بختک
بختک؛ کابوس یا سنگینی بدن در هنگام خواب
بختک (با نام علمی «فلج خواب»)، به‌معنی کابوس[۱] و سنگینی است که فرد در خواب به آن دچار می‌شود[۲] و توانایی حرکت دادن اندام‌های خود، به‌خصوص دست‌ها و پاها را ندارد و سرانجام از خواب می‌پرد.[۳]
ویژگی‌های بختک
بختک در برخی منابع به‌صورت «دیوسِتَنبه»[۴] و به‌معنی عفریته یا دیوی مؤنث[۵] است که شکلی ترسناک و پیکری سیاه‌رنگ و قیرمانند[۶] دارد. گروهی دیگر، بختک را سیاهی[۷] یا سایه،[۸] همانند خرسی نامعلوم[۹] یا بغچه‌ای سیاه و سنگین دانسته‌اند. برخی، بختک را سایه، سیاهی و بینی‌گِلی نامیده‌اند. عامه‌ی مردم بر این باورند که بختک، 7 گنج پنهان در زمین یا در پس رنگین‌کمان دارد.[۱۰]
خاستگاه بختک
بختک در افسانه‌ای کهن، کنیز اسکندر معرفی گردیده که همراه با او در جست‌وجوی چشمه جاودانگی یا آب زندگانی بوده است. وقتی اسکندر به آب حیات دست یافت، مشکی از آن را بر درختی آویخت. کلاغی مشک را سوراخ کرد و بختک، از آب حیات نوشید و باقی‌مانده‌ی آن را بر زمین ریخت. اسکندر پس از کشف این ماجرا، بینی بختک را برید. به‌همین دلیل، بختک، یک بینی گِلی را برای خود ساخت.[۱۱] راز جاودانگی و بینی‌گِلی نامیدن بختک، در همین افسانه نهفته است.
واژه «بوشاسب» در کتاب اوستا نیز نام دیو مادینه است که باعث خواب‌آلودگی، خواب سنگین و تنبلی آدمیان می‌شود. این دیو هنگام سحر، بر کنار خفتگان حاضر شده و موجب شروع روز افراد با حالت تنبلی و سستی می‌شود.[۱۲]
بختک در گویش‌های مختلف ایران
بختک در نقاط مختلف ایران، با نام‌های گوناگونی مانند بخت، ببَرخَفْج، خَفج، خُفْتَك، بَرفَنجَك، دَرْفَنْجَك اِسْتَنبه یا دیوسِتَنْبه، كَرَنجو، بوشاسْب و سُكاچه، شناخته می‌شود.[۱۳] در خرم‌آباد، به بختک «شوی»، در لرستان به آن «شُی»، در ایلام «شَوه»،[۱۴] در میان مردم کردزبان و خمینی‌ها به «شَوَه»،[۱۵] در اراک به «شِولی»، در یزد به «خُفنُک»، در کرمان به «خُفتو»،[۱۶] در فارس به «خُفتوک»،[۱۷] در تفرش به «خُسنِکَ»، در گالش و رشت به «فوخوس»، در لنگرود به «فوقوس»[۱۸] و در میان مردم افغانستان به «سیاهی»[۱۹] معروف است.
همسان‌های بختک
آل، ام‌صبیان و بختک را گاهی در فرهنگ دیوشناسی ایرانی، با یکدیگر یکسان دانسته و رفتارها و کردارهای مشابهی را برای آن‌ها در نظر می‌گیرند.
بختک‌زُدایی
مردم، به‌منظور دور نگه داشتن بختک، از بعضی رماننده‌های دیو و جن، استفاده می‌کنند. از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: قرار دادن قرآن در خانه، قرائت آیات 110 و 111 سوره إسرا هنگام خوابیدن،[۲۰] خواندن سوره‌های فلق و ناس (3 مرتبه) در شب،[۲۱] گفتن بسم‌الله، ذکر نام مریم مقدس، استفاده از اشیاء آهنی و سوزاندن گیاهانی مانند اسپند و کُندر. برخی از مردم، بر این باورند که اگر در خواب، بختک را به کندن بینی او، تهدید کنند، بختک او را رها می‌کند و حتی جای گنج‌های پنهان خود را افشا خواهد کرد.[۲۲]
بختک از نظر علم نوین
در سال 2011، تحقیقی بر 36 هزار داوطلب، درباره پدیده فلج خواب صورت گرفت و عوامل اجتماعی و روانشناسی بسیاری را در پدید آمدن فلج خواب، مؤثر دانست. بر اساس این پژوهش، 7.6 درصد از جمعیت جهان، به فلج خواب مبتلا می‌شوند. افراد دارای اختلالات روحی (افسردگی و دلهره)، به احتمال 31.9 درصد، با این پدیده روبه‌رو خواهند شد. بختک، از نظر علمی، اختلالی بدون خطر است و هیچ‌گونه عارضه‌ی جسمی به‌دنبال نخواهد داشت.[۲۳]
راهکارهای پیشگیری از بختک (فلج خواب)
پژوهشگران، معتقدند که با روش‌هایی بسیار ساده می‌توان از وقوع پدیده فلج خواب، جلوگیری کرد. مانند، افزایش زمان خواب (در حد استاندارد)؛ تغییر حالت خوابیدن (از طاق‌باز به پهلو)؛ منظم کردن زمان خواب؛ مناسب بودن فضای خواب؛ پرهیز از مصرف دخانیات، الکل و مواد مخدر؛ انجام برخی از تمرینات ورزشی و فعالیت‌های بدنی (در راستای کاهش استرس).[۲۴]
بختک در ادبیات فارسی
امثال و ابیاتی در ادبیات ایرانیان به این موجود وهمی، اشاره کرده‌اند. برای مثال، اصطلاح «مثل بختک» کنایه از سنگینی جسم به روی کسی یا چیزی افتادن است؛ اصطلاح «بختک روی زندگی کسی افتادن» نیز از جمله امثال معروف بین ایرانیان است. مختار غزنوی نیز، در بیتی به این باور کهن، اشاره کرده است:[۲۵]
| چنان بسان فرنجک فروگرفته مرا | که بود مردنم آسان و دم زدن دشوار |
پانویس
- ↑ برهان قاطع، ۱۳۵۷ش؛
داعی‌الاسلام، فرهنگ نظام، ۱۳۶۲ش، ذیل واژه بخت؛
فیضی سرهندی، مدار الافاضل، ۱۳۳۷ش، ذیل واژه برخفج. - ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه بختک، سایت واژه‌یاب.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه بختک، سایت واژه‌یاب.
- ↑ میدانی، السامی فی الاسامی، ۱۳۴۵ش، ص۶۴.
- ↑ Cohen, Everyman's Talmud, 1943, P267.
- ↑ میهن‌‌دوست، «پدیده‌های وهمی دیرسال در جنوب خراسان»، ۱۳۵۵ش، ص۵۰.
- ↑ برهان قاطع، ۱۳۵۷ش، ذیل واژه بخت.
- ↑ اسدیان خرم‌آبادی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۱۶۶.
- ↑ همایونی، فرهنگ مردم سروستان، ۱۳۴۸ش، ص۲۴۲.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ج4، ۱۳۷۱ش، ص537؛
میهن‌‌دوست، «پدیده‌های وهمی دیرسال در جنوب خراسان»، ۱۳۵۵ش، ص۵۰؛
Eilers, Die Āl, ein persisches Kindbettgespenst, 1979, P39. - ↑ Eilers, Die Āl, ein persisches Kindbettgespenst, 1979, P43;
Massé, Croyances et coutumes persanes, 1938, V.II, P366. - ↑ نیبرگ، دین‌های ایران باستان، ۱۳۵9ش، ص۶۷ و ۱۰۸؛
پورداود، ادبیات مزدیسنا، ج2، ۱۳۴۷ش، ص204؛
بهزادی، یـادداشت‌هایی بر بندهش هندی، ۱۳۶۸ش، ص۲۸۴. - ↑ لغت فرس، اسدی طوسی، ۱۳۵۶ش؛
برهان قاطع، ۱۳۵۷ش، ذیل واژه بخت؛
داعی‌الاسلام، فرهنگ نظام، ۱۳۶۲ش. - ↑ اسدیان خرم‌آبادی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۱۶۶، حاشیۀ ۲.
- ↑ مردوخ كردستانی، فرهنگ، ج2، بی‌تا، ص164.
- ↑ افشار، واژه‌نامۀ یزدی، ۱۳۶۸ش، ص۸۶؛
كرباسی راوری، فرهنگ مردم راور، ج1، ۱۳۶۵ش، ص149. - ↑ همایونی، فرهنگ مردم سروستان، ۱۳۴۸ش، ص329.
- ↑ پاینده، فرهنگ گیل و دیلم، ۱۳۶۶ش، ص۱۱۷.
- ↑ افغانی‌نویس، لغات عامیانۀ فارسی افغانستان، ۱۳۶۹ش، ص۳۶۲.
- ↑ آشتیانی، ادعیۀ قرآن یا احسن الادعیه، ۱۳۴۳ق، ص۲۰۵-۲۰۷.
- ↑ كلینی، اصول كافی، ج4، ۱۳۸۷ق، ص429-430.
- ↑ كرباسی راوری، فرهنگ مردم راور، ج1، ۱۳۶۵ش، ص149؛
میهن‌‌دوست، «پدیده‌های وهمی دیرسال در جنوب خراسان»، ۱۳۵۵ش، ص۵۰؛
شهری، طهران قدیم، ج4، ۱۳۷۱ش، ص537. - ↑ «بختک چیست؟»، سایت همشهری آنلاین.
- ↑ «بختک چیست؟»، سایت همشهری آنلاین.
- ↑ «بختک»، سایت قلم مو.
منابع
- آشتیانی، اسماعیل، ادعیۀ قرآن یا احسن الادعیه، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۳ق.
- اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردم‌شناسی ایران، ۱۳۵۸ش.
- افشار، ایرج، واژه‌نامۀ یزدی، به‌تحقیق محمدرضا محمدی، تهران، چاپخانه بهمن، ۱۳۶۸ش.
- افغانی‌نویس، عبدالله، لغات عامیانۀ فارسی افغانستان، كابل، انتشارات بلخ، ۱۳۶۹ش.
- «بختک»، سایت قلم‌مو، تاریخ بازدید: 15 اسفند 1400ش.
- «بختک چیست؟»، سایت همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: 21 آذر 1400ش.
- برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به‌تحقیق محمد معین، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷ش.
- بهزادی، رقیـه، یـادداشت‌هایی بر بندهش هندی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۶۸ش.
- پاینده، محمود، فرهنگ گیل و دیلم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
- پورداود، ابراهیم، ادبیات مزدیسنا، تهران، طهوری، ۱۳۴۷ش.
- داعی‌الاسلام، محمدعلی، فرهنگ نظام، تهران، کتابخانه مرکزی، ۱۳۶۲ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 اسفند 1400ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۷۱ش.
- فیضی سرهندی، الله‌داد، مدار الافاضل، به‌تحقیق محمدباقر، لاهور، دانشگاه پنجاب، ۱۳۳۷ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 اسفند 1400ش.
- كرباسی راوری، علی، فرهنگ مردم راور، تهران، بلخ، ۱۳۶۵ش.
- كلینی، محمد، اصول كافی، به‌تحقیق هاشم رسولی، تهران، جهان آرا، ۱۳۸۷ق.
- لغت فرس، اسدی طوسی، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۶ش.
- مردوخ كردستانی، محمد، فرهنگ، تهران، چاپخانۀ ارتش، بی‌تا.
- میدانی، احمد، السامی فی الاسامی، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۵ش.
- میهن‌‌دوست، محسن، «پدیده‌های وهمی دیرسال در جنوب خراسان»، هنر و مردم، تهران، شماره 171، ۱۳۵۵ش.
- نیبرگ، ه . س، دین‌های ایران باستان، ترجمۀ سیف‌الدین نجم‌آبادی، تهران، دانشکه علوم توانبخشی، ۱۳۵9ش.
- همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، به‌نشر، ۱۳۴۸ش.
- Cohen, A., Everyman's Talmud, London / New York, 1943.
- Eilers, W., Die Āl, ein persisches Kindbettgespenst, München, 1979.
- Massé, H., Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938.