ایل قشقایی

ایل قشقایی؛ کوچ‌نشینان ترک‌زبان ساکن در منطقۀ زاگرس جنوبی.

ایل قشقایی از بزرگ‌ترین ایلات و عشایر ایران است و نقش مهمی در سیاست، اقتصاد و فرهنگ جامعۀ ایرانی داشته است. این ایل عمدتاً به دو شیوۀ کوچ‌رو و یکجانشین زندگی کرده‌اند. ایل قشقایی از طوایف متعددی تشکیل شده است و شغل اکثر آنها دامپروری و کشاورزی است.

مفهوم‌شناسی

ايل واژه‌اي مغولي-تركي به‌معناي يار، همراه، خويشان، نزديكان، تبار، اهل خانه و طايفه است. واژۀ ايلات جمع ايل است که در زمان ايلخانيان برای اشاره به طوايف صحرانشين و نيمه صحرانشين به‌کار می‌رفت. واژۀ قشقایی، مرکب از «قشق» و «قایی» است؛ قشق، نام سرزمینی بود که این قوم در آن زندگی می‌کردند و «قایی» برگرفته از نام یکی از قبایل ۲۴گانۀ ترکان اغوز بوده که وظیفه حفاظت از امپراتوری را داشته‌اند. همچنین واژۀ ترکی «قاشقا» به‌معنای پهلوان و نترس است.

معرفی

ایل قشقایی یکی از ایل‌های بزرگ و پرجمعیت ایران بوده و بعد از ترک‌های آذربایجان، دومین جمعیت ترک‌های ایران را تشکیل می‌دهند. آنها به دو شیوۀ کوچ‌رو و یکجانشین زندگی می‌کنند. مهم‌ترین ویژگی بارز ایل قشقایی زندگی آنها در سیاه‌چادر است؛ آنها موسیقی، تغذیه و سبک زندگی خاص خود را دارند. بسیاری از طوایف ایل قشقایی با جابجایی میان مناطق سردسیر و گرمسیر، به پیشۀ دامداری اشتغال دارند.

تاریخچه

مردمان ایل قشقایی، ابتدا ساکن دشت قبچاق از سرزمین‌های حاشیۀ ترکستان وابسته به ایران بوده‌اند که بعدها به فلات ایران کوچ کردند. این قوم که «قشقه» نامیده می‌شد در سرزمینی به نام «قشق» و کنار رودخانه‌ای به نام «قاشقا» زندگی می‌کردند. آنها از گذشته‌های دور در استان فارس و جنوب ایران حضور داشته‌اند. در دورۀ شاه اسماعیل صفوی، امیر غازی شاهیلو از این طایفه برای گسترش مذهب شیعه و دفاع از مرز‌های جنوبی ایران با دیگر چادرنشینان منطقه فارس در جنوب ایران، متحد شد و ایل قشقایی را شکل دادند.

خاستگاه جغرافیایی

سکونت‌گاه اصلی ایل قشقایی در استان فارس است؛ اما آنها به‌صورت پراکنده در برخی نقاط دیگر مانند گچساران در استان کهکیلویه و بویراحمد، شهرهای بروجن، کیان، سامان، طاقانک و بلداجی در استان چهارمحال و بختیاری، شهرهای قلعه‌تل و هفتکل در استان خوزستان، شهرهای سمیرم، فریدن و لنجان در استان اصفهان و شهرهای دشتی و دشتستان در استان بوشهر، نیز ساکن هستند. منطقۀ قشلاق عشایر قشقایی در جنوب شرق فارس قرار دارد. این منطقه محل قشلاق طوایف شش بلوکی، فارسی‌مدان، کشکولی کوچک و عمله است. این منطقه از مناطق کم ارتفاع جلگه‌ای جهرم، لار و فیروزآباد شروع شده و تا کناره‌های خلیج فارس ادامه دارد.

جمعیت‌شناسی

جمعیت ایل قشقایی بیش از یک میلیون نفر است که از این تعداد حدود یکصد هزار نفر هنوز کوچ‌رو هستند. آن‌ها نژاد ترک دارند و به زبان ترکی و با گویش قشقه‌ای سخن می‌گویند. دین ایل قشقایی اسلام و مذهب آنها شیعه است.

تقسیم‌بندی ایل قشقایی

رؤسای ایل قشقایی به طایفه شاهیلو تعلق داشتند و اولین رئیس ایل، امیرغازی شاهیلو بود که نزد مردم از جایگاه ارجمندی برخوردار بود. اولین شخصی که در ایل قشقایی عنوان ایلخان را برگزید، محمدعلی خان بود. ایل قشقایی از ۶ طایفه بزرگ به نام‌های کشکولی بزرگ، کشکولی کوچک، دره‌شوری، شش‌بلوکی، فارسیمدان و عمله تشکیل شده است. هرکدام از این طوایف متشکل از تیره‌های گوناگونی هستند. طایفه کشکولی بزرگ ۴۶ تیره و طایفه کشکولی کوچک ۱۴ تیره دارد. طایفه دره‌شوری ۵۲ تیره و طایفه عمله ۴۶ تیره دارد. طایفه فارسیمدان نیز ۲۵ تیره و طایفه شش‌بلوکی نیز ۲۰ تیره دارد. این تقسیم‌بندی به‌دنبال گسترش جمعیت ایل قشقایی شکل گرفت و نقش مهمی در شناخت خانواده‌های مختلف، تفکیک سرمایه آنها (زمین کشاورزی و دام) دارد تا افراد با تعامل بهتری در کنار یکدیگر زندگی کنند.

شیوۀ زندگی عشایری

طوایفی که شغل اصلی آنها دامپروری است در جستجوی چراگاه مناسب برای دام، بین سرزمین‌های گرمسیر و سردسیر کوچ‌های سالانه دارند. ییلاق قشقایی‌ها دشت ارژن و میان شیراز، در شمال شرق شیراز از سپیدان تا مرزهای کهکیلویه و از سمت شمال تا آباده و شهرضا محدود می‌شود. این منطقه که تا مرز بختیاری ادامه دارد، به سرحد بزرگ شهرت دارد. در زندگی عشایری، کار‌های گوناگون میان همۀ اعضای خانواده تقسیم می‌شود و هر کدام از اعضای خانواده متناسب با جنسیت، سن و توانایی، وظیفۀ خاصی را بر عهده دارد. مردمان عشایر، شب‌ها زودتر می‌خوابند تا همزمان با طلوع آفتاب، روز پرتلاشی را آغاز کنند. دور بودن از زندگی ماشینی، هوای آلوده و اضطراب‌های زندگی شهری، سبب شده که عشایر از سلامت روانی و جسمی بیشتری برخوردار باشند.

فرهنگ ایل قشقایی

پوشاک

لباس مردان و زنان قشقایی بر پوشیدگی کامل بدن استوار بوده و متناسب با شرایط اقلیمی، فرهنگ، ارزش‌ها و آداب‌ورسوم آنها انتخاب شده است. لباس ایل قشقایی توسط بانوان هنرمند ایل دوخته می‌شود. لباس مردان ایل قشقایی متشکل است از:

1. تنبان: شلوارهای دمپا گشاد؛
2. قیناق: پیراهن‌های بدون یقه؛
3. آرخالق: عبایی بلند که آن را با شال به کمر می‌بندند؛
4. کپنک: قبایی نمدی و گرم که بیشتر در فصل زمستان استفاده می‌شود؛
5. برک: کلاه نمدی قشقایی.

لباس زنان ایل قشقایی از بخش‌های زیر تشکیل شده است:

1. شلیته: دامنی چند لایه و بلند تا نزدیک مچ پا؛
2. قیناق: تونیکی که شکاف در دو سمت آن است؛
3. ژاکت کوتاه؛
4. کلاقچه: یک کلاه کوچک؛
5. تور: روسری که مانند چادر است؛
6. یاقلق و قالاق: یک بند ابریشمی که زنان آن را روی سر خود می‌بندند.
7. لباس زنان عشایر قشقایی ضمن اینکه پوشش کاملی را برای بانوان فراهم آورده، برای تحرک و کار کردن هیچ محدودیتی ایجاد نمی‌کند و تناسب آن با فصول مختلف سال و محافظت از سرما و گرما و با رعایت ارزش اقتصادی آن برای خانواده مثال‌زدنی است. جواهرات زنان ایل قشقایی شامل گردنبند، گوشواره، سنجاق چارقد و النگو است. میزان این جواهرات و زیور‌آلات نشان‌دهندۀ ثروت خانوادگی هر کدام از زنان ایل قشقایی است.

آداب‌ورسوم

ایل قشقایی به‌دلیل زندگی در طبیعت از روحیۀ شادی برخوردارند و به شادی و جشن علاقه بسیاری دارند. برگزاری جشن‌های باشکوه و متعدد، بخش جدایی‌ناپذیر از زندگی در ایل قشقایی است.

1. دستمال‌بازی: در مجالس عروسی‌ و جشن‌های بزرگ، زنان با پوشیدن لباس‌های محلی رنگی و مردان با پوشیدن لباس محلی مخصوص به‌خود، به اجرای رقص محلی دستمال‌بازی می‌پردازند. در این رسم، با تشکیل یک دایرۀ بزرگ، هر زن و مردی دو دستمال به دست می‌گیرند و همراه با سازهاای دهل و کرنا، دستمال‌های خود را با آهنگی موزون بالا و پایین می‌آورند.
2. درمرو: رقص با چوب توسط مردان در جشن‌ها و مراسم‌ عروسی، «درمرو» نامیده می‌شود. در این رقص مردان به‌صورت جفت با چوب‌هایی که در دست می‌گیرند با آهنگی خاص می‌رقصند و با چوب با هم مبارزه می‌کنند.
3. مقبره‌های خاص: عشایر قشقایی بر مزار بزرگان خود، مقبره‌های بزرگی می‌سازند. این مقبره‌ها در مسیرهای کوچ‌رو قرار دارند تا افراد ایل هنگام کوچ به آنها ادای احترام کرده و جوانان را با اجداد خود و بزرگان ایل آشنا کنند و آنها رفتار و کردار این بزرگان را الگوی زندگی خود قرار دهند.
4. مهمان‌نوازی: هنگامی که مهمانی به خانۀ یکی از خانواده‌های ایل قشقایی می‌رود، آنها با خوش‌رویی و نهایت احترام به استقبال او می‌روند. ایل قشقایی عمدتاً با گوشت و فرآورده‌های لبنی مانند شیر، دوغ، کره، پنیر و روغن محلی از میهمان پذیرایی می‌کنند.

غذاهای محلی در ایل قشقایی

بانوان ایل قشقایی با اتکا به منابع غذایی سالم و در دسترس مانند فرآورده‌های دامی، محصولات کشاورزی و سبزی‌های کوهی که در اطراف آنها به‌صورت خودرو رشد می‌کند به طبخ غذاهای خوش‌طعم محلی می‌پردازند. از جمله غذاهای سنتی ایل قشقایی عبارت‌اند از:

1. بُز قئورما: از غذاهای معروف ایل قشقایی است که برای مهمان‌های بسیار عزیز یا در اعیاد مذهبی و عید نوروز و یا به شکرانۀ محصولات کشاورزی طبخ می‌شود. این غذا را در فصول سرد با گوشت برۀ گوسفندی به دلیل مزاج گرم آن تهیه کرده و در فصل تابستان با گوشت کَرِ یا بُزغاله که مزاج سردی دارد، درست می‌کنند.
2. اغوز و بولاما: این غذا بیشتر به‌عنوان وعدۀ صبحانه تهیه شده و از جوشاندن شیر دامی که تازه زایمان کرده، تهیه می‌شود. وجود پروتئین بالای این نوع شیر، سبب می‌شود در اثر حرارت منعقد شده و حالت قالبی به خود گرفته و آن را به‌همراه خرما به‌عنوان یک صبحانۀ کامل و مقوی استفاده می‌کنند.
3. الا سیخ: نوعی کباب معروف قشقایی که معمولاً از گوشت بره و گاهی گوشت بزغاله تهیه شده و بر روی زغال طبخ می‌شود. بعد از نیم‌پز شدن گوشت، یک لایه نازک چربی بر روی سیخ می‌کشند تا ادامۀ طبخ انجام و آمادۀ خوردن شود.
4. بچ خروس سویی: نوعی ابگوشت مخصوص قشقایی که از گوشت جوجه‌خروس‌ تهیه می‌شود. قشقایی‌ها از این غذای مقوی برای تسریع در روند ترمیم شکستگی‌ها و زخم‌ها استفاده می‌کنند.
5. بریش لیک: نوعی غذای مقوی با طبع گرم است که به‌دلیل ترکیباتی مانند روغن محلی و برخی ادویه‌ها، بیشتر برای تقویت زنان تازه زایمان کرده، تهیه می‌شود.

از دیگر غذاهای سنتی و محلی معروف ایل قشقایی می‌توان به چوکه‌لیک خرما، کل‌گوش، حلوای ترکی،ماسافا و یاغلی‌تاپی اشاره کرد. اگرچه غذاهای محلی ایل قشقایی بسیار مقوی هستند؛ اما استفاده از روغن محلی و گوشت یا لبنیات پرچرب و نداشتن فعالیت متناسب با کالری بالای این غذاها، سبب تهدید سلامتی جسمی افراد می‌شود.

جایگاه باورهای دینی در ایل قشقایی

مردم ایل قشقایی همیشه زندگی خود را با نام و یاد بزرگان مذهب شیعه عجین کرده و به میزان شناختی که از آموزه‌های اسلام دارند به وظایف شرعی خود عمل کرده‌اند. سبک زندگی عشایری رایج در ایل قشقایی سبب شده افراد ایل نسبت به باورهای دینی، اخلاقی و فرهنگی پایبندتر باشند. پوشاک و لباس محلی مردان و زنان ایل قشقایی، پوشش کامل شرعی است. همچنین تکریم بزرگتر‌ها به‌خصوص والدین و رعایت عفت و حیا در روابط اجتماعی به‌خصوص توسط بانوان، از ویژگی‌های مردمان ایل قشقایی است. در زندگی عشایر قشقایی، قناعت و تلاش برای کسب روزی حلال، کاملا چشم‌گیر است؛ زن و مرد در زندگی ایلاتی از صبحگاه تا پایان روز، به انجام امور کشاورزی و دامپروری مشغول هستند و تأمین معاش و تقویت اقتصاد خانواده را مقدس می‌دانند. توجه به دستورات دینی دربارۀ ازدواج و فرزندآوری نیز در ایل قشقایی اهمیت ویژ‌ه‌ای دارد و افراد برای تشکیل زندگی، انتخاب نوع سکونتگاه، ازدواج و انواع روابط با یکدیگر مانند شب‌نشینی، مهمانی و رفت‌وآمد با یکدیگر، فارغ از تجملات رایج در زندگی شهری، رفتار می‌کنند و این امر سبب همدلی بیشتر و افزایش استحکام روابط و بنیان خانواده در ایل می‌شود.

جایگاه امامزادگان در ایل قشقایی

وجود امامزاده‌هایی مانند امامزاده شهید، بی‌بی حکیمه خاتون، حضرت شاهچراغ و سید علاء‌الدین حسین در اطراف سکونت‌گاه‌های ایل قشقایی و برخی امامزادگان در مسیر کوچ عشایر، نقش مهمی در تحکیم عقاید و باور‌های دینی آنها داشته است. مردم نذورات خود را به امامزادگان برده و از آنان طلب کمک برای رفع گرفتاری می‌کنند. طوایف کوچ‌رو در ایل قشقایی به‌دلیل زندگی در مناطق دور‌دست و صعب‌العبور، کمتر می‌توانند به زیارت بروند؛ اما به‌دلیل جایگاه خاص ائمه در باور افراد ایل، کسانی که به زیارت ائمه در مشهد و کربلا می‌روند مورد تکریم قرار گرفته و با القابی مانند مشهدی و کربلایی خطاب می‌شوند.

مناسبت‌های دینی و اعیاد مذهبی در ایل قشقایی

برگزاری مراسم دینی و اعیاد مذهبی در ایل قشقایی بسیار محترم بوده و از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

1. عید قربان: عید قربان از اعیاد مهم و مورد احترام در ایل قشقایی است و به‌شیوۀ خاصی برگزار می‌شود. شب قبل از عید برۀ سالمی را انتخاب کرده و به نشانۀ قربانی عید آن را به در خانه می‌بندند. روز عید قربان حمام کرده و با لباس پاکیزه پس از خواندن نماز عید، کارد مخصوص قربانی را به دست فردی با‌تقوا و مؤمن می‌دهند تا با خواندن دعا و نیت قربانی برای خدا، گوسفند را ذبح کند. گوشت قربانی بین مردم فقیر تقسیم می‌شود.
2. ماه رمضان و عید فطر: در ماه مبارک رمضان انجام تکالیف شرعی مانند روزه گرفتن، نماز خواندن و رعایت اصول اخلاقی از اهمیت خاصی برخوردار است. بر اساس یک رسم در ایل قشقایی، آنها مبلغ فطریۀ خانواده را در شب آخر ماه رمضان هنگام غروب آفتاب از سیاه‌چادر خارج می‌کنند.

همسرگزینی در ایل قشقایی

نظام خانواده‌ در ایل قشقایی، مردمحوری است و پدر و شوهر تصمیم‌گیرندۀ اصلی در امور خانواده و ایل هستند. همسر‌گزینی بیشتر با انتخاب بزرگتر‌ها به‌خصوص والدین صورت می‌گیرد و پسر و دختر نیز به نظر بزرگ‌ترها احترام گذاشته و این امر را مصلحت‌اندیشی بر اساس تجربه می‌دانند. سبک زندگی قومی و قبیله‌ای در ایل قشقایی سبب شده آنها برای گسترش طایفۀ خود، متکی به ازدواج‌های درون‌طایفه‌ای باشند، به‌همین منظور بیشتر ازدواج‌های ایل قشقایی، ازدواج‌های خویشاوندی هستند؛ زیرا خانواده‌ها معتقدند که شناخت بهتری از یکدیگر دارند و فرهنگ و آداب‌ورسوم آن‌ها به هم شباهت دارد و این امر سبب کاهش مشکلات زوجین در زندگی مشترک می‌شود. مطابق با آداب‌ورسوم رایج در ایل، فرزندان در سنین پایین ازدواج می‌کنند. این امر به‌دلایل مختلفی مانند آمادگی زود هنگام پسر و دختر برای تشکیل زندگی، مسئولیت‌پذیری آنها در سنین پایین به‌دلیل سبک زندگی ایلی و عشیره‌ای و اهمیت فرزندآوری؛ صورت می‌گیرد.

جایگاه فرزندآوری در ایل قشقایی

فرزند‌آوری در ایل قشقایی از اهمیت بالایی برخوردار است. به‌دلیل اینکه فرزند پسر، نیروی کار برای خانواده و ایل محسوب می‌شود، پسردار شدن در ایل قشقایی از اهمیت بالایی برخوردار است. اگر‌چه نظام همسرگزینی در ایل قشقایی بر پایۀ تک‌همسری است، اما به‌دلیل اهمیت پسر‌دار شدن در ایل، اگر همسر یک مرد قشقایی برای او پسر به دنیا نیاورده باشد، طبق رسوم رایج در ایل آن مرد اجازه دارد تا همسر دیگری اختیار کند.

سکونتگاه عشایر قشقایی

عشایر قشقایی، کوچ‌رو هستند و از سیاه‌چادر برای سکونت استفاده می‌کنند. این سیاه‌چادرها توسط بانوان هنرمند ایل از موی بز بافته می‌شود. چادرهای ایل به‌شکل مستطیلی و به رنگ سیاه هستند. این چادرها از لتف، سقف، تیرک، کمج، بند و میخ‌های چوبی تشکیل می‌شوند. سقف این سکونتگاه را سیاه‌چادر تشکیل می‌دهد و دیواره‌های جانبی آن که در زبان محلی چپق نام دارد، از ترکیب نی با موی بز ساخته می‌شود. دیواره‌های جانبی، نوعی حریم را برای محیط زندگی و سکونتگاه عشایر قشقایی ایجاد می‌کند تا آنها به راحتی و بدون قرار گرفتن در معرض دید یا برای در امان ماندن از حملۀ جانوران، زندگی کنند. باورهای دینی در ایل قشقایی سبب شده آنها سکونتگاه خود را به‌گونه‌ای برپا کنند که حریم خانواده در معرض دید و نگاه نامحرمان و افراد بیگانه قرار نگیرد. تیرک‌ها و کمج‌ها از سقف نگهداری می‌کنند و سرتیرک‌های زیر سقف در سوراخ‌های کمج‌ها جای می‌گیرند. چادرهای زمستانی با چادرهای تابستانی فرق دارند. در زمستان، سقف به‌شکل مخروط درمی‌آید تا زمان ریزش باران، آب از لبۀ سقف به زمین بریزد.

توانمندی اقتصادی

اساس اقتصاد ایل قشقایی در زندگی کوچ‌نشینی بر پایۀ دامپروری است و دام، بنیان معیشت زندگی عشایر قشقایی را تشکیل می‌دهد. همچنین تولید و فروش فرآورده‌های دامی و صنایع دستی از دیگر توانمندی‌های اقتصادی ایل قشقایی است. یکجانشینان ایل قشقایی به مشاغلی مانند کشاورزی و دامپروری به شیوۀ نوین در دامداری و فضای بسته مشغول هستند.

صنایع دستی

ایل قشقایی به‌دلیل سبک زندگی کوچ‌رو و متکی به دامپروری از مواد اولیۀ مرغوب و کافی برای تهیۀ صنایع دستی برخوردار هستند. بانوان ایل علاوه بر خانه‌داری، وظایف همسری و مادری، نه‌تنها دوشادوش مردان خود به کشاورزی و دامپروری و تولید فرآورده‌های دامی می‌پردازند؛ بلکه در اوقات فراغت با تکیه بر طرح‌ها و خلاقیت‌های ذهنی به تولید صنایع دستی می‌پردازند. از جمله صنایع دستی معروف ایل قشقایی عبارت‌اند از:

1. قالی‌بافی: قالی‌های قشقایی معمولاً نرم، نازک و ظریف و از جنس نخ پشمی هستند. تنوع طرح‌ها و رنگ‌آمیزی در این قالی‌ها بسیار چشمگیر بوده و زنان بافنده ایل معمولاً از تجربیات نسل‌های گذشتۀ خود برای خلق طرح‌های منحصر‌به‌فرد استفاده می‌کنند.
2. گلیم‌بافی:گلیم قشقایی به‌عنوان زیرانداز و برای تزیین چادر بافته می‌شود. این هنر در فرهنگ ایل قشقایی قدمتی طولانی داشته است. مهم‌ترین نقش‌مایه‌های گلیم قشقایی شامل لچک ترنج و محرمات است. در آبان ماه سال ۱۳۹۲‌ش، گلیم قشقایی، نشان اصالت یونسکو را دریافت کرد.
3. جاجیم‌بافی: جاجیم‌ها به‌عنوان پوشش‌های بسیار ساده و سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. جاجیم‌ها برای نمایش در داخل خانه‌ها، خوابیدن روی آنها و استفاده در مسافرت‌ها به‌کار می‌روند.
4. گبه‌بافی: این دست‌بافته جزو صنایع دستی محبوب در فرهنگ قشقایی‌ها است. گبه‌ها به‌عنوان پوشش مردانه مورد استفاده قرار می‌گیرند.
5. چنته‌بافی: چنته نوعی کیسه یا کیف است که برای حمل و نگهداری وسایل شخصی استفاده می‌شود. دختران و زنان عشایری از کودکی بافتن چنته را یاد گرفته و آن را به‌عنوان یک مهارت اساسی در زندگی خود گسترش می‌دهند. هنگامی که دختر ایل قشقایی به سن ازدواج می‌رسد، چنته‌های مرغوب بافته و از آن به‌عنوان یک صنعت دستی ارزشمند در مراسم ازدواج خود استفاده می‌کند.
6. رند‌بافی: رند یا رندی‌ها معمولاً برای تزیین و پوشش دیوارها و پنجره‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. طرح‌های رند‌ها معمولاً متشکل از اشکال هندسی یا نمادهای مذهبی و فرهنگی است.

از دیگر صنایع دستی معروف قشقایی بایداق و مفرش است. علاوه بر پشم و موی بز به‌عنوان مواد اولیه برای تهیۀ صنایع دستی، مردم ایل از پوست گوسفند و بز نیز به‌عنوان یک منبع مهم و با‌ارزش برای تهیۀ انواع ظروف و محصولات دستی مانند مشک آب، مشک دوغ‌زنی، خیک روغن، خیک ماستینه و کیسۀ حبوبات استفاده می‌کنند. دستبافته‌های بانوان ایل قشقایی هم به‌عنوان یک هنر برای تزیین داخل خانه‌ها استفاده شده و هم به فروش رسیده و سبب سود اقتصادی برای خانواده و ترویج فرهنگ ایل قشقایی می‌شود. تنوع و زیبایی صنایع دستی ایل قشقایی سبب شده که به‌عنوان یکی از گنجینه‌های هنری ایران در بازارهای بین‌المللی شناخته شوند.

مشاهیر ایل قشقایی

ایل قشقایی از افرادی سرشناس و مشاهیری بزرگ برخوردار است برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. اسماعیل خان قشقایی: وی مشهور به صولت‌الدوله قشقایی بوده و از مشاهیر سیاسی ایل قشقایی به‌شمار می‌رود. صولت‌الدوله مبارزات زیادی برای حفظ ایل قشقایی انجام داد، او سردار عشایر و ایلخان بزرگ و صاحب‌نام قشقایی‌ها بوده و نقش مهمی در شکل‌گیری تاریخ ایل قشقایی داشته است.
2. جهانگیرخان قشقایی: از شخصیت‌های معروف ایل قشقایی، در 40 سالگی برای تحصیل به حوزۀ علمیۀ اصفهان رفت و پس از مدتی از مدرسان حوزۀ علمیه اصفهان شد و شاگردان زیادی را تربیت کرد. سیدحسین طباطبایی و سیدحسن مدرس از معروف‌ترین شاگردان او بوده‌اند.
3. ایازخان قشقایی: وی در دورۀ حکومت احمدشاه قاجار، اولین سفرنامه‌نویس قشقایی بود که سفرنامه حج و عتبات خود را نوشت. ایازخان فردی متدین بود و در برگزاری مراسم‌های مذهبی ایل قشقایی و تعمیر مکان‌های مذهبی نقشی اساسی داشته است.
4. ماذون قشقایی: محمدابراهیم قشقایی بزرگ‌ترین شاعر ایل قشقایی بوده که تخلص ماذون قشقایی را برای خود برگزید. وی شعرهایی با مضمون عارفانه و عاشقانه به زبان‌های ترکی و فارسی سروده است.
5. محمد بهمن‌بیگی: وی نویسندۀ ایل قشقایی و بنیان‌گذار آموزش‌وپرورش متحرک عشایری است. او برای ایجاد مدارس سیار ایل و بنیان‌گذاری مرکز تربیت معلم عشایری و آموزش کودکان، بسیار کوشید.

نقش ایل قشقایی در نهضت مشروطه

ایل قشقایی مانند سایر قبایل و ایلات عشایر، نقش مهمی در تحقق و پیروزی انقلاب مشروطه داشته است. در سال‌های نزدیک به انقلاب مشروطه، آشوب‌های متعددی در فارس برای مقابله با مشروطه‌خواهان صورت گرفت. ایل قشقایی نیز از جمله گروه‌هایی بودند که در استان فارس به مشارکت در مشروطه‌خواهی پرداختند. همچنین عشایر قشقایی که در جادۀ بوشهر به‌سمت شیراز (قلمرو اصلی ایل قشقایی) ساکن بودند با مقابله و مبارزه در برابر دولت استبداد ضد مشروطه‌خواهی، به نقش‌آفرینی در تحقق نهضت مشروطه پرداختند.

ظلم‌های حکومت پهلوی به ایل قشقایی

در عصر رضاشاه پهلوی، قشقایی‌ها آسیب‌های بسیاری دیدند که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. زندانی کردن بسیاری از سران ایل قشقایی به دستور رضاخان در سال ۱۳۰۶‌ش؛
2. مجبور کردن ایلیاتی‌ها برای پیروی از قانون خدمت اجباری؛
3. به اجرا درآمدن نظام مالیاتی توسط دولت؛
4. تغییر پوشش محلی ایل قشقایی: در دورۀ رضاشاه، قشقایی‌ها مجبور شدند لباس‌های مخصوص خود را کنار بگذارند و لباس‌هایی که دیگر مردم ایران در شهرها می‌پوشیدند را بر تن کنند.
5. دستور رضاخان مبنی بر تخته‌قاپو یا یکجانشینی اجباری عشایر قشقایی: رضاخان با هدف یکجانشینی عشایر اقدام به بستن راه کوچ ایل قشقایی کرد. این سیاست رضاشاه، سبب ضربۀ اقتصادی شدید به عشایر قشقایی شد به‌طوری که به‌دلیل نبود خوراک کافی برای دام، بسیاری از دام‌های آنها تلف شد. این امر زندگی و تغذیۀ عشایر را به‌دلیل وابستگی آنها به تولیدات و فرآورده‌های دامی، تحت تأثیر قرار داد. بسیاری از افراد ایل که خود تولید‌کننده بودند در پی این تصمیم رضاخان، به شهرهای جنوب ایران مهاجرت کرده و به‌عنوان کارگر در صنعت نفت و گاز مشغول به کار شدند. همچنین این اقدام رضاخان ضربۀ مهلکی به اتحاد و یکپارچگی ایل قشقایی زد.

نقش عشایر قشقایی در پیروزی انقلاب اسلامی

مردم ایل قشقایی به‌دلیل ظلم و ستم‌های متعدد رژیم پهلوی، برای سرنگونی آن با سایر ایرانیان همراه شدند و در تظاهرات و مبارزات سیاسی علیه رژیم پهلوی مشارکت کردند. در تظاهرات متعددی که در شاهچراغ بر علیه رژیم پهلوی رخ داد، بسیاری از عشایر قشقایی با پوشیدن لباس رزم محلی، تفنگ به دست برای مقابله با نظامیان حکومتی به میدان آمدند و انزجار خود از سلطنت پهلوی را با حمله به مراکز ژاندارمری نشان دادند.

وضعیت آموزش

در جوامع عشایری و کوچنده سوادآموزی و فراگیری علم نیازمند آموزشگاه‌های خاص مانند مدارس سیار است تا کودکان و نوجوانان در کنار سبک زندگی متحرک خود، بتوانند به علم‌آموزی نیز بپردازند. پیش از انقلاب این امر به ندرت در زندگی عشایر رواج داشت و اغلب افراد در خانواده‌های عشایر بی‌سواد بودند؛ اما با پیروزی انقلاب اسلامی اهمیت به علم‌آموزی خانواده‌های عشایر جزو برنامه‌های دولت قرار گرفت و مدارس عشایری یا سوادآموزی سیار برای آنها تشکیل داده شد.

چالش‌های فرهنگی و اجتماعی

ایل قشقایی با وجود دگرگونی‌های اجتماعی، سعی کرده‌اند آداب‌ورسوم خود را حفظ کنند. عشایر قشقایی هنوز هم از زندگی کردن در طبیعت بهره برده و در جهت حفظ سنت‌ها، آداب‌ورسوم و سبک زندگی اصیل خود تلاش می‌کنند ؛ اما کمبود مراتع غنی برای چرای دام به‌دلیل خشکسالی یا جاده‌سازی‌های بی‌رویه، از‌بین رفتن ایل‌راه‌ها، کاهش امنیت دام و افراد خانوادۀ عشایر به‌دلیل مسیرهای صعب‌العبور کوچ‌رو و مشکلات حمل و نقل دام عشایر سبب شده روز به روز تعداد خانوراهای کوچ‌نشین کاهش پیدا کرده و تمایل افراد ایل برای یکجانشینی و زندگی شهری افزایش یابد. این امر سبب تهدید و تغییر فرهنگی ایل قشقایی، آداب‌ورسوم و ساده‌زیستی، تغییر در الگوی معیشت متکی به دامپروری، فراموشی سبک غذایی طبیعی و محلی، بازی‌های بومی و محلی، آواها و نواهای سنتی ایل قشقایی شده و آنها را از تولیدکنندگی به مصرف‌گرایی سوق داده است.

منابع

• آذرنیوش، زهرا، «ایل قشقایی | تاریخچه + طوایف و آداب‌ورسوم»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1400ش.
• اشرفی خیرآبادی، حمید، «ایل بختیاری»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شمارۀ 142، 1388ش.
• افروغ، محمد، «تبیین عاملیت و ساختار در گبه‌ها و قالیچه‌های شیری قشقایی بر اساس نظریۀ ساخت‌یابی گیدنز»، فصلنامۀ جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1401ش.
• امیری، سید رزاق، تاریخ و فرهنگ مردم فراشبند، شیراز، نوید، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• «انقلاب اسلامی در شیراز چگونه به پیروزی رسید؟»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1398ش.
• «ایل قشقایی و این صنایع دستی دیدنی»، وب‌سایت موبنا، تاریخ درج مطلب: 28 مهر 1402ش.
• «پوشش عشایر قشقایی»، وب‌سایت سازمان امور عشایر ایران.، تاریخ بازدید: 14 دی 1402ش.
• درداری، نوروز، تاریخ سیاسی ایل بزرگ قشقایی، شیراز، قشقایی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
• «روایت درد دل عشایر قشقایی، از معیشت تا ایل‌راه‌«، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1401ش.
• زارع، راضیه، «بررسی و مطالعۀ معماری جوامع کوچ‌روی زاگرس جنوبی بر مبنای قوم باستان‌شناسی: مطالعه موردی ایل قشقایی»، پژوهش‌های باستان‌شناسی، شمارۀ 34، پاییز 1401ش.
• قربانی جعفر‌بیگلو، داود، «خوراکی‌ها و غذاهای ویژه در ایل قشقایی»، وب‌سایت یاردیمکی، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1391ش.
• قرخلو، مهدی، «مطالعۀ تغییرات فرهنگی در میان قبایل ایل قشقایی در ایران»، نشریۀ پژوهش‌های جغرافیایی، شمارۀ 1، 1386ش.
• «کوچ عشایر قشقایی در ایران آغاز شد»، وب‌سایت آنادلو آژانس، تاریخ بازدید: 14 دی 1402ش.
• مردانلو، اسماعیل، «دین و مذهب در ایل قشقایی»، وب‌سایت میراث ایل قشقایی، تاریخ درج مطلب: 16 فروردین 1393ش.
• نجاتی، غلامرضا، جنبش ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد 1332، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ هشتم، ۱378ش.
• نصیری طیبی، منصور و یزدان پناه، میلاد، «تحلیلی بر سوادآموزی در ایل قشقایی پیش از آموزش عشایری»، فصلنامه انسان‌شناسی، شمارۀ 35، بهمن 1401ش.
• «همه چیز درباره ایل قشقایی»، وب‌سایت مجلۀ الی گشت، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1398ش.