بید

از ویکی‌زندگی
تصویری از بید مجنون

بید؛ یکی از گونه‌های درختان زیبا و بی‌ثمر

درخت بید، که در زبان عربی «صفصاف» نامیده می‌شود، انواع مختلفی دارد.[۱] در ایران، 13 نوع مختلف درخت و درختچه‌ی بید وجود دارد. این درختان، معمولا در مناطق مرطوب و در کنار رودخانه‌ها رویش دارند.[۲] درختان بیدمشک و بید مجنون، از مشهورترین انواع درختان بید هستند. درخت بید، درختی بی‌ثمر، سایه‌دار و دارای شاخه‌های مستقیم و بلند است. چوب این درخت، کم‌دوام و پوست آن حاوی ماده‌ای به‌نام «سالیسین» است که خاصیت تب‌بری دارد.[۳]

نام‌های درخت بید

بید از واژه «بیذ» در فارسی نو که برگرفته از واژه «ویت» در فارسی میانه است، گرفته شده و به‌معنی گیاه یا شاخه‌ی بالارونده و آب‌دوست است. انواع مختلفی از درخت بید، در بسیاری از مناطق ایران وجود دارد و به نام‌های مختلفی معروف هستند. در مازندران این درخت به «فیک»، «فِک»، «فیکا» یا «فوکا»؛ در گیلان به «وی»، «وی‌دار» یا «ویه‌دار»؛ در ارسباران به «سویت»، در مینودشت به «سوگوت» و در کردستان به «پی»[۴] معروف است.

کاربردهای درخت بید

درخت بید، ظاهری زیبا همراه با سایه‌ای بسیار دارد. چوب این درخت نیز برای تهیه زغال، ابزارآلات چوبی و تولید رنگ‌های متنوع استفاده می‌شود. عصاره پوست و برگ درخت بید، کاربرد خوراکی و پزشکی دارد و شاخه‌های آن نیز در مناسک آیینی و مذهبی استفاده می‌شود.

در زندگی روستایی از بید، به‌دلیل بلندی آن، برای پیش‌بینی آب و هوا استفاده می‌کردند. عسلک، ترشح ماده‌ای چسبناک در درخت بید، نشان از سرمای شدید زمستان دارد.[۵] همچنین، سایه دلنشین این درخت، سبب شده تا در اغلب تفرجگاه‌ها، درخت بید کاشته شود.[۶]

شاخه‌های درخت بید، به‌منظور برکت‌خواهی در سفره هفت‌سین، قرار می‌گرفت.[۷] عرق بیدمشک نیز کاربرد فراوانی دارد و به‌صورت شربت یا به تنهایی مصرف می‌شود.

پیشینه درخت بید

گستره جغرافیایی این درخت در ایران زیاد است و تا ارتفاع 2000 متری از سطح دریا در مناطق کردستان، خراسان، زاگرس و نیز البرز دیده شده‌اند. در ایران باستان، درخت بید همچون نخل، پسته و سرو، از از اهمیتی ویژه برخوردار بود.[۸]

محققان و مورخان بسیاری به درختان بید، زمان کِشت آن‌ها و خواص درمانی و غیردرمانی آن‌ها اشاره کرده‌اند. برای مثال، رشید‌الدین فضل‌الله، کِشت این درخت را در هر چهار فصل بهار، تابستان، پاییز و زمستان مناسب دانسته و نوع «بیل دسته»ی درختان بید را از سایر انواع آن، محکم‌تر و در عین حال سبک‌تر معرفی کرده است. از درختان بیدمشک سمرقند و بخارا نیز در منابع بسیاری یاد شده است. فضل‌الله، همچنین معتقد است که پیوند این درخت به درختانی همچون نارنج، سیب، ترنج، لیمو، به و سایر انواع میوه‌ها، منجر به خوش‌بوتر شدن ثمره‌ی این درختان می‌شود.[۹]

بید در علم طب

از منظر طب سنتی، همه‌ی انواع درختان بید، دارای ماده‌ای هستند که در درمان درد مفاصل مؤثر بوده و نیز خاصیتی تب‌بُر دارند.[۱۰] همچنین در آثار بسیاری، به خاصیت طراوت‌بخشی و خنک‌کنندگی آن، که برای درمان سردرد نیز مفید است، اشاره شده است.[۱۱] صمغ این درخت، خاصیت قبضیت قوی دارد و برای تقویت قوه بینایی، دفع زردی (یرقان) و درمان نارسایی کبد مفید است.[۱۲] در سفرنامه‌های بسیاری از جهانگردان نیز، به ویژگی‌های زیبایی ظاهری، فرح‌بخشی، رایحه دل‌انگیز انواع بید، به‌خصوص درخت بیدمشک، اشاراتی شده است.[۱۳]

ابومنصور موفق هروی، بید را دارای طبعی سرد و خشک دانسته که قابضیت بسیار و شدیدی داشته و برای تقویت دل و مغز مفید است.[۱۴] برخی، برگ بید را در کنار سایر انواع ادویه استفاده کرده[۱۵] و معتقدند که پوست بید، خون دماغ را بند می‌آورد.[۱۶] از خواص دیگر بید، می‌توان به خاصیت نرم‌کنندگی شیره بید، استفاده از آن در درمان زگیل، تسکین‌بخش بودن شکوفه و آب درخت بید، دفع چرک گوش با استفاده از عصاره بید،[۱۷] تب‌بُری و رفع عطش و خفقان[۱۸] اشاره کرد.

عرق بیدمشک، همچون سایر عرقی‌جات ایرانیان (عرق نعنا، عرق بابونه)، از دیرباز تولید شده[۱۹] و برای تقویت قلب،[۲۰] درمان بیماری‌های پوستی، ناراحتی‌های عصبی،[۲۱] کم‌اشتهایی، تب،[۲۲] و افت فشارخون مفید است.

بید در ادبیات فارسی

حافظ به لرزان بودن این درخت اشاره کرده و می‌گوید:[۲۳]

چو بید بر سر ایمان خویش می‌لرزمکه دل به دست کمان ابروییست کافرکیش


سعدی نیز، از ویژگی بی‌ثمر بودن بید، در شعر خود بهره گرفته است:[۲۴]

هر درختی ثمری دارد و هرکس هنریمن بی‌مایه‌ی بدبخت، تهی‌دست چو بید


بوی خوش درخت بید، برگ‌های زیبای آن و دُم‌برگ‌های کوتاه آن، هرکدام مصداق تشبیهاتی در ادبیات فارسی شده است.[۲۵] در ضرب‌المثل‌های ایرانی می‌توان به مثل معروف «بیدی نیست که از این بادها بلرزد» اشاره کرد. زیباترین نوع بید، با نام بیدمجنون، با شاخه‌هایی بلند و باریک، در متون بسیاری به کنایه از شیفته و معلق بودن آمده است. همچنین، بید، به‌دلیل داشتن شاخ و برگ افتاده و ظریف، به زلف و موی پریشان معشوق تشبیه شده است. برخی، این سَر به زیری درخت بید را از شرمساری او به‌دلیل بی‌ثمری دانسته‌اند.[۲۶]

در قصه‌ها و منظومه‌های زبان پارسی، به بلندی و پرتراکم بودن شاخ و برگ این نوع از درختان اشاره شده و سایه‌ی آن به میعادگاهی برای خلوت عشاق تشبیه شده است.[۲۷] ظاهر خاص برگ‌های بید به تیر و نیزه و آب بید نیز به دارویی هوش‌آور تشبیه شده‌اند.[۲۸]

پانویس

  1. دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه بید، سایت واژه‌یاب.
  2. نیاکی، گیاهان کشاورزی ایران، ۱۳۵۷ش، ص۸؛
    گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۷۱-۲۷۲.
  3. معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه بید، سایت واژه‌یاب.
  4. ثابتی، درختان و درختچه‌های ایران، ۱۳۴۴ش، ص۳۳۵ و ۳۳۸.
  5. علمداری، فرهنگ عامیانۀ دماوند، ۱۳۷۹ش، ص۱۸۴.
  6. شهاب کومله‌ای، فرهنگ عامۀ کومله، ۱۳۸۶ش، ص۲۹.
  7. رضی، گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان، ۱۳۷۱ش، ص۳۵۸.
  8. Jorét, Les Plantes dans l'antiquité et au moyen âge, 1904, P28, 102, 105-107.
  9. رشیدالدین فضل‌الله، آثار و احیاء، ۱۳۶۸ش، ص38.
  10. دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه بید، سایت واژه‌یاب.
  11. ابن‌وحشیه، الفلاحة النبطیة، ج1، ۱۹۹۳م، ص170-171؛
    ابن‌جزار، زاد المسافر، ج1، ۲۰۰۰م، ص86 و 88.
  12. ابن‌رشد، الکلیات، ۱۹۳۹م، ص38.
  13. سالور، روزنامۀ خاطرات، ج5، ۱۳۷۷ش، ص3344؛
    ملگونف، سفرنامه به سواحل جنوبی دریای خزر، ۱۳۶۴ش، ص۱۴۶؛
    پولاک، سفرنامه، ۱۳۶۱ش، ص۳۷۰-۳۷۱؛ مرگان، ایران، مطالعات جغرافیایی، ج1، ۱۳۳۸ش، ص74 و 368.
  14. ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، ۱۳۴۶ش، ص130-131.
  15. اخوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۶۶۵ و ۷۶۴.
  16. کشکری، کناش فی الطب، ۱۴۱۴ق، ص115.
  17. ابن‌سینا، قانون، ج2، ۱۳۶۴ش، ص344.
  18. حکیم مؤمن، تحفة المؤمنین، ۱۳۸۶ش، ص183.
  19. حاتمی، باورها و رفتارها، ۱۳۸۵ش، ص۲۳۶؛
    مظلوم‌زاده، آشپزی در فرهنگ مردم کازرون، ۱۳۸۳ش، ص۲۵۵.
  20. رضایی، بیرجندنامه، ۱۳۸۱ش، ص۴۰۶؛
    دریابندری، کتاب مستطاب آشپزی، ج1، ۱۳۷۸ش، ص469.
  21. اسدیان خرم‌آبادی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۲۶۹ و ۲۷۲ و ۲۷۳ و ۲۷۵.
  22. محتاط، سیمای اراک، ۱۳۶۸ش، ص۹۳.
  23. حافظ، غزلیات، غزل شماره 290، بیت 2، سایت گنجور.
  24. سعدی، مواعظ، قطعات، شماره 119، بیت 3، سایت گنجور.
  25. گرامی، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، ۱۳۸۶ش، ص۵۴-۵۵.
  26. گرامی، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، ۱۳۸۶ش، ص۵6-57.
  27. صبحی مهتدی، افسانه‌ها، ۱۳۸۵ش، ص۱۳۷-۱۳۸.
  28. ارجانی، سمک عیار، ج1، ۱۳۴۷ش، ص26؛
    قصۀ امیرالمؤمنین حمزه، ۱۳۶۲ش، ص166.

منابع

  • ابن‌جزار، احمد، زاد المسافر، به‌تحقیق محمد سویسی و دیگران، تونس، المجمع التونسی للعلوم و الآداب و الفنون، ۲۰۰۰م.
  • ابن‌رشد، محمد، الکلیات، بی‌جا، منشورات الدار البیضاء، ۱۹۳۹م.
  • ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۶۴ش.
  • ابن‌وحشیه، احمد، الفلاحة النبطیة، به‌تحقیق توفیق فهد، دمشق، چاپ توفیق فهد، ۱۹۹۳م.
  • ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
  • اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۴ش.
  • ارجانی، فرامرز، سمک عیار، به‌تحقیق پرویز خانلری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۷ش.
  • اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردم‌شناسی ایران، ۱۳۵۸ش.
  • پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش.
  • ثابتی، حبیب‌الله، درختان و درختچه‌های ایران، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۴ش.
  • حاتمی، حسن، باورها و رفتارها، تهران، سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، ۱۳۸۵ش.
  • حافظ، غزلیات، غزل شماره 290، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 اسفند 1400ش.
  • حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، به‌تحقیق روجا رحیمی و دیگران، تهران، مؤسسه نشر شهر، ۱۳۸۶ش.
  • دریابندری، نجف، کتاب مستطاب آشپزی، تهران، کارنامه، ۱۳۷۸ش.
  • دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 اسفند 1400ش.
  • رشیدالدین فضل‌الله، آثار و احیاء، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۸ش.
  • رضایی، جمال، بیرجندنامه، به‌تحقیق محمود رفیعی، تهران، هیرمند، ۱۳۸۱ش.
  • رضی، هاشم، گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان، تهران، بهجت، ۱۳۷۱ش.
  • سالور، قهرمان میرزا (عین‌السلطنه)، روزنامۀ خاطرات، به‌تحقیق مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷ش.
  • سعدی، مواعظ، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 اسفند 1400ش.
  • شهاب کومله‌ای، حسین، فرهنگ عامۀ کومله، رشت، گیلکان، ۱۳۸۶ش.
  • صبحی مهتدی، فضل‌الله، افسانه‌ها، به‌تحقیق حمیدرضا خزاعی، مشهد، ماه‌جان، ۱۳۸۵ش.
  • علمداری، مهدی، فرهنگ عامیانۀ دماوند، تهـران، فیض کاشانی، ۱۳۷۹ش.
  • کشکری، یعقوب، کناش فی الطب، به‌تحقیق علی شیری، بیروت، مؤسسه عزالدین، ۱۴۱۴ق.
  • گرامی، بهرام، گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی، تهران، سخن، ۱۳۸۶ش.
  • گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۶ش.
  • قصۀ امیرالمؤمنین حمزه، به‌تحقیق جعفر شعار، تهران، بی‌نا، ۱۳۶۲ش.
  • محتاط، محمدرضا، سیمای اراک، تهران، آگه، ۱۳۶۸ش.
  • مرگان، ژاک، ایران، مطالعات جغرافیایی، ترجمۀ کاظم ودیعی، تبریز، چهر، ۱۳۳۸ش.
  • مظلوم‌زاده، محمدمهدی، آشپزی در فرهنگ مردم کازرون، تهران، کازرونیه، ۱۳۸۳ش.
  • معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 اسفند 1400ش.
  • ملگونف، گ، سفرنامه به سواحل جنوبی دریای خزر، ترجمۀ مسعود گلزاری، تهران، دادجو، ۱۳۶۴ش.
  • نیاکی، صحت، گیاهان کشاورزی ایران، اهواز، دانشگاه جندی شاپور، ۱۳۵۷ش.
  • Jorét, Ch., Les Plantes dans l'antiquité et au moyen âge, Paris, 1904.