بخارا

بخارا؛ شهری پرآوازه در تاریخ و تمدن خراسان بزرگ.

بُخارا، که امروز در قلمرو سرزمینیِ ازبکسنان قرار دارد، در تاریخِ پرفراز و نشیب خود، همواره دارای جایگاه ویژه اقتصادی، ارتباطی و فرهنگی بوده است. شهر بخارا در دورۀ اسلامی و به‌ویژه زمانی که به‌عنوان پایتخت سامانیان، برگزیده شد به اوج شکوفایی رسید و مرکزیت شرق جهان اسلام را به‌دست آورد. جغرافیادانان مسلمان، بخارا را یکی از جنات اربعه نامیده‌اند که در امتداد تمدنیِ ایران بزرگ، شکل گرفته است.

نام‌گذاری

لغت‌شناسان، واژۀ «بُخارا» را برگرفته از «بخار» به‌معنای «عِلم» یا «بسیار علم» می‌دانند. از این منظر، دلیل نام‌گذاری این شهر به بخارا، حضور عالمان و دانشمندان بسیار در این شهر بوده است. برخی آن را به‌معنای مجمع بزرگان هر دین دانسته‌اند. «نیمجکت»، «بومسک»، «بومجکت»، «مدینۀ‌التجار»، «فاخره» و «مدینۀالصفریه» از دیگر نام‌های این شهر در منابع گوناگون است. پیشینۀ کهن بخارا موجب شده است که پژوهشگران، وجوه مختلفی را برای نام‌گذاری این سرزمین، بررسی کنند و گاهی ریشۀ این نام را به زبان سانسکریت، ترکیِ اویغور و ختای، ترکیِ مغولی و گویش سغدی، منتسب کرده‌اند.

پیشینه

ناحیۀ ماوراءالنهر از دوران هخامنشیان (559-330 ق.م) به صحنۀ تاریخ آمده و آثار زیادی از حکومت مقتدر آنها بر ساتراپ سغدیانا وجود دارد؛ اما با وجود این، در بخارا آثاری از دورۀ مفرغ (هزارۀ 2ق.م) به دست آمده است. اسکندر و جانشینان او (330-250ق.م) نیز بر بخارا حکم رانده‌اند و کتیبه‌های بودایی از حکومت کوشانیان بر بخارا حکایت می‌کند. بخارا از دورۀ هفتالیان (450-563م) رونق یافت. بخارا از دورۀ بهرام پنجم تا زمان کشته‌شدن یزگرد سوم، شهر مرزی در حکومت ساسانیان بوده و برخی از زیرساخت‌های آبی بخارا در همین دوره ساخته شد و بعدها توسعه پیدا کرد. از دورۀ حاکمیت ترکان تا دورۀ اسلامی، حکام محلی (بخاراخدا) بر این شهر سلطه داشتند. هنگام فتوحات اسلامی، حاکمیت بخارا به‌دست زن مقتدری بود که در تاریخ به نام خاتون بخارا معروف است. بخارا در سال 91ق، به قلمرو سرزمینیِ اسلام افزوده شد. بخارا در دورۀ اسلامی به‌تدریج دچار تحول بزرگی شد و با پرورش دانشمندان بسیار، از مراکز بزرگ بلاد اسلامی به‌حساب می‌آمد و به‌ویژه زمانی که پایتخت سامانیان شد به اوج شکوفایی رسید. شهرت علمی و فرهنگی بخارا پس از سقوط سامانیان همچنان باقی بود. در زمستان 617ق، بخارا که تحت حاکمیت خوارزمشاهیان قرار داشت، مورد حمله مغولان قرار گرفت و بعد از مقاومت شدید مردم، به تصرف آنها درآمد و به آتش کشیده شد. در دورۀ تیموریان (771ق-914ق) بخارا رونق علمی، فرهنگی و اقتصادی خود را بازیافت. در سدۀ 10ق، بخارا رونق اقتصادی بیشتری پیدا کرد و با ساخت‌ بناهای مجلل در سیمای شهر دگرگونی زیادی به‌وجود آمد. در نیمۀ سده سیزدهم هجری، این شهر نام «بخارای شریف» را به‌خود گرفت. در 23 ژوئن 1866م طبق پیمان‌نامه‌ای امارت بخارا تابع روسیه شد. در 1313ق، با توافق روس و انگلیس مرز میان افغانستان و بخارا مشخص شد. پس از انقلاب شوروی، در 1920م، جمهوری شوروی خلق بخارا به وجود آمد و در 19 سپتامبر 1924م، به جمهوری شوروی سوسیالیستی بخارا تغییر نام داد و در 27 اکتبر همان سال واحۀ بخارا میان جمهوری‌ها سوسیالسیتی ازبکستان، ترکمنستان و جمهوری خودمختار تاجیکستان تقسیم شد. در قرن 19م، اقتصاد فرتوت، مردم فقیر، راه‌های خراب، مدارس راکد، اختلافات مذهبی شیعیان و سنی‌ها، فقدان استقلال و بی‌دادگری از ویژگی‌های بخارای پرآوازه شده بود. بخارای امروزی پنجمین شهر بزرگ در جمهوری ازبکستان است.

موقعیت جغرافیایی بخارا

بخارا در جلگۀ واقع در مسیر پایینی رود زرافشان و کنار کانال شهررود واقع است که از یک‌سو به کوهستان پامیر و از سوی دیگر به رود سیحون پیوسته است و در حدود 70 هزار جریب مربع وسعت دارد. بخارا زمستان طولانی و سرد دارد. تابستان آن گرم و خشک است؛ اما پاییز آن هوای نشاط‌انگیز دارد. بخارا سرزمین خرم و حاصل‌خیزی است که به باور بسیاری از جغرافیادانان از زیباترین جاهای دنیا شمرده می‌شود. بخارا دارای منابع نفت، قیر، زغال سنگ و سنگ‌های ساختمانی است.

شکوه و آبادانی بخارا

الف) سازه‌های آبی

منبع اصلی آب در بخارا، رود زرافشان است که از کوه‌های بتم سرچشمه می‌گیرد و از یک آب‌بند در انتهای مسیر، آب به‌وسیلۀ نهر و شبکه‌های حوضی به میادین، محلات و کوچه‌های داخل شهر و همچنین به مزارع می‌رسد. این شبکۀ آبی ویژه که بر فرهنگ غنی و دانش مردم بخارا استوار بود در طول ده قرن، توسعه پیدا کرد، اما در دورۀ حکومت سوسیالیستی شوروی، بخش بزرگی از آن نابود شد. در ساخت حوض‌ها به پیوند شبکه آبی با مساجد، مدرسه‌ها وخانقاه‌ها توجه ویژه‌ای شده بود؛ در برخی موارد نیز از این حوض‌ها برای نظافت استفاده می‌شد و در کنار آنها محلی برای استراحت، تفریح و تجمع مردمی وجود داشته است.

ب) سازه‌های شهری

شهر بخارا شامل کهندژ با دو دروازه، شهرستان با هفت دروازه و ربض با دوازده دروازه، می‌شد. اطراف شهر دیواری در حدود 12 فرسنگ کشیده شده بود که روستاها را نیز شامل می‌شد. باستان‌شناسان سابقۀ دیوار بزرگ بخارا با نام «کنپرگ» را به قبل از میلاد بازمی‌گردانند که البته در سال‌های 160 تا 214ق، بازسازی شده است. بخارا دارای ساختمان‌های چوبین با میدان‌ها، گرمابه‌ها، کاروان‌سراها و بازار‌های فراخ بود که اطراف آن قصرها و باغ‌ها قرار داشت. کوچه‌های شهر سنگ‌فرش بود و مساحت شهر را حدود پنج کیلومتر می‌دانند. در شهر بخارا، قبل از ورود اسلام عبادت‌گاه‌های متعدد بودایی و زرتشتی وجود داشت که پس از ورود اسلام بیشتر آنها جای‌خود را به مساجد، خانقاه، نمازگاه و مدارس داد. بخارای امروزی دارای دو بخش (بخارای نو و بخارای کهن) است.

ج) اقتصاد

بخارا با توجه به موقعیت راهبردی و اقلیمی، همواره از رونق اقتصادی برخوردار بوده است. بخارا سیستم کشاورزی پیشرفته داشته و میوۀ بخارا از لذیذترین میوه‌های ماوراءالنهر دانسته می‌شد. بخارا در کنار جاده ابریشم قرار دارد و تجارت و خدمات تجاری در این شهر از رونق بالایی برخوردار بوده و بسیاری از فرآورده‌های آن به کشورهای عربی، ایران، روم و چین صادر می‌شد. از همین رو اعراب آن را «مدینۀ‌التجاره» نامیدند. در کنار بازار دایمی بخارا، بازار «ماخ‌روز» رایج بوده که دو بار در سال دایر می‌شد. بازارهای کوچک روزانه، ده‌روزه (ویژه زمستان) و پانزده روز یکبار نیز در شهر بخارا و توابع آن رایج بود. این بازارها با فرهنگ مردم بخارا در ارتباط مستقیم بود و به‌ویژه در ایام عید و بر اساس گاه‌شمار آنها برگزار می‌شد. پارچه‌های ابریشمی، کتانی، پنبه‌ای و پشمی بخارایی از شهرت بالایی برخوردار بود و دستار، نمد، کاسه‌های مسین، طناب و چرم از محصولات صاداراتی بخارا به شمار می‌آمد.

د) جمعیت‌

برخی مورخان، اصل مردم بخارا را اصطخری و برخی دیگر ترکستانی می‌دانند. گروه دیگری، نژاد مردم بخارا را به شاخه‌ای از اقوام آریایی می‌رسانند که به‌ جنوب روسیه کوچ کردند. ساکنان اصلی بخارای امروزی نیز از نژاد آریایی دانسته می‌شوند که به زبان فارسی و با لهجۀ تاجیکی صحبت می‌کنند. ترکمن‌ها، ازبک‌ها و اعراب نیز به‌تدریج وارد بخارا شده‌اند. امروزه در شهر بخارا، ازبک‌ها در اکثریت هستند و اقوامی از تبار روس، یهود، قزاق و ایرانی نیز در این شهر زندگی می‌کنند. پژوهش‌گران، بخارای قدیم را پرجمعیت‌ترین شهر خراسان بزرگ می‌دانند. مردم بخارا، بزرگان خود را با عنوان دهقان یاد می‌کردند و در متون اسلامی نیز از بالاترین مقامات بخارا با عنوان «عظماء الدهاقین» یاد شده است. بالاترین مقام سیاسی در بخارا، بخاراخداه نامیده می‌شد. مردم بخارا به دین‌داری، امانت‌داری، حسن‌ سیرت، خوش‌معاملگی، کم‌ضرربودن، سخاوت، نیت پاک و علم‌دوستی، شناخته می‌شدند.

ه) فرهنگ

1. باورهای دینی؛ قبل از اسلام، آیین زرتشتی و بودایی در بخارا پیروان زیادی داشت. گسترش آیین اسلام در ماوراءالنهر به‌ویژه بخارا زمان‌بر بود. طبق داده‌های تاریخی مردم بخارا پس از اسلام، سه بار تمرد ورزیدند و در مرحلۀ چهارم قتیبه در کنار اعمار مساجد و اجباری کردن دستورات اسلامی، به مردم بخارا دستور داد که نیمی از خانه‌ها خود را در اختیار اعراب قرار دهند و برای کسانی‌که در نماز جماعت حاضر می‌شدند، دو درهم جایزه در نظر گرفت و حتی برای آنها اجازه داده شد که به زبان فارسی نماز و قرآن بخوانند. در دورۀ سامانیان در کنار اسلام که دین رسمی بود، زرتشت، یهودیت، مسیحیت، صابئی و مانویت در بخارا حضور داشتند. از میان مذاهب اسلامی در بخارای امروزی، حنفیه (اکثریت)، شافعیه، شیعه، فرقه‌های تصوف و فرقۀ اسماعیلی پیروانی دارند.
2. علم و دانش؛ کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که بخارا از گذشته‌های دور دارای تمدن پیشرفته بوده است. در دورۀ اسلامی، بخارا شهرت جهانی پیدا کرد و به‌دلیل حضور دانشمندان بسیار، «قبۀ الاسلام» نامیده می‌شد. این دانشمندان در دستگاه حکومتی سامانیان و شیبانیان نقش فعال داشتند. در این دوره، قرآن و تفسیر طبری به فارسی ترجمه شد. بخارا دانشمندانی زیادی چون امام ابوحفص بخاری، امام محمد بن اسماعیل بخاری، شهاب‌الدین مرجانی، عالم‌جان بارودی و صدرالدین عینی را در دامن خود پروراند. بخارا، خاستگاه انواع مکاتب فقهی، فکری، فلسفی و هنری بوده است.
3. زبان و ادب؛ سغدی، فارسی میانه و پهلوی زبان‌های بومی بخارا است. زبان فارسی دری در دورۀ سامانیان، زبان دین، حکومت و فرهنگ بود. شاعران پارسی‌گوی، قَدر می‌یافتند و امیران سامانی نویسندگان را به ترجمۀ کتاب‌های ادبی و تاریخی به زبان فارسی تشویق می‌کردند. سرودن شاهنامه توسط ابونصر دقیقی در این دوره آغاز شد؛ او پس از سرودن هزار بیت، توسط غلام خود کشته شد و فردوسی ادامه آن را بر عهده گرفت. بخارا شاعرانی چون عمق بخارایی، مشفقی بخارایی، خیالی بخارایی، اسد گلزاده بخارایی را در دامن خود پرورانده است. در دورۀ حاکمیت شوروی و پس از آن، فارسی‌زبانان با محدودیت زیادی در بخارا رو‌به‌رو شدند و حتی برای صحبت به زبان فارسی در اماکن دولتی، پنج روبل شوروی جریمه تعیین شد. امروزه به‌رغم آنکه زبان رسمی بخارا ازبکی است اما در محاورات مردم، فارسی دری اکثریت را دارد که زبان ترکی و ازبکی را تحت تأثیر قرار داده است.
4. آیین‌ها؛ مردم بخارا قبل از اسلام دو آیین معروف «نوسرد» و «خشوم» را برگزار می‌کردند. آیین خشوم در روزهای پایانی سال به یاد مردگان برگزار می‌شد. آیین نوسرد نیز جشنی بود که در آخرین ماه سال با انواع خوردنی و آشامیدنی برپا می‌شد. آنها در این جشن از شجاع‌ترین مرد سرزمین خود تجلیل می‌کردند. آیین نوروز نیز به‌عنوان عید فراگیر فارسی‌زبانان، در بخارا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. در دورۀ اسلامی نیز نوروز، رنگ‌وبوی اسلامی گرفت. مردم بخارا در روزهای آغازین سال نو به گردش‌های تفریحی می‌پرداختند. از دیگر آیین‌های کهن بخارا، بزرگ‌داشت خاطرۀ سیاوش است که قبل از طلوع آفتاب در نوروز، هر مرد بخارایی خروسی را کنار مدفن سیاوش سر می‌برید و مطربان و قوّالان سروده‌هایی در وصف او می‌خواندند.
5. ازدواج؛ میان مردم بومی بخارا (تاجیکان) عروسی یکی از جشن‌های بزرگ به‌حساب می‌آمد که مرحلۀ اصلی آن «طوی کلان» است. طوی کلان با آیین‌های سنتی حمام‌بران، حنابندان، پدرآشی، جامه‌پوشانی، دامادبران، پاپخش‌کنی، جواب، شربت‌لیسانی، تگ‌چیمیلیقی، وِچِر، کیلین‌فُراران (بردن عروس‌ به خانۀ داماد) و رقص و موسیقی همراه است.
6. موسیقی؛ فرهنگ موسیقیایی بخارا نظام‌مند و طبقه‌بندی شده است به‌گونه‌ای که برای هر مرتبۀ از هنروران جایگاه خاصی تعریف شده است. مردم بخارا در اجرای موسیقی، رقص و نمایش، سنتی را دنبال می‌کنند که به‌طور شفاهی نسل به‌ نسل انتقال پیدا کرده است. موسیقی سنتی بخارا که شبیه فرهنگ موسیقیایی ایران و آذربایجان است، گونه‌های مختلفی دارد که معروف‌ترین آن «شش مقام» و موریگی‌خوانی است.

جاذبه‌های گردش‌گری

سازمان جهانی یونسکو در 1997م، با توجه به آثار ارزش‌مند تاریخی بخارا، آن را در فهرست میراث تمدن جهانی قرار داد. بیش از صد اثر معماری مانند مدرسه‌های علوم دینی، مسجدها، آرامگاه‌ها و کاروان‌سراهای زیبایی در این شهر وجود دارد. در کنار طبیعت زیبای بخارا، ارگ بخارا، ساختمان موزه، آرامگاه امیر اسماعیل سامانی، بنای لب حوض دیوان‌بیگی، مساجد میرزاالغ‌بیگ، نمازگاه، عمارت چهار منار، مجموعۀ ستاره‌ماه، مدرسۀ میرعرب و مسجد خواجه زندالدین از جاذبه‌های گردش‌گری بخارا است. این شهر در 2020م، از سوی سازمان اسلامی «ایسسکو» به‌عنوان پایتخت فرهنگ اسلامی انتخاب شد. غذاهای محلی پلو بخارایی، سالاد بادمجان، سوپ لاجمان، پلوی عروسی، سوپ چوچوآرا، سالاد تاشکند، سامسا، مانتی، نارین، آچیچوک، دیملاما، شوربا، شیشلیک، کوتابی و دسرهای رنگارنگ، بر جاذبۀ گردش‌گری بخارا افزوده است.

منابع

• «آخرین شاعر فارسی‌گوی بخارا کلیات شعر دیگری از خود منتشر کرد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1397ش.
• «ازبکستان و زبان فارسی»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 30 مهر 1403ش.
• ایزدی، حسین و حسینی، محمد، «بخارا و نقش سامانیان در شکوفایی آن»، فصل‌نامۀ تاریخ اسلام، سال شانزدهم، شمارۀ دوم، تابستان 1394ش.
• بادکوبه هزاوه، احمد و عرب عامری، مصطفی، «جایگاه مدرسه‌ها در گسترش فرهنگ اسلامی ورارود، مطالعۀ موردی: مدرسۀ میرعرب بخارا 942-1297ق»، دوفصل‌نامۀ مطالعات اوراسیای مرکزی، دورۀ 13، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1399ش.
• بابایف، سراج‌الدین، «برخی سنتهای جشن عروسی تاجیکان بخارا»، فصل‌نامۀ رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجکستان، زمستان 1385ش.
• بطحائی، علی، «بخارا 2020 پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وبسایت مُسلمنا، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1399ش.
• «بخارا»، وب‌سایت اندیشکدۀ مطالعات راهبردی کریمه، تاریخ بازدید: 12 آذر 1403ش.
• پورخالقی چترودی، مه‌دخت و حق‌پرست، لیلا، «بررسی تطبیقی آیین‌های سوگ در شاهنامه و بازمانده‌های تاریخی، مذهبی سوگواری در ایران باستان»، نشریۀ ادب و زبان دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورۀ جدید، شمارۀ 27، بهار 1389ش.
• «چرا به شهر بخارا شریف می‌گویند؟»، خبرگزاری تحلیلی ایران، 9 دی 1399ش.
• دهخدا، علی‌اکبر لغت‌نامه، وب‌سایت مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی، بازدید: 1 آذر 1403ش.
• «درباره خیالی بخارایی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1400ش.
• دولت‌شاهی، «درباره عمق بخارایی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1400ش.
• رضا، عنایتالله، «بخارا» دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، در وب‌سایت کتابخانۀ مدرسۀ فقاهت، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1390ش.
• رسولیان آرانی، صدیقه و عباسی، لیلا، «بازخوانی جهانگشایی جوینی و سایر اسناد تاریخی حمله مغول»، فصل‌نامۀ پیام بهارستان، شمارۀ 7، سال 5، پاییز 1391ش.
• زمانی محجوب، حبیب، «جغرافیای تاریخی سمرقند و بخارا»، ‌نامۀ تاریخ‌پژوهان، سال پنجم، شمارۀ هفدهم، بهار 1388ش.
• صدری، «موریگی/ مروگی آواز خوانی ایرانیان بخارا»، وب‌سایت آسمانه، تاریخ درج مطلب: 6 بهمن 1396ش.
• «فارسی بومی سمرقند و بخارا»، وب‌سایت رادیو نوروز، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1400ش.
• فرای، بارتلد، «شهرهای تاریخی جهان اسلام 13 بخارا بخش دوم»، برگردان ملیحه، درگاهی، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 8 آذر 1403ش.
• فرای، بارتلد، «شهرهای تاریخی جهان اسلام 13 بخارا بخش اول»، برگردان ملیحه درگاهی، وبسایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 8 آذر 1403ش.
• قریشی کرین، حسن و قربانی، حسین‌علی، «جغرافیای تاریخی بخارا در دوران اسلامی»، نخستین کنفرانس ملی علوم انسانی و توسعه، دانشگاه پیام نور استان فارس شیراز، 13 تیر 1398ش.
• قنوات، عبدالرحیم، «سیمای اجتماعی بخارا بر اساس تاریخ بخارا منسوب به ابوبکر نرشخی»، وب‌سایت کتابخانۀ تخصصی تاریخ اسلام و ایران، تاریخ درج مطلب: 11 خرداد 1384ش.
• قنوات، عبدالرحیم، «خاتون بخارا»، دوفصل‌نامۀ تاریخ و تمدن اسلامی، سال پنجم، شمارۀ دهم، پاییز و زمستان 1388ش.
• ملاجان، سیف‌الله و موسوی، ناصر، «سنیان و شیعیان بخارا؛ از نزاع تا همگرایی»، فصل‌نامۀ علمی پژوهشی تاریخ اسلام، سال شانزدهم، شمارۀ چهارم، زمستان 1394ش.
• «معرفی کامل شهر تاریخی بخارا در ازبکستان به همراه ویدیو»، مجلۀ گردشگری الی‌گشت، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1402ش.
• منصوری، امیر، هاشمی، آیداآل و جمشدیان، محمد، «زیرساخت‌ها منظرین نقش شبکه آبی بر ساختار شهر بخارا»، فصل‌نامۀ منظر، شمارۀ 25، زمستان 1392ش.
• نجمی، شمس‌الدین و رحیمی، علی‌رضا، «بررسی تحلیلی روند ورود اسلام به شهرهای بخارا و سمرقند 41- 132ق»، فصل‌نامۀ مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، دورۀ 9، شمارۀ 35، اردیبهشت 1394ش.
• «نفوذ ساسانیان در فرارود ماوراءالنهر»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ درج مطلب: 25 شهریور 1399ش.
• «نوروز در بخارا»، ماه‌نامۀ یغما، شمارۀ مسلسل 355، شمارۀ یکم، سال سی و یکم، فروردین 1357ش.
• نوریان، مهدی، بهرامیان، افسانه، چترایی، مهراد، «شاعری از بخارا بازشناخت مشفقی بخارایی و ضرورت تحصیح و انتشار کلیات او به همراه معرفی کامل‌ترین نسخۀ دیوان شاعر»، فصل‌نامۀ علمی متن شناسی ادب فارسی، معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه اصفهان، سال 58، دورۀ جدید، سال 13، شمارۀ 1، پیاپی 49، بهار1400ش.
• یزدان‌پرست، ظریف، «امام بخاری و نقش تاجیکان در توسعه دانش اسلامی»، خبرگزاری راسک، تاریخ درج مطلب: 27 مهر 1403ش.