بارهنگ
بارهنگ؛ گیاهی لعاب‌دار با خواص درمانی
بارهنگ، گیاهی علفی است که به‌صورت خودرو در نقاط مرطوب و کنار جوی‌ها، می‌روید. این گیاه، در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، دارای مصارف طبی بسیاری است. بارهنگ، گیاهی از خانواده بارهنگیان و دارای ساقه‌های نازک است که به‌نام «بارتنگ» نیز شناخته می‌شود. پژوهشگران 22 گونه‌ی متنوع از این گیاه را که برخی یک‌ساله و گروهی دیگر چندساله هستند، شناسایی کرده و تعدادی از آن‌ها با نام‌های «بارهنگ شن‌روی»، «بارهنگ پشمالو»، «بارهنگ ایرانشهری» و «بارهنگ بلوچستانی» را مختص ایران می‌دانند. انواع دیگر بارهنگ در سرزمین‌های افغانستان، پاکستان، آسیای مرکزی، شمال آفریقا و مدیترانه می‌رویند.[۱]
از این گیاه دارویی، در منابع متعدد و نیز در میان لهجه‌ها و زبان‌های مختلف ایرانی، با نام‌هایی بسیار متنوع یاد می‌شود که گاهی منجر به سردرگمی افراد شده است. برای مثال، در گویش اصفهانی به بارهنگ، «اسپرزه»، در گویش مازندرانی به آن «منگوولگ»، در گویش گیلکی به آن «رَماج» گویند. نام‌های دیگری همچون اسپغول، خرگوشک، خرغول، بُزوشه و نام عربی لسان‌الحمل نیز در ایران برای این گیاه به‌کار می‌رود.[۲] گیاه بارهنگ، از نظر ظاهری دارای برگ‌هایی تیره‌رنگ و منفرد است. گل‌های ریز و دانه‌های فراوانی نیز در هر تخمدان این گیاه وجود دارد. مهم‌ترین نوع این تیره، بارهنگی با دانه‌های قرمز و لعاب‌دار است. نوعی دیگر از آن که به اسفرزه معروف است دانه‌هایی ریزتر داشته و سومین نوع آن نیز قازایاغی (بارهنگ آبی) است که برگ‌هایی با طعم خاص دارد.[۳] قازایاغی‌ها معمولا در نواحی جنوب غرب ایران و در کنار رودها و مرداب‌ها رویش دارند.[۴] پژوهشگران، گستره جغرافیایی این گیاه را در ایران بسیار گسترده دانسته و بیشتر مناطق ایران را مستعد رویش این گیاه می‌دانند.[۵]
بارهنگ در طب سنتی
در متون کهن طب سنتی ایران، همواره از بارهنگ به‌عنوان دارویی گیاهی نام برده شده است.[۶] دیوسکوریدس، طبیعت‌شناس یونانی، نیز در کتابی به تفصیل به بارهنگ، انواع و خواص آن‌ها اشاره کرده است. وی، در کتاب خود، بارهنگی که برگ پهن‌تری دارد را بهتر دانسته و آن را به‌دلیل خشک‌کنندگی و خاصیت قابضی برگ‌ها، برای بیماری‌ها و ضایعات پوستی مفید دانسته است. برگ بارهنگ، همچنین برای درمان سوختگی، گازگرفتگی، التهاب و زخم‌های چشمی مفید است.[۷] جوشانده بارهنگ نیز برای رفع دل‌پیچه و اسهال توصیه شده است. علاوه‌بر برگ این گیاه، ریشه و دانه‌های آن نیز خواص درمانی بسیاری دارند. ابوریحان بیرونی، بارهنگ را سرد و خشک معرفی کرده که برای دندان درد، و بیماریهای جگر و روده مفید است.[۸]
بارهنگ در باور مردمی
شربت بارهنگ، از دیرباز، یکی از 70 نوع شربت معروف در میان ملل اسلامی بوده است.[۹] در طب مردمی نیز، بارهنگ را استفاده کرده و معروف‌ترین مورد استفاده از آن در داروی مشهور چهارتخم است که برای درمان سرماخوردگی و بیماریهای ریوی و نیز رفع یبوست مفید است.[۱۰] خاصیت ضد سرماخوردگی بارهنگ، در مناطق مختلفی از ایران وجود دارد.[۱۱] بارهنگ، همچنین، یکی از لوازم همراه زائو و زایمان و نوزاد بوده است. امروزه، در برخی از مناطق ایران، مانند شاهرود، چهارتخمی شامل تخم کاهو، بارهنگ گرد، بارهنگ دراز و قدّومه را از اجزاء سیسمونی نوزاد می‌دانند.[۱۲] در خراسان، و برخی مناطق دیگر، تا 3 روز به نوزاد بارهنگ می‌دادند تا درون او از خون و کثافات پاک گردد.[۱۳]
پانویس
- ↑ مظفریان، فلور استان یزد، ۱۳۷۹ش، ص417-418.
- ↑ ابن‌میمون، شرح اسماء العقار، ۱۴۲۰ق، ص۲۵؛
طلاس، المعجم الطبی النباتی، ص۱۱۷؛
امیری، فرهنگ داروها و واژه‌های دشوار، ۱۳۵۳ش، ص۲۴۷. - ↑ گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۷۰ش، ص۲۵۱.
- ↑ میرحیدر، معارف گیاهی، ج1، ۱۳۷۴ش، ص167؛
مبین، رستنی‌های ایران، ج1، ۱۳۵۹ش، ص83. - ↑ میرحیدر، معارف گیاهی، ج6، ۱۳۷۴ش، ص335.
- ↑ الذخیرة فی علم الطب، ۱۹۲۸م، ص89-90؛
ابن‌ربن، فردوس الحکمة، ۱۴۲۳ق، ص۱۶۷-۱۶۸؛
کشکری، کناش فی‌الطب، ۱۴۱۴ق، ص۵۱ و ۲۰۵ و ۲۰۹؛
اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۳۳۷ و ۳۸۰؛
ابن‌جزار، زادالمسافر، ۱۹۹۹م، ص۱۷۹. - ↑ Dioscorides, De Materia Medica, 2000, V.II, P.276, 279.
- ↑ کاسانی، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، ۱۳۵۸ش، ص۹۹۲-۹۹۳.
- ↑ ابن‌اخوه، آیین شهرداری (معالم القربة فی احکام الحبة)، ۱۳۶۰ش، ص۱۱۰-۱۱۱.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج3، ۱۳۵۳ش، ص489-490.
- ↑ حاتمی، باورها و رفتارها، گذشته در کازرون، ۱۳۸۵ش، ص۷۲؛
حکمت یغمایی، بر ساحل کویر نمک، ۱۳۷۰ش، ص۳۹۹؛
رسولی، پژوهشی در فرهنگ مردم پیرسواران، ۱۳۷۸ش، ص۲۸۴. - ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ص۲۵۰ و ۲۵۳.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۱۵۴.
منابع
- ابن‌اخوه، محمد، آیین شهرداری (معالم القربة فی احکام الحبة)، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، تأویل، ۱۳۶۰ش.
- ابن‌جزار، احمد، زادالمسافر، به‌تحقیق محمد سویسی و دیگران، تونس، بیت الحکمه، ۱۹۹۹م.
- ابن‌ربن، علی، فردوس الحکمة، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۳ق.
- ابن‌میمون، موسى، شرح اسماء العقار، به‌تحقیق ماکس مایرهف، استانبول، ]بی‌نا[، ۱۴۲۰ق.
- اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۴۴ش.
- الذخیرة فی علم الطب، منسوب به ثابت بن قره، قاهره، ]بی‌نا[، ۱۹۲۸م.
- امیری، منوچهر، فرهنگ داروها و واژه‌های دشوار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.
- حاتمی، حسن، باورها و رفتارها، گذشته در کازرون، تهران، کازرونیه، ۱۳۸۵ش.
- حکمت یغمایی، عبدالکریم، بر ساحل کویر نمک، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۰ش.
- رسولی، غلامحسن، پژوهشی در فرهنگ مردم پیرسواران، تهران، بلخ، ۱۳۷۸ش.
- شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، مؤلف، ۱۳۷۱ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- صفری، بابا، اردبیل در گذرگاه تاریخ، تهران، نویسنده، ۱۳۵۳ش.
- طلاس، عمادمصطفى، المعجم الطبی النباتی، دمشق، دارطلاس، ]بی‌تا[.
- کاسانی، ابوبکر، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۵۸ش.
- کشکری، یعقوب، کناش فی‌الطب، به‌تحقیق علی شیری، بیروت، مؤسسه عزالدین، ۱۴۱۴ق.
- گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۷۰ش.
- مبین، صادق، رستنی‌های ایران، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۹ش.
- مظفریان، ولی‌الله، فلور استان یزد، تهران، انتشارات یزد، ۱۳۷۹ش.
- میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- Dioscorides, De Materia Medica, tr. T. A. Osbaldeston and R. P. A. Wood, Johannesburg, 2000.