بی‌بی کوکب بختیار

بی‌بی کوکب بختیار؛ اولین زن سفرنامه‌نویس ایرانی و از زنان برجستۀ ایل بختیاری.

بی‌بی کوکب بختیار، از زنان برجستۀ ایل بختیاري و اولین زن سفرنامه‌نویس تاریخ معاصر ایران است. وی از بانوان علم‌دوست و فرهیختۀ ایرانی بوده که با علماء، ادباء و سیاستمداران متعددی گفتگو و در برخی فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی آن دوران مشارکت کرده است. فعالیت‌های متعدد بی‌بی کوکب در عرصۀ علمی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در آن دوران، موجب روشنی اندیشه و گسترش افق دید جامعه نسبت به زن شد.

زندگینامه

بی‏‌بی‏ کوکب دختر نصیرخان، سردار جنگ ایلخانی بختیاری از طایفۀ زراسوند، دورکی باب و شاخۀ هفت‌لنگ ایل بختیاري بود که در سال ۱۲۷۱ش متولد شده و در دوران قاجار زندگی کرده است. وی همسر فتحعلی‌خان سردارمعظم و عروس ایلخان مشهور امیر مفخم بختیاری بوده است. بی‌بی کوکب دوران کودکی را میان سیاه چادرهاي ایل بختیاري با سبک زندگی عشایری گذرانده است. علاقۀ بی‏‌بی‏ کوکب به دانش‌اندوزی و اهمیت این موضوع در نظر پدرش سبب شد، کتابخانۀ مجهزی در منزل مسکونی وی تهیه شود. برخی از شخصیت‌های برجستۀ ادبی مانند دهخدا تألیف بخشی از آثار خود مانند لغت‌نامه و امثال و حکم را با تکیه بر منابع موجود در کتابخانۀ بی‌بی کوکب، آغاز کردند. بی‌بی کوکب زمستان‌ها در اصفهان و تهران و بقیۀ سال را در روستای دزک در چهارمحال و بختیاری اقامت داشت؛ اما در سال‌های پایانی عمر خود بیشتر اوقات را در منطقۀ لنجان اصفهان ساکن بود.

آموزش

بی‌بی کوکب با استفاده از معلم خصوصی در خانه به فراگیری سواد و تحصیل دانش روی آورد و سپس تحصیلات خود را در مکتب‌خانه‌های اصفهان ادامه داد. او با مراقبت و توجه خاص پدر، به مطالعۀ مستمر آثار ادبی و متون تاریخی و دینی پرداخت و سپس در مراوده با علما و ادبای برجستۀ آن دوران به تکمیل معلومات خود پرداخت و از بانوان فرهیخته و کتاب‌دوست عصر قاجار به‌شمار می‌آمد.

ویژگی‌های اخلاقی

بی‌بی کوکب، نمونه‌ای از جمع بزرگ ایرانیانی است که در مواجهه با فرهنگ بیگانه، از مظاهر فرهنگ ملی و دینی خود دفاع کرده‌اند. وی فردی با روحیات مذهبی و پایبند به اصول اخلاقی و فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی بود. این امر به‌طوری سرلوحۀ زندگی او قرار گرفت که حتی در سفر به فرنگ نیز به هویت و فرهنگ ملی و مذهبی خود وفادار ماند و از آن دفاع کرده است. وی در خطوط ابتدایی سفرنامۀ خود، از مهم‌ترین دغدغه‌های ذهنی خود برای سفر به اروپا را نوع پوشش زنان و نوع خوراک مردم در آنجا دانسته است. به‌همین منظور وی برای حل دغدغۀ خود از افرادی که پیش از او به آنجا رفته بودند، پرس‌و‌جو کرده و به آیات و روایات استناد می‌کند تا متوجه شود مسلمان باید به چه میزان به خوراک حلال مقید باشد. او همچنین در سال 1327‌ش به سفر حج رفت.

فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی بی‌بی کوکب

بی‌بی کوکب دیدگاه منتقدانه‌ای به حکومت قاجار و شیوۀ ادارۀ مملکت توسط آنها داشت و معتقد بود تا زمانی که سلاطین قاجاریه در ایران فرمانروایی می‌کنند، اوضاع ناگوار مردم اصلاح نخواهد شد. بی‌بی کوکب بختیار همچنین در انقلاب مشروطه با برخی رجال فرهنگی، ادبی و سیاسی روزگار خود ملاقات کرده و در اقدامات و فعالیت‌های سیاسی با آنها مشارکت فکری کرده است. وی منزل شخصی خود، عمارت دزک در چهارمحال و بختیاری، را پناهگاه شخصیت‌هایی مانند دکتر محمد مصدق، دهخدا، وحید دستگردی، آندره مالرو (وزیر فرهنگ فرانسه)، جلیل شهناز، حسن کسایی و تاج اصفهانی، کرده بود.

فعالیت اقتصادی

بی‌بی کوکب بختیار علاوه بر فعالیت‌های فرهنگی، ادبی، سیاسی و اجتماعی متعدد، اولین کارگاه‌های قالی‌بافی و قلاب‌دوزی را برای زنان ایجاد کرد تا آنها از این طریق، کسب درآمد کرده و به اقتصاد خانواده کمک کنند.

سفرنامۀ بی‌بی کوکب

از مهم‌ترین آثار به‌جای مانده از بی‌بی کوکب، سفرنامۀ وی است. او در سفر درمانی به اروپا، رخداد‌ها و خاطرات سفر را نگارش کرده است. وی که آشنا با هنر و ادبیات بوده و وسعت اطلاعات و آگاهی زیادی داشته است با حفظ پای‌بندی کامل به عقاید دینی و اصالت فرهنگی و ایرانی خود، به بخشی از فرهنگ، آداب و نوع زندگی مردم مناطق مختلف در طول سفر اشاره کرده است. از ویژگی‌های سفرنامه بی‌بی کوکب، نثر ادبی استوار آن است که علاوه بر شرح وقایع، به آیات و روایات و اشعاری از مولوي و حافظ اشاره کرده است. کاربرد ترکیبات، اصطلاحات، عبارات و کنایات ادبی و استفاده از انواع سجع و موازنه در این سفرنامه نشان‌دهندۀ وسعت اطلاع و ذوق و قریحه و نیز تتبع وی است. همچنین این سفرنامه دارای مطالب تاریخی ارزشمندی است که همانند آن در منابع هم‌عصر مؤلف یافت نمی‌شود. بی‌بی کوکب در سفرنامۀ خود به تشریح مظاهر مادي و معنوي کشورها و شهرهاي اروپا و فرهنگ حاکم بر جامعۀ آنها نیز پرداخته است.

دیدگاه‌ها در مورد بی‌بی کوکب

عبدالعلی خسروی از مورخان بختیاری، بی‏‌بی کوکب را شخصی با‌اصالت و بانویی فاضله معرفی کرده است که در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی متعددی مشارکت داشته و اقدامات او راه را برای مشارکت دیگر زنان بختیاری باز کرده است. همچنین سرآرنولد ویلسون از ایران‌شناسان خاورمیانه در خاطرات خود، بی‌بی کوکب را فردی دارای وسعت اطلاعات علمی و ادبی معرفی کرده است.

درگذشت

بی‌بی کوکب بختیار در اردیبهشت‌ ‌1339ش درگذشت و در تکیه میرفندرسکی اصفهان که آرامگاه خانوادگی خوانین بختیاری است، دفن شد.

منابع

• احمدی، فاطمه، «سفرنامه بی‌بی کوکب بختیاری؛ نخستین بانوی سفرنامه‌نویس ایرانی»، وب‌سایت مرکز مطالعات سفرنامه، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1400ش.
• «بی‌بی کوکب؛ نخستین بانوی سفرنامه‌نویس ایرانی»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 1 دی 1398ش.
• پور بختیار، غفار، «نخستین بانوی سفرنامه‌نویس ایرانی در اروپا؛ بی‌بی کوکب بختیار»، فصلنامۀ زن و فرهنگ، شمارۀ 12، 1391ش.
• «حاج بی‌بی‌ کوکب، اولین زن ایرانی که سفرنامه اروپا نوشت / شاهزاده خانمی که بدون محارمش سفر کرد»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1401ش.