بلوچ

بلوچ؛ گروه قومی ساکن در سه کشور ایران، افغانستان و پاکستان.

بلوچ، گروه قومی است که در مناطقی هم‌جوار در کشورهای ایران، افغانستان و پاکستان، ساکن هستند و سکونت‌گاه آنها به محل تلاقی فرهنگ سه کشور همسایه تبدیل شده است. ساکنان این مناطق علاوهبر تشابهات فروان فرهنگی، نسبت خویشاوندی نیز دارند. ویژگی‌های این گروه قومی، آنها را به آسانی از سایر گروه‌ها متمایز می‌کند.

مفهوم‌شناسی

واژۀ بلوچ به‌معنای کوچ‌نشین است و در اصطلاح به یک گروه قومی خاص، اطلاق می‌شود. قوم، مفهوم فرهنگی بوده و بر جمعیتی از انسان‌ها اطلاق می‌شود که دارای اجداد، خاطرات و عناصر فرهنگی مشترک و پیوند با یک سرزمین تاریخی یا وطن و میزانی از حس منافع و مسؤلیت هستند.

پیشینۀ تاریخی

در متون یونانی، هخامنشی و کتیبۀ بیستون داریوش، از قوم بلوچ با نام‌های گدوزیا و گدروچ یاد شده و در شاهنامۀ فردوسی چندین بار، نام بلوچ آمده است. در منابع تاریخی از بلوچ به نام بلوص نیز یاد شده که ابتدا در آذربایجان و کرانۀ ‌دریای خزر می‌زیستند و بعد از آن‌جا رانده شده و در شرق کرمان سکونت گزیدند. بلوچ‌ها بعد از حملۀ سلجوقی‌ها به کرمان، تا مرزهای شرقی هند مهاجرت کردند. بسیاری از پژوهش‌ها بر ریشۀ ایرانی و آریایی قوم بلوچ تأکید دارند و برخی، این قوم را به حمزه، عموی پیامبر اسلام، برمی‌گردانند.

سکونت‌گاه قوم بلوچ

بیشتر مردم بلوچ‌ در استان سیستان و بلوچستان ایران، ولایت‌های نیمروز، هلمند، قندهار و فراه افغانستان و ایالت‌ بلوچستان پاکستان، زندگی‌ می‌کنند؛ اما گروه‌هایی از این قوم در خراسان، هرمزگان، بندرعباس، یزد و بندر لنگه و استان‌های شمالی ایران، شهرهای کراچی و پنجاب پاکستان، ولایت‌های‌ سرپل و هرات و دایکندی افغانستان، کشورهای امارات متحدۀ عربی، سعودی، عمان و ترکمنستان و کشورهای آفریقای شرقی، زندگی می‌کنند.

تیره‌ها و طایفه‌ها

قوم بلوچ به 150 طایفۀ کوچک و بزرگ تقسیم می‌شود که معروف‌ترین آنها عبارتند از: یاراحمدی، بامری، گمشادزیی، شه‌بخشی، سِمال‌زایی، شیرانی و ریگی.

ساختار اجتماعی

در ساختار اجتماعی قوم بلوچ، نظام سرداری به‌صورت موروثی منتقل می‌شود؛ در رأس طایفه، سردار و در رأس هر یک از تیره‌های طایفه‌ای چند ریش‌سفید و یک کدخدا وجود دارند. مجموع ریش‌سفیدان و کدخدای تیره‌ها، بزرگان طایفه را تشکیل می‌دهند. کدخدا/کلانتر از سوی مردم انتخاب می‌شود و بعد از تأیید سردار به حکومت پیشنهاد می‌شود. بلوچ‌های افغانستان از نهادهای اجتماعی مدرن چون شورا و انجمن‌ برای مدیریت زندگی اجتماعی خود استفاده می‌کنند. در میان قوم بلوچ واحدهای اجتماعی شامل هلک، حشم، لوگان، می‌تک، دوار، گدام، خیل و شلوار، بر بنیاد خویشاوندی با یک‌دیگر ارتباط دارند. فرزندان در این قوم، از سوی پدر هویت ‌اجتماعی می‌یابند. در گذشته سلسله‌مراتب اجتماعی بلوچ‌ها بر چهار طبقۀ اجتماعی حاکُمزات (اشراف)، شهری (کشاورزان)، بلوچ (چادرنشینان) و غلام (بردگان) استوار بود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، نظام اجتماعی بلوچ‌های ایران تاحدودی تغییر کرده است.

ویژگی‌های قومی مردم بلوچ

بلوچ‌ها مردمانی بردبار، سخت‌کوش، جنگ‌آور، مهربان، مهمان‌نواز، جوان‌مرد، متدین، باغیرت، شجاع، پایبند به ‌خانواده و میهن‌دوست هستند. این مردم به‌صورت سنتی در تیراندازی، شترسواری، شکارگری، صحرانوردی و کوه‌نوردی مهارت فوق‌العاده دارند.

زبان و ادبیات بلوچی

قوم بلوچ به‌زبان بلوچی صحبت ‌می‌کنند که ریشه در زبان‌های باستانی ایران دارد. زبان بلوچی دارای شش گویش محلی شامل رَخشانی (سرحدی)، راوانی، لاشاری، کیچی، ساحلی و سلیمانی است. بلوچ‌های ترکمنستان، افغانستان و پاکستان به گویش سرحدی تکلم می‌کنند. الفبای زبان بلوچی، همان الفبای فارسی است. فرهنگ مکتوب و نوشتاری بلوچ‌ها عمر طولانی ندارد، اما شعر کلاسیک بلوچی از پویایی و وسعت فرهنگی بلوچ حکایت دارد. سنت پهلوانی و شاعری که با موسیقی بلوچی عجین شده، ازغنای قابل توجهی برخوردار است. بیشتر شاعران برجستۀ بلوچی از حوزۀ جغرافیایی ایران امروزی برخاسته‌اند. شعر بلوچ امروزه یک جریان پرقدرت ادبی در بلوچستان ایران و پاکستان است. اولین زن شاعر پارسی‌گوی «رابعۀ خضداری»، از سرزمین خضدار بلوچستان در پاکستان امروزی است.

باورها

بیشتر قوم بلوچ مسلمان بوده و پیرو مذهب حنفی و شیعۀ دوازده‌امامی هستند. گروهی از بلوچ‌ها در کراچی پاکستان، مسیحی هستند. کارشناسان معتقدند که در جامعۀ بلوچ آثاری از مذاهب ابتدائی مانند آنیسیم و اعتقاد به زارها و بادها، جن‌ها و دیوها نیز دیده می‌شود. بلوچ‌ها، برخی قبایل یا بخشی از آن را دارای نیروی شفادهنده می‌دانند مانند عشیرۀ نوتهنی از قبیلۀ بوگتی، قبیلۀ کهیری و قبیلۀ کَلَمَتی. در مناطق بلوچ‌نشین مسجد کم دیده می‌شود و به‌طور معمول روی ‌تپه‌ها سنگ‌ها را به‌منظور نشان دادن قبله کنار هم قرار می‌دهند؛ اما مقبره‌های مشایخ از اهمیت زیادی برخوردار است و محل عبادت و زیارت آنها است.

آیین‌های قوم بلوچ

الف) آداب رمضانی

مردم بلوچ از نیمۀ ماه شعبان برای ورود به ماه رمضان آماده می‌شوند؛ آنها گوسفند یا بزی را برای تهیۀ غذای مخصوص رمضان با نام تباهک، ذبح می‌کنند؛ زنان خانه‌های خود را غبارروبی کرده و سپس مسجد را غبارروبی می‌کنند. مردم بلوچ هنگام افطار از روزه‌داران با غذاها و شیرینی‌های بلوچی پذیرایی می‌کنند و اشخاص معین در هنگام سحر بر طبل می‌زنند و اشعار مخصوص می‌خوانند تا مردم برای سحری و عبادت بیدار شوند. روحانی محل در ایام قدر، شبانه‌روزی در یک چادر در مسجد به‌ عبادت می‌پردازد و در شب عید بیرون می‌آید و مردم در روز عید وجوهات خود را به‌صورت نقدی به او می‌پردازند.

ب) مراسم عاشورا

بلوچ‌های شیعه مراسم عزاداری ماه محرم را با شکوه خاص برگزار می‌کنند. نزد آنها علاوه بر سینه‌زنی، زنجیرزنی و مداحی توسط مردان سیاه‌پوش در خیابان‌ها، پختن نذری و توزیع شربت نیز رایج است. بلوچ‌ها با پای برهنه حرکت می‌کنند و به سر و صورت خود گِل‌ می‌مالند و کاه می‌ریزند. زنان نیز در این مراسم شرکت می‌کنند و در روز هفتم محرم، به یاد علی‌اصغر و مادر او آش نذری دلگ عاشوری یا هفت دهلی می‌پزند و در این روز از عزاداران با شیر پذیرایی می‌کنند. البته عزاداری بلوچ‌ها اختصاص به شیعیان ندارد، بلکه بلوچ‌های اهل سنت مخصوصا در ایران از گذشته تا بحال در ایام عزاداری برای مجالس عزا برای امام حسین برپا می‌کنند.

ج) آیین سوگواری

بلوچ‌ها به سوگواری، پرسه می‌گویند که به‌معنای پرسیدن احوال بازماندگان متوفی و تسلی خاطر آنها است. مراسم پرسه با خبردادن اقوام و نزدیکان شروع می‌شود. بعد از آمدن تمام افراد مورد نظر، میت را به‌عیدگاه جهت انجام مراسم غسل، کفن و ادای نماز میت می‌برند. در قبرستان، مردم به امید ثواب، در کندن قبر پیش‌قدم می‌شوند. بعد از خاک‌سپاری، خواندن سورۀ یاسین و فاتحه و دعا برای آمرزش میت، نزدیکان و به‌ویژه فرزندان متوفی دربارۀ بدهکاری مالی او به دیگران، پرس‌وجو می‌کنند. اگر متوفی مرد باشد در دوسوی قبر دو تکه سنگ و اگر زن باشد یک تکه سنگ می‌گذارند. مراسم سه‌فاتحه در روز سوم متوفی برگزار می‌شود که مردان در مسجد و زنان در خانۀ متوفی جمع می‌شوند و برای متوفی فاتحه و قرآن می‌خوانند. در این روز گوسفندی به‌یاد متوفی و برای پذیرایی از مهمانان قربانی می‌شود. بلوچ‌ها مراسم هفتم، پانزدهم، چهلم، شش‌ماهگی و سالگرد نیز برگزار می‌کنند. بلوچ‌ها در زمان مصیبت لباس معمولی خود را می‌پوشند، اما در برخی موارد نزدیکان برای مدتی ریش و موی خود را اصلاح نمی‌کنند.

اعیاد مردم بلوچ

الف) عید نوروز؛ بلوچ‌های ایران در روز عید با نادیده گرفتن تمام خصومت‌ها به دامن طبیعت می‌روند و با ساز و دهل از نوروز تجلیل می‌کنند؛ ب) عید فطر؛ در شب عید زنان بلوچ مراسم حنابندان دارند که شخص ماهری روی دستان آنها تصاویر زیبا با حنا می‌کشد. روز عید مردان با پوشیدن لباس نو به عیدگاه می‌روند و بعد از ادای نماز عید و پرداخت فطریه، مراسم (طلب حلالیت با نام هک‌پهلی را با سه‌بار در آغوش گرفتن هم‌دیگر انجام می‌دهند. آنها سپس به خانۀ خویشان و اقوام می‌روند و زنان با شیرینی‌های محلی از آنها پذیرایی می‌کنند؛ ج) عیدقربان؛ در شب عید، زنان پاهای فرزندان خود را با حنا مزین می‌کنند. در روز عید، مردان با پوشیدن لباس نو به عیدگاه می‌روند. بعد از ادای نماز از هم‌دیگر طلب حلالیت می‌کنند و اکثر خانواده‌ها حیوانی را قربانی می‌کنند. خانواده‌های فقیر با مشارکت هم‌دیگر حیوانی را قربانی می‌کنند. در این عید دید و بازدیدها تا سه روز ادامه دارد.

پوشش و لباس بلوچی

در میان قوم بلوچ، زنان و مردان پوشاک سنتی خاص خود را دارند که در همه جا قابل تشخیص است و از شهرت بالا برخوردار است. الف) لباس مردان؛ مردان بلوچ در پوشش خود از پاک (عمامه)، مسر (دستمال شبیه عمامه)، کلاه سوپی (ویژۀ مسجد و زمان عبادت)، چکن‌دوز (کلاه دست‌دوزی اعیانی)، لنگ (پارچه‌ دور گردن)، جامگ (پیراهن گشاد)، گنج‌پراک (زیرپراهن)، پاجاکم (شلوار گشاد چین‌دار)، سرین‌بند (کمر بند پارچه‌ای / نخ‌باف برای شلوار)، شال (کُت مخصوص زمستان) و کرو (جوراب پشمی برای زمستان) استفاده می‌کنند و از سواس و پوزا (بافته‌شده از برگ خرمای وحشی)، دوبند (ساخته‌شده از پوست گاو)، کوش (کفش چرمی)، به‌عنوان کفش استفاده می‌کنند. ب) لباس زنان؛ زنان بلوچ از جامک، پاجامک، سریک (نوع روسری از چادر بزرگ‌تر)، تکو (نوعی چارقد) با پارچه‌های مرغوب نخی و ابریشمی و با رنگ‌های مختلف، استفاده می‌کنند. لباس‌های زنان بلوچ با سوزن‌دوزی، بلوچ‌دوزی، پریواردوزی و آیینه دوزی تزیین می‌شود و قیمت گران دارد. زنان بلوچ به زیورآلات علاقۀ زیاد دارند و از گوشواره‌های نالوک، چلمب، والی، بادی و جمکه که از طلا ساخته می‌شود، استفاده می‌کنند. همچنین کید که از طلا ساخته می‌شود بر موهای خود آویزان می‌کنند. کپکو گردن‌بندی است که با طلا، فیروزه و یاقوت تزیین می‌شود، پادیگ (پابند)، چلا (انگشتر)، پلوه (آویز بینی) دیگر زیورآلات مورد علاقۀ زنان بلوچ است.

غذاها‌ی بلوچی

بلوچ‌ها تنوع غذایی بسیار دارند. معروف‌ترین خوراک‌های بلوچ‌ها عبارت است از: 1. تباهگ؛ مخلوطی از برنج، گوشت خشک‌کردۀ گوسفند، پودر انار، نمک و آب لیمو است که بیشتر در سحرهای ماه رمضان مصرف می‌شود؛ 2. چنگال؛ از شیرینی‌های سنتی بلوچی است که از خرما، خمیر نمیه‌پخت، روغن محلی حیوانی و ادویه‌جات تهیه می‌شود و عموماً در افطاری از آن استفاده می‌کنند؛ 3. بتَّ‌ماش؛ این غذا از ترکیب برنج، روغن، ماش و ادویه‌جات تهیه می‌شود که بیشتر بین افراد مسن طرفدار دارد و به‌طور معمول در هنگام باران آماده می‌کنند؛ 4. نان تیموش؛ این نان بسیار ترد و نازک است و با ترکیب آب، آرد، نمک و کمی روغن تهیه می‌شود. نان تیموش در گذشته روی سنگ‌های بزرگ، پهن و نازک می‌شد. امروزه این نان روی ظرف مخصوص به‌نام تین پخته می‌شود. 5. پکوره؛ این غذا از آرد نخود، آرد گندم، گشنیز، ادویه‌های خوش‌بو کننده و روغن آماده می‌شود.

موسیقی بلوچی

موسیقی بلوچی، شباهت زیاد به موسیقی هندی دارد که در جشن‌های عروسی و اعیاد خوانده می‌شود. این موسیقی با دهل، سرنا، طبل، قیچک، تنبورگ، رباب، بانچو، نی، کوزه و دینبوک نواخته می‌شود و با اشعار و ترانه‌های فولکور ترکیب می‌شود.

رقص‌های بومی

رقص بلوچی دارای انواعی چون دوچاپی، سه‌چاپی، لنکی، کوپکو و لیوا است که معروف‌ترین آن دوچاپی است و نماد همبستگی بلوچ‌ها به‌حساب می‌آید. این رقص با نواختن سرنا شروع می‌شود و افراد در یک نیم‌دایره یا دایرۀ کامل همراه با آهنگ خاص، حرکات موزون انجام می‌دهند. طبال به طبل بزرگ می‌زند و همراه سرنا و طبل کوچک ریتم خاصی اجرا می‌کنند و رقص با چرخیدن و کف‌زدن منظم شروع می‌شود. وقتی ریتم موسیقی تندتر شود، چرخیدن آنها نیز تند می‌شود.

بازی و سرگرمی

بازی‌های محلی قوم بلوچ از سابقۀ طولانی برخوردار است و بسیاری از جنبه‌های فرهنگی این قوم را دربر می‌گیرد. این بازی‌ها باتوجه به شرایط محیطی و امکانات بازی، سلیقه، مهارت بازیکنان و هدف مورد نظر به‌گونه‌های متفاوت تقسیم می‌شود. معرو‌ف‌ترین بازی‌های بلوچی عبارتند از: کپگ، کاتلی، پلیلگ، پشت‌مه‌پشت، هذک چیردیکا، چادرپیردیکا، مجول، تل، بوتگ‌چوند، چوک، لپار، نه‌داری، کستی، دهتک، سارگ، جوجو، چل، کلان شتیک و گول که به‌صورت گروهی در جشن‌های عمومی بازی می‌شود.همچنین بازی‌های کلاه‌چل‌چل، چل‌بازی، چوب‌بازی، کیچ‌زور، بازی کَبَدی، سرخ‌پری، زردپری، پادشاه وزیر، کشتی کج‌گردان، اشکاتیلی، لگوش، تیت، هلاری، خسوخسو، توطن‌سواری، دلکی، کپگ و شترسواری نیز در میان قوم بلوچ به‌ویژه بلوچ‌های ایران رایج است.

عروسی در قوم بلوچ

عروسی بلوچ‌ها آداب و رسوم خاصی دارد و در چند مرحله شامل دگِندونِن (خواستگاری) ، هِبَرجنی (بله‌برون)، بربندمال (تعیین مهریه)، جُل‌بندی، حِنادوزدکی، حِناراستکی، سرآپی، مشاطه، شب‌یکجایی برگزار می‌شود. ازدواج بلوچ‌ها بیشتر میان طایفه‌ای است و رعایت طبقۀ اجتماعی در آن ضروری است. پدیدۀ چندهمسری در میان قوم‌ بلوچ نرخ بالا دارد.

ساختار اقتصادی

اقتصاد مردم بلوچ منابع مختلف دارد و این گروه قومی با مجموعه‌اي از فنون گوناگون كسب درآمد، سر و كار دارند. فعاليت‌هاي اقتصادی سنتی بلوچ شامل پرورش گوسفند، بز و شتر، کشاورزی، نخل‌كاري، شكار حيوانات و گردآوري مواد خوراكی و مواد خام طبيعی است. امروزه‌ كار دستمزدي و قاچاق كالا میان مردمان بلوچ، رایج است.

صنایع دستی

سوزن‌دوزی که توسط زنان بلوچ انجام می‌شود، شهرت جهانی دارد. سوزن‌دوزی قوم بلوچ، نماد قبیله و طایفه و هویت زن بلوچ به‌ حساب می‌آید که نسل‌به‌نسل آن را انتقال می‌دهند. از دیگر صنایع دستی بلوچ که شهرت دارد، سفال‌گری است. این صنعت نیز محصول دست زنان بلوچ است. صنایع حصیربافی، سکه‌بافی، زرگری و قالی‌بافی نیز در میان قوم بلوچ سابقۀ طولانی دارد.

نقش بلوچ در انقلاب اسلامی ایران

اسلام‌آوری قوم بلوچ به‌ دورۀ آغازین ورود اسلام به ایران بازمی‌گردد و آنها نقش اساسی در فتح ایران توسط مسلمانان ایفا کردند. در دورۀ معاصر نیز بلوچ‌های شیعه و سنی با پیشگامی افرادی مانند مولوی گل‌محمد حسن‌زهی، آیت‌الله کفعمی، مولوی عبدالعزیز ملازاده، محمدتقی حسینی طباطبایی و نورعلی شوشتری برای پیروزی و استحکام انقلاب اسلامی در ایران تلاش کردند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی و حمله حکومت بعث عراق به ایران، مردم بلوچ در کنار دیگر ایرانیان، عازم جبهه جنگ شدند؛ این مردم با فداکاری و ایثار در دوران دفاع مقدس نشان دادند که به هویت اسلامی-ایرانی و نظام جمهوری اسلامی پایبند هستند و در دفاع از خاک ایران کوتاهی نمی‌کنند.

منابع

• آذرنیوش، زهرا، «آداب و رسوم، تاریخچه و طوایف بلوچ»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 1 دی 1400ش.
• «ارادت اهل سنت سیستان و بلوچستان به امام حسین (ع) پایانی ندارد»، خبرگزاری مهر، تایخ درج مطلب 9 مهر 1399ش.
• «اسلام عامل عزت قوم بلوچ»، پایگاه جامع دینی و خبری اهل‌سنت ایران، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1398ش.
• امیری، عنایت‌الله و صلاح، مهدی «بررسی نقش رزمندگان بلوچ در هشت سال دفاع مقدس»، وب‌سایت علم‌نت، تاریخ بازدید: 6 مهر 1402ش.
• «بلوچ و بلوچستان»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 5 مهر 1402ش.
• پوپل، کریم، «نژاد و ملیت‌های افغانستان قسمت دوازدهم طایفۀ بلوچ»، وبلاگ نژاد و ملیت‌های افغانستان، تاریخ درج مطلب: 27 ژانویۀ 2016م.
• «پیشینه زبان بلوچی»، وب‌سایت طرفداری، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1399ش.
• پرگاری، صالح و دیگران، «تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی – مذهبی در مهاجرت بلوچ‌ها از زاهدان به آن‌سوی مرز در دورۀ پهلوی»، فصل‌نامۀ تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ششم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1395ش.
• «در مورد بلوچ در ویکی‌تابناک بیشتر بخوانید»، وب‌سایت تابناک، تاریخ بازدید: 1 مهر 1402ش.
• رستگار ژاله، سحر «واکاوی تأثیر فرهنگ بر مسکن بلوچ‌ها از طریق سپهر نشانه‌ای یوری لوتمان»، دوفصل‌نامۀ علمی معماری اقلیم گرم و خشک، سال دهم، شمارۀ پانزدهم، بهار و تابستان 1400ش.
• شیرخانی، حسین و دیگران، «تحلیل ساختار اجتماعی آیین‌های بلوچ در مثل‌های بلوچی سرحدی برپایۀ روی‌کرد مردم‌مدارانۀ بوراوی»، دوماه‌نامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال 9، شمارۀ 42، بهمن و اسفند 1400ش.
• شهرنازدار، محسن، «مطالعات انسان‌شناختی بلوچستان»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1401ش.
• علی‌نقیان، شیوا و روستاخیز، بهروز «فهم پدیدارشناختی چندهمسری در میان بلوچ‌ها ساکن شهرستان چابهار»، مجله پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دورۀ 8، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1397ش.
• «غذاهای بلوچی طعمی به حلاوت طبیعت / غذاهای سنتی زینت‌بخش سفره‌های سحری»، وب‌سایت عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1395ش.
• «فرهنگ بومی مردم بلوچ»، وب‌سایت صنایع دستی ایران، تاریخ بازدید: 1 مهر 1402ش.
• قنبرپور، سینا، «مروری بر مراسم پرسه در بلوچستان»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ درج مطلب:11 مهر 1402ش.
• کارناوال، ارشد، «آداب و رسوم مردم بلوچ»، وبسایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1399ش.
• کیخان، علی، «نقش مردم سیستان در انقلاب اسلامی»، وبلاگ علی کیخانی، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1397ش.
• مدیرشانه‌چی، محسن و دهمرده، معصومه، «نقش و جایگاه نخبگان و سران طوایف قوم بلوچ در واگرایی و هم‌پیوندی ملی مطالعۀ موردی منطقۀ بلوچستان»، وبلاگ جغرافیای سیاست، تاریخ درج مطلب: 5 مهر 1402ش.
• «معتقدات بلوچ‌ها» ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 4 مهر 1402ش.
• «نگاهی به‌فرهنگ بلوچ»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 1 مهر 1402ش.
• «نظام طبقاتی جامعه بلوچ»، وبلاگ بلوچ ارتباط، تاریخ بازدید: 5 مهر 1402ش.

ا