بادرنجبویه
بادرنجبویه؛ گیاهی بسیار خوش‌بو با خواص درمانی و خوراکی
بادرنجبویه، گیاهی یک‌ساله، با برگ‌های بیضی‌شکل و دندانه‌دار، گل‌های بنفش و شاخه‌های باریک است.[۱] این گیاه، از خانواده لبدیسان بوده و بوی بسیار خوشی دارد. قسمت‌های مختلف بادرنجبویه، از جمله برگ و سرشاخه‌های جوان آن، مصرف درمانی داشته و رایحه‌ی آن نیز با بوی گیاه بادرنگ مشابه است؛ به‌همین دلیل، در گذشته، این گیاه را با نام «بادرنگبویه» می‌شناختند، برخی نیز بادرنجبویه را معرب واژه کهن بادرنگبویه می‌دانند.[۲] در بندهش،[۳] این گیاه را متعلق به ایزد «دی‌به‌آذر»، نگهبان هشتمین روز ماه، دانسته‌اند.[۴]
اسامی متنوع بادرنجبویه
بادرنجبویه را با نام‌هایی دیگر همچون باذرنجویه، بادرنجویه، بدرنجویه، باذرنگ‌بویه، بارنگبویه، بذرنبوذه، بادرنبویه،[۵] بادروم، بادرو، بادرویه، باذروج و نیز نام‌های متفاوت دیگری مانند مفرح القلب، ترنجبویا، اترجیه، بورنگ، فرنجمشک، افرنجمشک، و بقلۀ اترجیه می‌شناسند. در کتب فرهنگ فارسی نیز، این گیاه را با نام بادرنگبویه و بادرنجبویه معرفی کرده‌اند. ابن‌میمون، نام این گیاه خوش‌بو را باذرنجویه یا باذرنبویه آورده و رایحه‌ی آن را شبیه به گیاه ترنج دانسته که در مصر به ترنجان و در فارسی به مرماخور معروف بودند.[۶]
گستره جغرافیایی بادرنجبویه
پراکنش جغرافیایی بادرنجبویه در ایران، عربستان، شمال آفریقا و اروپا است. این گیاه در اطراف تهران، کرج، قزوین، گرگان، گنبد کاووس، آذربایجان، کرمانشاه، لرستان و گیلان رویش دارد.[۷] همچنین، در یزد، تفت و مهریز، بادرنجبویه را به‌عنوان سبزی خوردن و نیز التیام‌بخش زخم و جراحات استفاده می‌کنند.[۸]
بادرنجبویه در طب سنتی
این گیاه، کاربرد وسیعی در طب سنتی دارد. طبیبان یونانی، دم‌نوش این گیاه را برای التیام درد نیش عقرب، گاز گرفتگی عنکبوت و سگ مفید می‌دانستند. همچنین از بادرنجبویه، به‌عنوان دهان‌شویه برای رفع دندان درد، به‌عنوان تنقیه برای رفع اسهال و نیز برای کاهش درد دوران قاعدگی استفاده می‌کنند. برخی از طبیبان، شربت بادرنجبویه را برای تنگی‌نفس، ترکیب آن با نمک را برای شست‌وشوی زخم و افشره‌ی آن را برای درد نقرس (ورم مفاصل) تجویز می‌کردند.
در دوره پس از اسلام نیز، این گیاه، در صدر داروهای گیاهی قرار داشت. معجون معروف اخوینی بخاری، با نام «مثرودیطوس» که حاوی این گیاه بود را برای درمان ضعف دل، خفقان، تندی نبض، تپش قلب و بی‌حالی بدن، بسیار مفید می‌دانستند.[۹] ابومنصور، طبع این گیاه را گرم و خشک خوانده و از خواص بسیار آن، مانند از بین بردن ترس، تقویت قلب، شادی بخشی، زدودن بلغم، تقویت چشم، تقویت کبد و معده و رفع سردرد، به تفصیل سخن گفته است.[۱۰] ابن‌سینا نیز، طبع این گیاه را گرم و خشک خوانده و آن را برای خوش‌بو ساختن دهان، نشاط قلب و رفع سکسکه مفید دانسته است.[۱۱]
کاربردهای امروزی بادرنجبویه
امروزه، این گیاه را نیروبخش، ضد تشنج، تقویت‌کننده معده، تسهیل‌کننده هضم غذا، ضد سردرد، ضد خستگی و ضد افسردگی دانسته‌اند.[۱۲] عرق این گیاه را نیز به‌منظور نشاط‌آوری و آرام‌بخشی استفاده می‌کنند. جوشانده‌ی بادرنجبویه را نیز برای درمان اختلالات شکمی، درد دندان و گوش و استعمال خارجی محلول آن را نیز برای دردهای رماتیسمی، رگ‌به‌رگ شدگی و التیام زخم مصرف می‌کنند.[۱۳]
برخی از پزشکان، این گیاه را مانند گل حنا، حاوی اسانسی فرار دانسته‌اند که مقادیر کم آن به‌عنوان داروی بادشکن مفید ولی مقدار زیاد آن، منجر به خواب‌آلودگی ملایمی خواهد شد. این گیاه، خواصی دارد که باعث پایین آمدن فشار خون و تعداد نبض می‌شود.
گیاه بادرنجبویه، حاوی سیترال است، که بوی تند لیمویی داشته و در صنعت عطرسازی کاربرد دارد.
پانویس
- ↑ عمید، حسن، فرهنگ فارسی، ذیل واژه بادرنگبویه، سایت واژه‌یاب.
- ↑ دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ذیل واژه بادرنجبویه، سایت واژه‌یاب.
- ↑ بندهش، ۱۳۶۹ش، ص۸۸.
- ↑ پورداود، هرمزدنامه، ۱۳۳۱ش، ص۸۰.
- ↑ اعلم، «بادرنگبویه»، ج1، ۱۳۷۵ش، ص152.
- ↑ ابن‌میمون، شرح اسماء العقار،]بی‌تا[، ص8.
- ↑ بهرامی، فرهنگ روستایی، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش، ص۲۳۰؛
زرگری، گیاهان دارویی، ج4، ۱۳۶۹ش، ص81. - ↑ مظفریان، فلور استان یزد، ۱۳۷۹ش، ص۲۵۸.
- ↑ اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۳۴۳.
- ↑ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص۵۰.
- ↑ ابن‌سینا، قانون، ج2، ۱۳۶۴ش، ص93.
- ↑ زرگری، گیاهان دارویی، ج4، ۱۳۶۹ش، ص79.
- ↑ عماد، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آن‌ها، ج1، ۱۳۷۷ش، ص32-33.
منابع
- ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۶۴ش.
- ابن‌میمون، موسى، شرح اسماء العقار، به‌تحقیق م. مایرهف، استانبول، ]بی‌تا[.
- ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۴ش.
- اعلم، هوشنگ، «بادرنگبویه»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، ۱۳۷۵ش.
- بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، توس، ۱۳۶۹ش.
- بهرامی، تقی، فرهنگ روستایی، تهران، شرکت چاپ خودکار، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش.
- پورداود، ابراهیم، هرمزدنامه، تهران، انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران، ۱۳۳۱ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1400ش.
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ش.
- عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آن‌ها، تهران، ؤسسه توسعه روستایی ایران، ۱۳۷۷ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1400ش.
- مظفریان، ولی‌الله، فلور استان یزد، تهران، انتشارات یزد، ۱۳۷۹ش.