزاداری تشكيل ميدهند.[63] میشل فوکو، دانشمند فرانسوی، دو عنصر «عاشورا» و «انتظار»، را از مؤلفه‌های مهم زندگی شیعیان به شمار آورده است.[64] امام خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، معتقد است آنچه كه اسلام را زنده نگه داشته، محرّم و صفر است.[65]
4. زیارت قبور ائمه
در فرهنگ شیعیان، زیارت مراقد ائمه، از امور مهم معنوی شمرده شده است. در روایات، پاداش‌های اخروی برای زیارت بیان شده[66] و زیارت امام حسین[67] و امام رضا[68] بیش از همه، سفارش شده است.[69] به گفتۀ مسئولان حرم، در شب و روز میلاد امام رضا حدود ۳ میلیون زائر به زیارت او میروند و این تعداد در دهۀ کرامت، به حدود 12 میلیون نفر رسیده و سالانه حدود 25 میلیون نفر، مرقد امام رضا را زیارت می‌کنند.[70]
5. پیاده‌روی اربعین
از مناسک مهم شیعیان، گردهمایی بزرگ مذهبی از سراسر جهان در مراسم پیاده‌روی اربعین است که هر سال در حوالی بیستم ماه صفر، از نقاط مختلف عراق و بهخصوص از سه مسیر نجف به کربلا، کاظمین به کربلا، و بصره به کربلا برگزار می‌شود.[71] این راهپیمایی بزرگترین اجتماع انسانی و زیارت سالانه در جهان به‌شمار می‌رود که بیش از 20 میلیون زائر به سمت کربلا پیاده‌روی می‌کنند و بخشی از آنها، از خارج عراق و بیشتر ایرانی هستند.[72]
6. نامگذاری به‌اسامی اهل‌بیت
از مظاهر فرهنگیِ حضور اهل‌بیت در زندگی مسلمانان و بهخصوص شیعیان، این است که اسامی فرزندان خود را به نام، آنها مانند محمد، علی، فاطمه، زهرا، حسن، حسین، جعفر، مرتضی، رضا و مصطفی می‌گذارند. امروزه در میان اسم پسران «محمد» با 150 میلیون نفر بیشترین فراوانی را در جهان دارد.[73] در میان مسلمانان و بهخصوص شیعیان، پرکاربردترین نام برای دختران، نام‌ها، القاب و صفات حضرت فاطمه است.[74]
[1]. سبحانی تبریزی، دانشنامۀ کلام اسلامی، 1387ش، ص553.
[2]. آذرنوش، فرهنگ معاصر عربی فارسی، 1381ش، ذیل کلمۀ بیت.
[3]. فراهيدى، كتاب العين، 1409ق، ذیل کلمۀ اهل.
[4]. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، 1402ق، ص96.
[5]. سبحانی، دانشنامه کلام اسلامی، 1387ش، ص۵۵۵.
[6]. قمى، تفسير القمي، 1363ش، ج2، ص67، 156 و 193.
[7]. حبری، تفسير الحبري، 1408ق، ص298-313.
[8]. كوفى، تفسير فرات الكوفي، 1410ق، ص110 و 331-340.
[9]. عياشى، التفسير، 1380ق، ج1، ص250-251.
[10]. شیخ طوسى، التبيان في تفسير القرآن، بی‌تا، ج8، ص340.
[11]. علم الهدى، تفسير الشريف المرتضى المسمى بنفائس التأويل، 1431ق، ج3، ص225.
[12]. طبرسى، مجمع البيان في تفسير القرآن، 1372ش، ج8، ص560.
[13]. ثلايى، تفسير الثمرات اليانعه و الاحكام الواضحه القاطعه، 1423ق، ج4، ص22-23.
[14]. فيض كاشانى، تفسير الصافي، 1415ق، ج1، ص464؛ ج3، ص328؛ ج4، ص188.
[15]. كاشانى، زبدة التفاسير، 1423ق، ج4، ص293.
[16] . طريحى، مجمع البحرين، 1365ش، ج2، ص193.
[17] . حويزى، تفسير نور الثقلين، 1315ق، ج3، ص410.
[18] . بحرانى، البرهان في تفسير القرآن، 1415ق، ج3، ص790؛ ج4، ص449-464.
[19] . طباطبايى، ترجمه تفسير المیزان، 1374ش، ج14، ص242؛ ج16، ص309-319.
[20] . خسروانی، تفسير خسروى، 1390ش، ج7، ص30.
[21] . مغنيه، التفسير المبين، 1425ق، ص554.
[22] . مكارم شيرازى، تفسير نمونه، 1371ش، ج17، ص297-305.
[23]. فیض کاشانی، تفسیر الصافى، 1415ق، ج4، ص189.
[24]. ابن‌بابويه، كمال الدين و تمام النعمة، 1395ق، ج1، 278-279، صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، 1406ق، ج5، ص303.
[25]. سبحانی تبریزی، دانشنامه کلام اسلامی، 1387ش، ص554.
[26]. صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، 1406ق، ج1، ص42.
[27]. طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، 1374ش، ج16، ص464.
[28]. طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، 1374ش، ج3، ص54-55.
[29]. سبحانی، رسائل و مقالات، بی‌تا، ج1، ص107.
[30] . سوره احزاب، آیه 33.
[31]. شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، 1380ش، ص129.
[32] سلطان الواعظین، شبهای پیشاور در دفاع از حریم تشیع، 1379ش، ص906.
[33]. كلينى، أصول الكافي، 1375ش، ج3، ص589.
[34]. طالقانی، کاشف الاسرار، 1373ش، ص176.
[35]. صافی گلپایگانی، سلسله مباحث امامت و مهدویت، 1391ش، ج1، ص428.
[36] طباطبايى، ترجمه تفسير الميزان، 1374ش، ج1، ص12.
[37]. سورۀ واقعه، آيه 78؛ محقق ترمذى، معارف، مجموعه مواعظ و كلمات سيد برهانالدين محقق ترمذى، 1377ش، ص6.
[38]. طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، 1374ش، ج1، ص17 و 19.
[39]. امام رضا، صحيفة الإمام الرضا، 1406ق، ص58.
[40]. طباطبایی، شیعه در اسلام، بی‌تا، ص84.
[41]. هلالى، كتاب سليم بن قيس الهلالي، 1405ق، ج2، ص734.
[42]. شیخ طوسى، تهذيب الأحكام، 1407ق، ج6، ص113.
[43]. ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعه‌شناسی، 1385ش، ص273.
[44]. حسینی میلانی، جواهر الکلام في معرفة الإمامة و الإمام، 1389ش، ص13.
[45]. ابن‌بابويه، الخصال، 1362ش، ج1، ص22.
[46]. مصباح یزدی، جامی از زلال کوثر، 1392ش، ص51.
[47]. سوره فرقان، آیه57.
[48]. یوسفیان، «نقش شناخت و محبت به اهل‌بیت در گرایش ایرانیان به تشیع»، وب‌سایت کیهان.
[49]. جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، 1379، ج۱، ص۳۵.
[50]. جعفريان، تاريخ تشيع در ايران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، 1388ش، ص۷40-842.
[51]. جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، 1379ش، ج۱، ص۳۵.
[52]. امینی، الغدیر، 1387ش، ج5، ص583.
[53]. «دعای حاجت امام رضا (ع) + صلوات خاص و زیارت امام هشتم»، وب سایت نمناک.
[54]. ابن‌بطريق، عمدة عيون صحاح الأخبار في مناقب إمام الأبرار، 1407ق، ص478.
[55]. مازندرانى، شرح الكافي، 1382ش، ج4، ص307.
[56]. ابن‌فهد حلى، آداب راز و نياز به درگاه بى‌نياز، 1381ش، ج1، ص54.
[57]. ابن‌شعبه حرانى، تحف العقول عن آل‌الرسول، 1404ق، ص123.
[58]. موسوی زنجانی، عقاید الإمامیة الأثنی‌عشریة، 1413ق، ج3، ص227.
[59]. صافی گلپایگانی، سلسله مباحث امامت و مهدویت، 1391ش، ج3، ص12.
[60]. «جشن نیمه شعبان را چگونه برگزار کنیم؟»، وب‌سایت ویستا نیوز.
[61]. «روزهای تعطیل رسمی ایران»، وب‌سایت پارت چاپ.
[62]. غفاری، «سنت زیارت میلیونی در ایام رحلت پیامبر اکرم»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
[63]. هانری رنه د، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، 1335ش، ص190.
[64]. مجله انتظار نوجوان، «فوکو با انقلاب»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
[65]. امام خمینی، صحیفه امام، 1389ش، ج15، ص330.
[66]. كلينى، الكافي، 1407ق، ج4، ص548.
[67]. ابن‌قولويه، كامل الزيارات، 1356ش، ص141.
[68]. کلینی، الکافی، 1407ق، ج4، ص585.
[69]. ابن‌قولويه، كامل الزيارات، 1356ش، ص141.
[70]. «آمارهایی از حرم امام رضا که نمیدانستید»، خبرگزاری مهر.
[71]. «پیاده‌روی اربعین: معرفی و تاریخچه»، وب‌سایت سفرانه.
[72]. مرتضوی، «نگاهی به تاریخچه اربعین»، وب‌سایت رسانه فکری تحلیلی حوزه و روحانیت.
[73]. «اسم محمد دارای بیشترین فراوانی در جهان است»، وب‌سایت تحلیلی و خبری عصر ایران.
[74]. صالح، «زیباترین نام‌ها در میان مسلمانان هند/ «فاطمه» در صدر اسامی دختران»، خبرگزاری فارس،
منابع
آذرنوش، آذرتاش، فرهنگ معاصر عربی به فارسی، تهران، نی، 1381ش.
«آمارهایی از حرم امام رضا که نمیدانستید»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 25 شهریور 1392ش.
ابن‌شعبه حرانى، تحف العقول عن آل‌الرسول ، قم، جامعه مدرسين، 1404ق.
ابن أبي‌الحديد، عبدالحميد، شرح نهج‌البلاغة، قم، مكتبة آية‌الله المرعشي النجفي، 1404ق.
ابن‌بابويه، على بن حسين، الإمامة و التبصرة من الحيرة، قم، مدرسة إمام مهدى، 1404ق.
ابن‌بابويه، محمد بن على، الخصال، قم، جامعه مدرسين، 1362ش.
ابن‌بابويه، محمد بن على، كمال الدين و تمام النعمة، تهران، اسلاميه، 1395ق.
ابن‌بطريق، يحيى بن حسن، عمدة عيون صحاح الأخبار في مناقب إمام الأبرار، قم، جامعه مدرسين، اسلامي، 1407ق.
ابن‌حنبل، احمد، مسند أحمد بن حنبل، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1416ق.
ابن‌فهد حلى، احمد، آداب راز و نياز به درگاه بى‌نياز، ترجمه محمدحسین نائیجی، تهران، كيا، 1381ش.
ابن‌قولويه، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، نجف، دار المرتضوية، 1356ش.
ابنمردويه، احمد بن موسى، مناقب علي بن أبي‌طالب و ما نزل من القرآن في علي، قم، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، 1424ق.
ابوالفتوح رازى، حسين بن على، روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن، مشهد، بنياد پژوهشهاى اسلامى، 1408ق.
امام خمینی، سیدروحالله، صحیفۀ امام، تهران، مرکز نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
امام‌رضا، على بن موسى، صحيفة الإمام الرضا، مشهد، كنگره جهانى امام رضا، 1406ق.
امینی، عبدالحسین، الغدیر، ترجمۀ محمد شریف‌رازی، تهران، بنياد بعثت، 1387ش.
«اسم محمد دارای بیشترین فراوانی در جهان است»، وب‌سایت خبری تحلیلی عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1392ش.
بحرانى، هاشم، البرهان في تفسير القرآن، قم، موسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامية، 1415ق.
«پیاده‌روی اربعین: معرفی، تاریخچه»، وب‌سایت سفرانه، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1402ش.
ثلايى، يوسف بن احمد، تفسير الثمرات اليانعه و الاحكام الواضحه القاطعه، صعده، مكتبة التراث الإسلامي، 1423ق.
جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379ش.
جعفريان، رسول، تاريخ تشيع در ايران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، علم، 1388ش.
حبری، حسين بن حكم، تفسير الحبري، به‌تحقیق محمدرضا حسينى جلالى، بیروت، موسسة آل‌البيت لإحياء التراث، 1408ق.
حسینی میلانی، علی، جواهر الکلام في معرفة الإمامة و الإمام، قم، مرکز الحقائق الإسلامیة، 1389ش.
حسيني طهراني، هاشم، توضيح المراد، تهران، مفيد، 1365ش.
حلّى، حسن بن يوسف، الرسالة السعدية، بيروت، دارالصفوة، 1413ق.
حميرى، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، قم، مؤسسة آل‌البيت، 1413ق.
حويزى، عبدعلى بن جمعه، تفسير نور الثقلين، قم، اسماعيليان، 1415ق.
خسروانى، عليرضا، تفسير خسروى، تهران، كتابفروشى اسلاميه، 1390ق.
«دعای حاجت امام رضا + صلوات خاص و زیارت امام هشتم»، وب‌سایت نمناک، بی‌تا.
راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، با تحیقق: داوودى، صفوان عدنان، بيروت، دار الشامية، 1412ق.
ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی به شیعه شناسی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1385ش.
سبحانی تبریزی، جعفر، دانشنامه کلام اسلامی، قم، مؤسسه امام صادق، 1387ش.
«روزهای تعطیل رسمی ایران»، وب‌سایت پارت چاپ، تاریخ درج مطلب: 29 مرداد 1401ش.
سبحانی، جعفر، رسائل و مقالات، قم، مؤسسه امام صادق، بی‌تا.
سلطان‌الواعظین، محمد، شبهای پیشاور در دفاع از حریم تشیع، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1379ش.
شیخ طوسى، محمد بن حسن، تهذيب الأحكام، تهران، دارالكتب الإسلاميه، 1407ق.
شیخ طوسى، محمد بن حسن، التبيان في تفسير القرآن، بيروت، دار إحياء التراث العربي، بی‌تا.
شیخ مفید، ارشاد، ترجمه محمدباقر ساعدى خراسانى، تهران، اسلاميه، 1380ش.
شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسير القرآن بالقرآن و السنه، قم، فرهنگ اسلامى، 1406ق.
صافی گلپایگانی، لطف‌‌الله، سلسله مباحث امامت و مهدویت، قم، دفتر تنظيم و نشر آثار آيت‌الله صافی گلپایگانی، 1391ش.
صالح، محمدرضا، «زیباترین نام‌ها در میان مسلمانان هند/ «فاطمه» در صدر اسامی دختران»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1397ش.
صفایی، احمد، علم کلام، تهران، دانشگاه تهران، 1374ش.
طالقانی، نظرعلی، کاشف الاسرار، مصحح مهدی طیب، تهران، رسا، 1373ش.
طباطبایی محمدحسین، شیعه در اسلام، قم، جامعه مدرسین، بی‌تا.
طباطبايى، محمدحسين، تفسير الميزان، ترجمه محمدباقر موسوی، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1374ش.
طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1372ش.
طريحى، فخرالدين بن محمد، مجمع البحرين، تهران، مرتضوى، 1375ش.
عريضى، على بن جعفر، مسائل عليّ بن جعفر و مستدركاتها، قم، مؤسسة آل‌البيت، 1409ق.
علمالهدى، على بن الحسين، تفسير الشريف المرتضى المسمى بنفائس التأويل، بيروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، 1431ق.
عياشى، محمد بن مسعود، التفسير، تهران، اسلامية، 1380ق.
غفاری، عبدالله، «سنت زیارت میلیونی در ایام رحلت پیامبر اکرم»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1396ش.
فراهيدى، خليل بن احمد، كتاب العين، قم، هجرت، 1409ق.
فيض كاشانى، محمد بن شاه مرتضى، تفسير الصافي، تهران، مكتبة الصدر، 1415ق.
قمى، على بن ابراهيم، تفسير القمي، تحیقق طيب موسوى جزايرى، قم، دارالكتاب، 1363ش.
كاشانى، فتح‌الله، زبدة التفاسير، قم، مؤسسة معارف إسلامي، 1423ق.
كلينى، ابوجعفر، محمد بن يعقوب، الكافي، تهران، إسلامية، 1407ق،
كلينى، محمد بن يعقوب، أصول الكافي، ترجمه كمرهاى، قم، اسوه، 1375ش.
كوفى، فرات بن ابراهيم، تفسير فرات الكوفي، تهران، وزارت إرشاد إسلامي، 1410ق.
لطیفی، رحیم، دلایل عقلی و نقلی امامت و مهدویت، تهران، بنياد فرهنگی حضرت مهدی موعود، 1387ش.
مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بيروت، دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
«جشن نیمه شعبان را چگونه برگزار کنیم؟»، وب‌سایت ویستا نیوز، تاریخ بازدید: 27دی 1402ش.
محقق ترمذى، برهانالدين حسين معارف، مجموعه مواعظ و كلمات سيد برهانالدين محقق ترمذى، تهران، مركز نشر دانشگاهى، 1377ش.
مرتضوی، سیدسجاد، «نگاهی به تاریخچه اربعین»، وب‌سایت رسانۀ فکری تحلیلی حوزه و روحانیت، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1395ش.
مسعودى، على بن حسين، ترجمه إثبات الوصية لعليّ بن أبي‌طالب، تهران، اسلاميه، 1362ش.
مصباح یزدی، جامی از زلال کوثر، به‌تحقیق محمد باقر حیدری کاشانی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1392ش.
مغنيه، محمدجواد، التفسير المبين، قم، دارالكتاب الإسلامي، 1425ق.
مغنيه، محمدجواد، ترجمه تفسير كاشف، ترجمه موسی دانش، قم، بوستان كتاب، 1378ش.
مقاتل، تفسير مقاتل بن سليمان، بيروت، دار إحياء التراث العربي، 1423ق.
مكارم شيرازى، ناصر، پيام قرآن، تهران، إسلامية، 1386ش.
مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، تهران، إسلامية، 1371ش.
مازندرانى، محمدصالح، شرح الكافي، تهران، المكتبة الإسلامية، 1382ق.
موسوی زنجانی، ابراهیم، عقاید الإمامیة الأثنی‌عشریة، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، 1413ق.
نصیری، عباس، «عشق به اهل‌بیت ذاتی و درونی است»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 19 آذر 1395ش.
هانری رنه د، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، تهران، اميرکبير، 1335ش.
هلالى، سليم بن قيس، كتاب سليم بن قيس الهلالي، قم، الهادى، 1405ق.
یوسفیان، محمدعلی، «نقش شناخت و محبت به اهل‌بیت در گرایش ایرانیان به تشیع»، وب‌سایت کیهان، تاریخ درج مطلب: 9 بهمن 1400ش.
عبدالله اخلاقی