به
به؛ میوه‌ای خوش‌بو و کرک‌دار با خواص درمانی و خوراکی
بِه، میوه‌ای پاییزی است که «بهی» و «آبی» نیز نامیده می‌شود.[۱] درخت به، از خانواده گل سرخیان و از دسته‌ی سیب‌ها با برگ‌های کرک‌دار است. میوه‌ی به، زردرنگ، کروی شکل، خوش‌بو، کرک‌دار و از جمله میوه‌های باارزش غذایی بالا است. گل‌های این درخت نیز، معمولا به رنگ صورتی و سفید دیده می‌شوند. درخت به را از روش قلمه زدن، خوابانیدن شاخه و ساقه و پیوند زدن، تکثیر می‌کنند و از پایه‌ی آن نیز برای پیوند با درخت گلابی استفاده می‌کنند.[۲] میوه‌ی این درخت، از نظر طعم، به سه دسته تقسیم می‌شود: 1. شیرین؛ 2. ترش؛ 3. ترش و شیرین (مز یا میخوش).[۳]
به در نقاط مختلف ایران
درخت به، به‌صورت وحشی در مناطقی از ایران، رویش دارد. به جنگلی نیز در نواحی گرگان، گیلان و آذربایجان در ایران، می‌روید.[۴] به‌جز نام‌های معروف بهی یا آبی، نام‌های محلی دیگری نیز برای این میوه در نقاط مختلف ایران وجود دارد. در آستارا به «آیوا» و «هیوا»، در مازندران، رامیان و کتول به «شَغالِ‌به» و «شالِ‌به»، در لاهیجان و رودسر به «توچ» یا «قوچ»، در رامسر و شهسوار به «سِنگه»[۵] معروف است.
پیشینه به
با توجه به اطلاعات ثبت‌شده در منابع کهن، این میوه در دوره ایران باستان نیز پرورش داده می‌شد.[۶] برخی از مورخان، واژه روسیه‌ای «آیوا» را برگرفته از واژه فارسی «هایواه» می‌دانند.[۷] در منابعی معروف همچون بندهش نیز به این میوه اشاره شده است.[۸]
در دوره اسلامی، به را معمولا با نام عربی آن (سفرجل) در مکتوبات مرتبط با فقه،[۹] کشاورزی،[۱۰] علوم غذایی و دارویی[۱۱] و نیز آثار پزشکی، آورده‌اند. در آثار مربوط به زراعت و شیوه‌های کشت گیاهان و نباتات، معمولا به را در کنار سیب آورده[۱۲] و اشاره کرده‌اند که درخت به، نسبت به سایر درختان میوه، به آب بیش‌تری نیاز دارد.[۱۳] شهرهای اصفهان و ساوه، به داشتن بهترین نوع این میوه معروف هستند.[۱۴] پایتخت به ایران را شهر نطنز اصفهان می‌شناسند.
به در طب
در طب سنتی، به را میوه‌ای با طبع سرد و خشک معرفی کرده‌اند.[۱۵] استفاده از به و ترکیبات مختلف آن، در درمان انواع بیماری‌ها، مرسوم بوده است. این میوه و دانه‌های آن، برای درمان بیماری خارش، زخم، تبخال، شوره، تعریق زیاد، احساس رفع ادرار، برشته آن برای رفع اسهال و مشکلات روده‌ای و آب به برای تنگی نفس مفید است. رفع التهاب مفاصل، تقویت معده و طحال نیز از دیگر خواص درمانی به، محسوب می‌شود.[۱۶]
اخوینی بخاری نیز، این میوه را در کنار میوه‌هایی همچون سیب، انار و سنجد قرار داده و آن‌ها را قابض معرفی کرده است. در گذشته، ترکیب لعاب حاصل از جوشانده‌ی دانه به با کمی زعفران را برای درمان سرخی چشم تجویز می‌کردند.[۱۷] خواصی دیگر همچون مفید بودن دانه خیس کرده به برای درمان زبری گلو، روغن به برای تقویت کلیه و مثانه و رفع سوزش مجاری ادراری[۱۸] معرفی کرده‌اند.
در طب مردمی نیز نوشیدن دم‌کرده‌ی دانه‌ی به، یا مکیدن آن برای درمان سرفه و سینه درد بسیار مفید دانسته می‌شود.[۱۹]
در دانش پزشکی امروز نیز میوه به را سرشار از ویتامین‌های «آ» و «ب»، املاح آهکی و تانن می‌دانند. همچنین این میوه را سرشار از پروتید، گلوسید، لیپید و آب دانسته و میزان کالری در هر 100 گرم از به را در حدود 112 کالری اعلام کرده‌اند.
به در باور مردم
به، از میوه‌هایی است که در جشن‌های ایرانیان، مانند مهرگان و جشن سده، به‌عنوان یک میوه‌ی اسرارآمیز با خواص دفع بلا، حضور داشته است. شاخه‌های این درخت را نیز به‌عنوان درختی مقدس، در سفره هفت‌سین قرار می‌دادند.[۲۰]
امروزه در برخی از نقاط ایران، میوه به را از میوه‌های برکت‌زا می‌دانند. مردم در کومله معتقدند که در هنگام شکوفه زدن درختان انار و به، امکان صید بچه ماهی‌های فراوانی پیش خواهد آمد.[۲۱] همچنین به زنان در ماه سوم بارداری، به می‌دهند تا فرزند او زیبا شود.[۲۲]
به در فرهنگ غذایی ایرانیان
مردم در ایران، به را کمتر به‌صورت خام و بیش‌تر به‌صورت خورش، مربا یا شربت استفاده می‌کنند.[۲۳] فسنجان به، دلمه به، یخنی ترش و خورش به، از جمله غذاهای پرطرفدار ایرانی است. مصرف این خوراک‌ها، در دوره قاجاریان، رواج بیش‌تری داشته است.[۲۴] از این میوه، علاوه بر غذا، در کمپوت، مربا و مارمالاد نیز استفاده می‌شود.
بِه در ادبیات ایران
میوه به، همواره میوه‌ای لذیذ با خواص درمانی و خوراکی بسیار بوده است. در شعر شاعران نامدار ایرانی نیز این واژه حضور یافته است. برای مثال، سعدی در بیتی می‌گوید:[۲۵]
| باری غرور از سر بنه و انصاف درد من بده | ای باغ شفتالو و به، ما نیز هم بد نیستیم |
پانویس
- ↑ دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ذیل واژه به، سایت واژه‌یاب.
- ↑ میرحیدر، معارف گیاهی، ج2، ۱۳۷۵ش، ص72-73؛
نیاکی، گیاهان کشاورزی ایران، ۱۳۵۱ش، ص۳۷۰؛
مظفریان، فلور استان یزد، ۱۳۷۹ش، ص۳۸۷. - ↑ میرحیدر، معارف گیاهی، ج2، ۱۳۷۵ش، ص74.
- ↑ ثابتی، درختان و درختچه‌های ایران، ۱۳۴۴ش، ص۱۲۰؛
گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۲۷؛
رضایی‌نژاد، فرهنگ کامل گیاه شناسی، حشره‌شناسی و زیست‌شناسی، ۱۳۸۱ش، ص۵۰۰؛
عماد، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آن‌ها، ج2، ۱۳۷۸ش، ص39. - ↑ ثابتی، درختان و درختچه‌های ایران، ۱۳۴۴ش، ص۱۲0-121؛
قهرمان، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، ج1، ۱۳۸۳ش، ص172. - ↑ Jorét, Les Plantes dans l’antiquité et au moyen âge, 1904, P91.
- ↑ Candolle, Origin of Cultivated Plants, 1885, P236-237.
- ↑ بندهش، ۱۳۶۹ش، ص87-88.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۳۰ش، ص۵۴۸-۵۵۰.
- ↑ ابن‌وحشیه، الفلاحة النبطیة، ج2، ۱۹۹۵م، ص1219-1214.
- ↑ اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، الاغذیة و الادویة، ۱۴۱۲ق، ص۲۸۳-۲۸۵.
- ↑ جمالی یزدی، فرخ‌نامه، ۱۳۴۶ش، ص۱۲۶-۱۲۷.
- ↑ رشیدالدین فضل الله، آثار و احیاء، ۱۳۶۸ش، ص14.
- ↑ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۳۱ق، ص۴۹ و ۶۲.
- ↑ ابن‌سینا، قانون، ج2، ۱۳۷۰ش، ص258.
- ↑ الذخیرة فی علم الطب، ۱۹۲۸م، ص۹۷؛
ابن‌ربن، فردوس الحکمة، ۱۹۲۸م، ص۳۹۲-۳۹۳ و ۳۹۷؛
حنین بن اسحاق، جالینوس الى غلوقن فی التأتی لشفاء الامراض، ۱۹۸۲م، ص۳۰۰. - ↑ اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۱۵۷ و ۲۷۲ و ۳۷۶.
- ↑ ابن‌سینا، قانون، ج2، ۱۳۷۰ش، ص259.
- ↑ اسدیان خرم‌آبادی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۲۶۷.
- ↑ صفا، گاه‌شماری و جشن‌های ملی ایرانیان، 1391ش، ص۴۸؛
شعبانی، آداب و رسوم نوروز، ۱۳۷۸ش، ص۶۶. - ↑ شهاب کومله‌ای، فرهنگ عامۀ کومله، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۲.
- ↑ قزوینی، عجایب المخلوقات، ۱۳۶۱ش، ص۲۳۰-۲۳۱.
- ↑ بهرامی، فرهنگ روستایی، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش، ص۲۶۰.
- ↑ آشپزباشی، سفرۀ اطعمه، ۱۳۵۳ش، ص۴۳.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 435، بیت 10، سایت گنجور.
منابع
- آشپزباشی، علی‌اکبر، سفرۀ اطعمه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.
- ابن‌ربن، علی، فردوس الحکمة، به‌تحقیق محمد زبیر صدیقی، برلین، چاپخانه آفتاب، ۱۹۲۸م.
- ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
- ابن‌وحشیه، احمد، الفلاحة النبطیة، به‌تحقیق توفیق فهد، دمشق، ]بی‌نا[، ۱۹۹۵م.
- اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۴ش.
- اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، الاغذیة و الادویة، به‌تحقیق محمد صباح، بیروت، مؤسسه عزالدین، ۱۴۱۲ق.
- اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردم‌شناسی ایران، ۱۳۵۸ش.
- الذخیرة فی علم الطب، منسوب به ثابت بن قره، به‌تحقیق جورجی صبحی، قاهره، چاپ صبحی، ۱۹۲۸م.
- برقی، احمد، المحاسن، به‌تحقیق جلال‌الدین محدث ارموی، قم، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۳۰ش.
- بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، توس، ۱۳۶۹ش.
- بهرامی، تقی، فرهنگ روستایی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۱۶-۱۳۱۷ش.
- ثابتی، حبیب‌الله، درختان و درختچه‌های ایران، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۴ش.
- جمالی یزدی، مطهر، فرخ‌نامه، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، فرهنگ ایران زمین، ۱۳۴۶ش.
- حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به‌تحقیق لسترنج، لیدن، ]بی‌نا[، ۱۳۳۱ق.
- حنین بن اسحاق، جالینوس الى غلوقن فی التأتی لشفاء الامراض، به‌تحقیق محمد سلیم سالم، قاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب، ۱۹۸۲م.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 30 بهمن 1400ش.
- رشیدالدین فضل الله، آثار و احیاء، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۸ش.
- رضایی‌نژاد، علی، فرهنگ کامل گیاه شناسی، حشره‌شناسی و زیست‌شناسی، تهران، کارنگ، ۱۳۸۱ش.
- سعدی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 30 بهمن 1400ش.
- شعبانی، رضا، آداب و رسوم نوروز، تهران، الهدی، ۱۳۷۸ش.
- شهاب کومله‌ای، حسین، فرهنگ عامۀ کومله، رشت، گیلکان، ۱۳۸۶ش.
- صفا، ذبیح‌الله، گاه‌شماری و جشن‌های ملی ایرانیان، تهران، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی، 1391ش.
- طلاس، عمار مصطفى، المعجم الطبی النباتی، دمشق، دارالطلاس، ]بی‌تا[.
- عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آن‌ها، تهران، مؤسسه توسعه روستایی ایران، ۱۳۷۸ش.
- گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۲۶ش.
- قزوینی، زکریا، عجایب المخلوقات، تهران، عطار، ۱۳۶۱ش.
- قهرمان، احمد و اخوت، احمدرضا، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
- مظفریان، ولی‌الله، فلور استان یزد، تهران، استانداری یزد، ۱۳۷۹ش.
- میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- نیاکی، صحت، گیاهان کشاورزی ایران، اهواز، دانشگاه جندی شاپور، ۱۳۵۱ش.
- Candolle, A. de., Origin of Cultivated Plants, New York, 1885.
- Jorét, Ch., Les Plantes dans l’antiquité et au moyen âge, Paris, 1904.