اورژانس اجتماعی

اورژانس اجتماعی؛ برنامه پاسخگوی نیازهای مردم آسیب‌دیده در ایران.

اورژانس اجتماعی، برنامۀ است که به‌منظور پاسخ‌گویی به نیازهای اجتماعی مردم و حل یا کاهش مشکلات آنها ایجاد شده است. اورژانس اجتماعی، حاصل فعالیت چندین‌سالۀ سازمان بهزیستی بوده و متشکل از مرکز اورژانس اجتماعی، خط تلفن اورژانس اجتماعی (123)، تیم‌های سیار اورژانس اجتماعی و پایگاه خدمات اجتماعی است. هدف این سازمان، توانمندسازی اجتماع‌محور در سکونت‌گاه‌های غیررسمی است.

تاریخچه

اورژانس اجتماعی، در اردیبهشت 1378ش، در گردهمایی امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سراسر کشور مطرح و در استان یزد به‌عنوان اولین استان پذیرای این برنامه در ایران اجرایی شد. ابتدا مرکز مداخلۀ بحران، در 1378ش راه‌اندازی شد. سپس در سال 1385ش، تلفن سه‌رقمی 123 که در گذشتۀ دور برای اورژانس پزشکی بود به اورژانس اجتماعی اختصاص پیدا کرد. در مرحله سوم، مراکز خدمات سیار اورژانس اجتماعی با خودروهای یک‌دست راه‌اندازی شدند. در 1392ش، «آئین‌نامۀ ارائۀ خدمات فوریت‌های اجتماعی» به تصویب رسید و در بهمن 1392ش «مرکز هماهنگی فوریت‌های اجتماعی» به‌صورت مستقل افتتاح شد.

ویژگی‌ها

«تخصصی بودن»، «به‌موقع بودن» و «در دسترس بودن» سه ویژگی اورژانس اجتماعی است تا بتواند خدمات خود را فراتر از محدود زمانی و مکانی، به‌صورت فعال و اجتماع‌محوری (جامعه‌محوری) ارائه نماید.

مفاهیم مهم

آسیب اجتماعی، بحران، افراد در معرض آسیب اجتماعی، فراد آسیب‌دیدۀ اجتماعی، مراجعه‌کننده، خدمات تخصصی، کودک‌آزاری، همسرآزاری، زنان آسیب‌دیدۀ اجتماعی، دختران فراری یا در معرض آسیب، توانمندسازی،خدمات اجتماعی مفاهیم محوری و کاربرد در برنامه اورژانس اجتماعی است.

اهداف

از جمله اهداف راه‌اندازی اورژانس اجتماعی در ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی؛
2. مداخلۀ تخصصی مؤثر برای جلوگیری از تشدید بحران و آسیب‌های اجتماعی و نیز کاهش صدمات بر افراد در معرض آسیب و آسیب‌دیدۀ اجتماعی (مداخلات روانی- اجتماعی پیش از مداخلات قضایی و انتظامی)؛
3. تسهیل دسترسی مردم به خدمات سازمان بهزیستی در حوزۀ آسیب‌های اجتماعی؛
4. تحلیل نسبت به آسیب‌های اجتماعی؛
5. ارائۀ راهنمایی‌های لازم در خصوص فعالیت‌های سازمان بهزیستی و ارتقاء آگاهی و شناخت خانواده و اجتماع نسبت به نیازهای مراجعین برای تسهیل فرآیند حل مسئله.

ساختار

عناصر تشکیل دهندۀ ساختار اورژانس اجتماعی عبارتند از:

1. پایگاه خدمات اجتماعی؛ مکانی دولتی یا غیردولتی که در سکونت‌گاه واقع شده و کلیۀ اقدامات اجرایی از طریق آن ارائه می‌شود. این مکان می‌تواند شامل مراکز دولتی سازمان بهزیستی یا کلینیک‌های مددکاری اجتماعی، سازمان‌های غیردولتی و منابع موجود محلی (مانند فرهنگسراها، مساجد مدرسه، پایگاه مقاومت بسیج) باشند.

2. خط تلفن اورژانس اجتماعی (123) اولویت کمک به افراد آسیب‌دیده یا در معرض آسیب در این بخش، همسرآزاری و کودک‌آزاری هستند؛ در این بخش، کارشناسان و مشاوران اورژانس اجتماعی، با مذاکراتی که با زن و شوهر انجام می‌دهند به آنها کمک می‌کنند تا در صورت وجود مشکلات حاد بین آنها، به مراکز مشاورۀ حقوقی یا مراکز مشاورۀ خارج از اورژانس اجتماعی معرفی شوند. در حقیقت، کارشناسان اورژانس اجتماعی، مذاکرات و مشاوره‌های کوتاه‌مدت چند هفته‌ای داشته و در صورت نیاز، افراد را به مراکز مرتبط ارجاع می‌دهند.
در اورژانس اجتماعی، اپراتورهایی که پاسخ‌گوی تماس‌های تلفنی مردم هستند، همگی روانشناس یا مددکار بوده و در مواقع اضطراری، سطح خطر را بررسی کرده و با اعزام گشت سیار 123 به محل گزارش شده می‌روند؛ اگر موضوع در همان محل قابل حل بود با مداخلۀ تخصصی مددکاری موضوع را فیصله داده و در صورتی‌که جان فردی در خطر باشد، مانند موارد کودک‌آزاری، مددکار با رصد شرایط وارد مرحلۀ سوم می‌شود. در این مرحله که نیروی انتظامی نیز با اورژانس اجتماعی همراهی می‌کند، موضوع صورت‌جلسه شده، جوانب قضایی ماجرا در نظر گرفته شده و در نهایت فرد را به مراکز مداخله در بحران منتقل می‌کنند.

3. مرکز مداخله در بحران این مرکز، از جمله مراکز مادر در نهاد اورژانس اجتماعی به‌شمار رفته و مواردی همچون خشونت‌های خانگی، خودکشی و طلاق را پوشش می‌دهند. در این گروه از مراکز، فضایی برای قرنطینۀ افراد وجود دارد که افراد آسیب‌پذیر در حدود 3 تا 20 روز به‌منظور بازپروری در آنجا نگهداری می‌شوند. در مجموع، 70 مرکز مداخله در بحران به‌صورت فعال در سراسر ایران وجود داشته و در آنها، مددجویان به‌وسیلۀ کار تیمی کارشناسی، افراد را طبقه‌بندی و در صورت نیاز به مراکز مرتبط ارجاع می‌دهند.

4. خدمات سیار خدمات سیار در نهاد اورژانس اجتماعی در راستای جلوگیری و رفع مشکلات و آسیب‌های اجتماعی تدوین شده تا از این طریق، افراد در معرض آسیب به‌سرعت شناسایی شده و مداخلات لازم برای آنها صورت بگیرد. این خدمات، توسط 3 نفر که شامل راننده، مددکار و روانشناس سرنشین در خودروهای اورژانس اجتماعی هستند، صورت می‌گیرد. روانشناس، پس از اولین مصاحبه و به‌صورت سرپایی به ارائۀ خدمات روانشناسی پرداخته و در صورت نیاز، مراجعه‌کننده را به مراکز ذی‌ربط ارجاع می‌دهد. فضای داخل خودروی اورژانس‌های اجتماعی، بیشتر شبیه به اتاق بوده و آمادۀ پذیرایی از مددجویان و افراد آسیب‌دیده هستند.

گروه‌های هدف

افراد با شرایط زیر می‌توانند از خدمات اورژانس اجتماعی استفاده کنند:

1. زوجین متقاضی طلاق و افرادی که دارای اختلافات خانوادگی هستند؛
2. زنان و دختران در معرض آسیب یا آسیب‌دیدۀ اجتماعی؛
3. افرادی که تصمیم به خودکشی دارند یا اقدام به خودکشی کرده‌اند؛
4. کودکان کار و کودکان خیابانی؛
5. همسران آزاردیده؛
6. افراد مبتلا به اختلال هویت جنسی؛
7. دختران و پسرانی که از منزل فرار کرده‌اند؛
8. تمامی افرادی که در شرایط بحرانی ویژه قرار دارند.

اقدامات

اقدامات اجرایی اورژانس اجتماعی در 4 حوزه صورت می‌گیرد:

پذیرش

1. خود معرف؛ زمانی‌که خود فرد به نهاد اورژانس اجتماعی مراجعه می‌کند.
2. ارجاعی: توسط خط اورژانس اجتماعی، خدمات سیار اورژانس اجتماعی، سایر مراکز بهزیستی، مراجع قضایی، نیروی انتظامی و سایر نهادها (دولتی و غیردولتی).

خدمات تخصصی

شامل خدمات مددکاری، روان‌شناسی، تربیتی، حقوقی و فرهنگی- آموزشی. گاهی این خدمات به‌صورت سرپایی و در برخی از موارد نیز با نگهداری افراد در اورژانس ارائه می‌شوند.

ترخیص

با توجه به شرایط مراجعین و خدمات ارائه‌شده، ترخیص به‌صورت بازگشت به خانواده، ارجاع به مراکز زیرمجموعۀ امور آسیب‌دیدگان اجتماعی (مراکز خانۀ سلامت، بازپروری، زنان آسیب‌دیده)، سایر مراکز مرتبط با سازمان بهزیستی و ارجاع به سایر سازمان‌ها و نهادهای حمایتی ذیربط صورت می‌گیرد.

اصول

1. توجه به فرد، خانواده و جامعه؛
2. رویکرد علمی در برنامه‌ها و مداخلات؛
3. مسئله‌یابی به‌موقع، فعال بودن و پاسخ‌گو بودن؛
4. توانمندسازی اجتماع‌محور با رویکرد منطقه‌ای و محلی؛
5. فراگیر بودن و جامعیت؛
6. فراهم کردن زمینۀ مشارکت سازمان‌های مردم نهاد (نهادهای مدنی).

شرایط و مدارک پذیرش

1. داشتن معرفی‌نامۀ رسمی ممهور توسط مقام قضایی و پزشک قانونی مبنی بر وضعیت جسمی، روانی و بارداری مراجعین.
2. داشتن تابعیت ایرانی و اتباع خارجی دارای کارت هویت ویژه یا برگۀ تردد خروجی مدت‌دار و دارای اعتبار.
3. تمامی زنان و دخترانی که در بخش‌های نگهداری موقت پذیرش شده‌اند به‌همراه گواهی مبنی بر عدم اعتیاد آنها.

مشکلات

اورژانس اجتماعی همچون سایر نهادهای اجتماعی دیگر دارای مشکلات و نقاط ضعفی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1. کارکنان این برنامه که بخشی از بار سلامتی کشور را به دوش می‌کشند، ضابط اجتماعی، قضایی یا پلیسی نبوده و بارها مورد هجوم افراد مختلف قرار گرفته‌اند. اورژانس اجتماعی بر اساس قانون، حق برخورد فیزیکی ندارد.
2. از دیگر مشکلات این نهاد، عدم فعالیت گسترده در شبکه‌های اجتماعی و اطلاع‌رسانی خدمات خود در جامعۀ اطلاعاتی ایران است. سالانه نزدیک به نیم میلیون تماس با 123 برقرار می‌شود که برای کاهش آن، باید فرهنگ‌سازی و آگاه‌سازی عمومی را در دستور کار رسانه‌ها و نیز رسانۀ ملی و مردم قرار داد.

آمارها

سازمان بهزیستی در مجموع، دارای 360 مرکز اورژانس اجتماعی در کشور است. این مراکز در شهرها و روستاهایی که بیش از 50 هزار نفر دارند و نیز در برخی شهرهای با جمعیت کمتر که آسیب‌های اجتماعی در آنها زیاد رخ می‌دهد، راه‌اندازی شده‌اند. هر مرکز اورژانس اجتماعی نیز یک مرکز مداخله در بحران به‌شمار می‌رود. در این میان، 34 مرکز سطح یک و 8 مرکز سطح دو وجود دارند که شبانه‌روزی بوده و همزمان امکان اقامت موقت زنان و دختران آسیب‌دیده در آنها وجود دارد.

منابع

• «اورژانس اجتماعی 21 ساله شد»، خبرگزاری صبح اقتصاد، تاریخ بازدید: 9 اردیبهشت 1402ش.
• «اورژانس اجتماعی با تلفن 123 آمادۀ دریافت گزارش‌های خشونت علیه همسر»، وب‌سایت یاسا، تاریخ بارگذاری: 26 اردیبهشت 1401ش.
• «اورژانس اجتماعی»، وب‌سایت سازمان بهزیستی کشور، تاریخ بارگذاری: 18 فروردین 1399ش.
• بااوش، معصومه، «اورژانس اجتماعی نیاز جامعه»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 9 اردیبهشت 1402ش.
• «چند و چون حمایت از زنان و دختران آسیب دیده/ در مرکز مداخله در بحران چه می‌گذرد؟»، وب‌سایت سازمان بهزیستی کشور، اورژانس اجتماعی، تاریخ بازدید: 9 اردیبهشت 1402ش.
• «در چه مواردی به جای 110 باید با خط 123 اورژانس اجتماعی تماس گرفت؟»، وب‌سایت سازمان بهزیستی کشور، تاریخ بارگذاری: 18 بهمن 1399ش.
• درودیان، معصومه و دیگران، «چکیدۀ دستورالعمل‌های دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی در برنامۀ اورژانس اجتماعی»، تهران، سازمان بهزیستی کشور، 1399ش.
• زمانی، علی، «تماس با 123 را جایگزین تماس با 110 کنیم»، وب‌سایت چطور، تاریخ بازدید: 9 اردیبهشت 1402ش.