تاب آوری
تاب آوری؛ توانایی سازگار ماندن در شرایط سخت و تغییر مسیر دادن به شرایط جدید.
تاب‌آوری (Resilience)، به‌معنای اشتیاق و ذهنی باز برای یادگیری و رشد است. این واژه همچنین به توانایی ریسک کردن انسان‌ها اشاره دارد در صورتی‌که باور دارند می‌توانند از پس عواقب آنها نیز برآیند. آدمی باید آگاه باشد که تاب‌آوری، آنها را در برابر شکست مصون نمی‌کند، بلکه به آنها اطمینان می‌دهد که در صورت شکست، دوباره توانایی گذر کردن و مدیریت را خواهند داشت.
مفهوم‌شناسی
تاب‌آوری در لغت به‌معنای، صبوری، شکیبایی، بر خود هموار کردن، تحمل کردن و طاقت آوردن است.[۱]
این واژه در علم فیزیک، به‌معنای قابلیت بازگشت‌پذیریِ ماده به حالت اولیۀ خود پس از خمیدگی یا کشش است. در رابطه با انسان‌ها نیز تاب‌آوری به‌معنای انعطاف‌پذیری در تفکرات، احساسات و رفتارها در مواجهه با سختی‌های زندگی و دوره‌های طولانی فشار است که پس از طی بحران، قوی‌تر، داناتر و توانمندتر شده باشد.[۲]
انواع
گروهی از پژوهشگران، تاب‌آوری را به چهار گروه زیر تقسیم کرده‌اند:
- تاب‌آوری روانی: مقاومت ذهنی یا سازگاری با عدم اطمینان، چالش‌ها و ناملایمات زندگی؛
- تاب‌آوری عاطفی: توانایی کنترل احساسات حتی در هنگام مواجهه با بحران؛
- تاب‌آوری فیزیکی: توانایی بدن برای سازگاری با چالش‌ها، حفظ استقامت، قدرت و بازیابی سریع و کارآمد، به‌خصوص در زمان مواجهه با بیماری، تصادف و سایر مشکلات فیزیکی؛
- تاب‌آوری اجتماعی: توانایی افراد برای واکنش به موقعیت‌های نامطلوب مانند بلایای طبیعی، اعمال خشونت‌آمیز و مشکلات اقتصادی.[۳]
چالش‌ها
آدمی، در زندگی خود همواره با چالش‌های متعددی مواجه می‌شود. در برخی مواقع، اتفاقاتی در زندگی رخ می‌دهند که به‌صورت مرتب، تاب‌آوری انسان را با چالش روبه‌رو می‌کند و هیچ انسانی از این قاعده مستثنا نیست. علاوه بر حوادث غیرمترقبه و خارج از انتظار، برخی شرایط بلندمدت نیز آدمی را تحت فشار قرار داده و او را به‌سمت ناامیدی سوق می‌دهند و تاب‌آوری انسان را به چالش می‌کشد.[۴]
مفهوم تاب‌آوری در علوم مختلف
اکولوژی (زیست‌شناسی)
تاب‌آوری، به‌معنای حالت ارتجاعی داشتن در قرن هفدهم میلادی مورد استفاده قرار گرفت. بوم‌شناسان،[۵] این مفهوم را برای مواردی همچون بلایای کوتاه‌مدت و پدیده‌های بلندمدت همچون تغییرات آب‌وهوایی استفاده کردند. تاب‌آوری در علم بوم‌شناسی (Ecology) به‌معنای «توانایی سیستم‌ها در جذب تغییرات و ایستادگی در برابر آنها» است. پس از مدتی، مفهوم تاب‌آوری بوم‌شناختی به جوامع انسانی گسترش یافت. از این منظر، تاب‌آوری اجتماع با سرمایۀ اجتماعی مرتبط بوده و می‌توان آن را بر حسب عوامل اقتصادی (مانند استقلال منابع)، نهادها (مانند حقوق مالکیت) و مسائل جمعیتی (مانند مهاجرت) اندازه‌گیری کرد.
علوم پایه و مهندسی
در علوم پایه و مهندسی نیز مفهوم تاب‌آوری، پیشینه‌ای طولانی دارد. این مفهوم، در این گروه از علوم، به‌عنوان یک ویژگی سرعتی محسوب شده و به‌معنای مدت زمانی است که صرف‌نظر از نوسان مورد نیاز پس از بروز تنش، یک سازه یا سیستم، به حالت تعادل اولیه بر می‌گردد.
روانشناسی
در علم روانشناسی، تاب‌آوری به‌معنای توانایی افراد در تطبیق مناسب با شرایط تنش‌زا و دشواری‌های زندگی است. روان‌شناسان بر این باورند که این ویژگی، انسان را برای سازگاری و غلبه بر خطر و سختی‌ها آماده می‌کند. آنها همچنین بر این نکته تأکید می‌کنند که تاب‌آوری، نه رفع‌کنندۀ استرس و نه پاک‌کنندۀ مشکلات زندگی است، بلکه، قدرتی است که به فرد اجازه می‌دهد تا با مشکلات پیش رو مقابله‌ای سالم داشته باشد.
علوم مدیریتی و رفتار سازمانی
در علوم مدیریتی و رفتار سازمانی، تاب‌آوری به‌عنوان یک فرآیند مورد توجه است. این مفهوم، در این گروه از علوم مدیریتی، به‌معنای ظرفیت مردم و سیستم‌ها است که عملکرد سازمانی را تسهیل کرده و روابط کارکردی را با وجود آشفتگی‌ها حفظ می‌کنند.[۶]
اقتصاد
در سال‌های اخیر، تاب‌آوری اقتصادی را به دو صورت ایستا و پویا تعریف می‌کنند:
- تاب‌آوری اقتصادی ایستا:[۷] توانایی یک سیستم در حفظ وظیفۀ خود (مانند تداوم تولید) در زمان بروز شوک است؛
- تاب‌آوری اقتصادی پویا:[۸] سرعتی است که یک سیستم از یک شوک شدید بهبود پیدا کرده و به حالت مطلوب خود بر می‌گردد.[۹]
تفاوت تاب‌آوری با بازگشت به حالت اولیه
بسیاری از انسان‌ها، تاب‌آوری را با بازگشت به حالت اولیه اشتباه گرفته و تصور می‌کنند که آدمی همچون توپ پلاستیکی، هر بار که به زمین می‌خورد، بدون هیچ تغییری دوباره برخاسته و به حالت اولیۀ خود بر می‌گردد. این در حالی است که انسان، پس از هر بار به زمین خوردن، به تلاش بسیاری برای دوباره برخاستن نیاز دارد. همۀ انسان‌ها، در زندگی با موانع و مشکلاتی روبه‌رو هستند که با گذر از آنها، تغییرات بسیاری نیز در خود احساس خواهند کرد؛ مانند تغییر در دیدگاه یا تغییر در نظام ارزش‌ها.[۱۰]
افراد تاب‌آور
افراد تاب‌آور، نسبت به موقعیت، آگاه و هشیار بوده و احساسات و هیجانات خود را می‌شناسند. آنها، از علت این احساسات نیز باخبر هستند و در نتیجه توانایی مدیریت هیجان‌های خود را به شیوۀ سالم دارند. افراد تاب‌آور، علاوه بر آن، توانایی درک احساسات و رفتارهای اطرافیان را نیز داشته و بنابراین بر خود، محیط و اطرافیانِ خود، تأثیری مثبت می‌گذارند. آنها، موانعِ زندگی را بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی آدمی می‌دانند.
از دیگر ویژگی‌های این افراد می‌توان به پذیرفتن سهم خود در امور زندگی همراه با مسئولیت اشاره کرد. آنها، بر این باورند که انجام هر عملی، دارای بازتابی در زندگی است. هرچند، برخی از عوامل خارج از کنترل آدمی است مانند بلایای طبیعی.
افراد تاب‌آور، علاوه بر شناسایی و تشخیص علت مسائل، به دنبال راه‌حلی برای آنها نیز هستند. در حقیقت، این‌گونه از افراد، از توانایی حل مسئله برخودار بوده و راه‌حل‌های مناسب، مفید، امن و مطمئنی را ارائه می‌دهند.
افراد تاب‌آور، همچنین، ارتباطات محکم اجتماعی داشته و از شبکۀ حمایتی و عاطفی محکمی برخودار هستند. این ارتباطات به آنها کمک می‌کند تا دربارۀ نگرانی‌ها و چالش‌های خود با افراد دیگر صحبت کرده و از مشورت، همدلی و همراهی آنها بهره‌مند شوند.
این گروه از افراد، همواره خود را فردی ارزشمند و قابل احترام می‌دانند و برای خود و توانایی‌های پرورش‌یافتۀ خود، ارزش قائل هستند.
از دیگر ویژگی‌های افراد تاب‌آور می‌توان به خوش‌بینی و اعتقاد راسخ به آینده‌ای بهتر اشاره کرد. آنها، احساس امید، هدفمندی و باور به زندگی و آیندۀ خود را کنترل کرده و با موانع و مشکلات متعدد نیز متوقف نمی‌شوند.[۱۱]
پرورش تاب‌آوری در خود
کارشناسان معتقدند که تمامی انسان‌ها توانایی پرورش تاب‌آوری در خود را دارند و برای انجام آن، باید مراحلی را طی کنند:
- بازسازی افکار: افراد تاب آور، توانایی دیدن موقعیت‌های منفی را نیز دارند، با این تفاوت که نگاه آنها به این موقعیت‌ها منفی نبوده و در پی درس گرفتن و مقابله با آنها هستند. کارشناسان معتقدند که تمرکز بر کارهای مثبت، آدمی را از تفکرات منفی و بازدارنده دور می‌کند.
- مشاوره با فردی همراه و حمایتگر: به اشتراک‌گذاری مشکلات با یک دوست یا یک مشاور، احساسِ بودن در کنار فردی حامی را به افراد داده و همین موضوع، تاب‌آوری فرد را افزایش می‌دهد.
- تمرکز روی کارهایی که بر آنها کنترل دارد: در زمان مواجهه با مشکلات، آدمی به‌راحتی تحت تأثیر چیزهای خارج از کنترل قرار می‌گیرد. برداشتن گام‌های واقع‌بینانه، در راستای بهبود شرایط، حس تاب‌آوری را در افراد تقویت می‌کند.
- مدیریت استرس: انجام اقدامات و رفتارهایی همچون خواب کافی، ورزش، بازسازی شناختی، تمرینات تنفسی، نوشتن و بلند خواندن، یادگیری تکنیک‌های بیوفیدبک، تمرین برقراری ارتباط مؤثر، حل مسئله و تمرینات فیزیکی به آدمی کمک می‌کنند تا در شرایط بحران، با استرس و نگرانی‌های پیش‌آمده مقابله کنند.[۱۲]
تاب‌آوری زنان
کارشناسان بر این باورند که تجربۀ استرس در زندگی اجتناب‌ناپذیر است. بنابراین، مدیریت آن حائز اهمیت فراوانی است. استرس، در زنان و مردان، به‌صورت‌های متفاوتی بروز کرده و بسیاری از تجارب مرتبط با آن، مانند بیماری استرس پس از حادثه، افسردگی و اضطراب، در میان زنان شیوع بیشتری دارد. به‌همین دلیل، برخی از کارشناسان، راهبردهایی را در راستای پرورش تاب‌آوری در زنان ارائه کرده‌اند:
- شناختن نشانه‌های استرس: بدن انسان، در هنگام مواجهه با فشار و استرس، سیگنال‌هایی همچون سردرد، عدم تمرکز، انقباض عضلات و درد معده ارسال می‌کند. شناخت این نشانه‌ها و نام‌گذاری آنها، در تاب‌آوری در برابر شرایط استرس‌زا، کمک‌کننده هستند.
- خجالت نکشیدن از احساس ناراحتی: از جمله راه‌های افزایش تاب‌آوری در زنان، عادت کردن به احساس ناراحتی است. آنها باید ناراحتی را نیز همچون سایر احساسات، پذیرفته و از ابراز نظر مخالف یا هر آن چیزی که آنها را معذب می‌کند، خجالت نکشند.
- اختصاص دادن زمانی مشخص به خود: زنان، باید همچون سایر افراد در جامعه، به‌صورت روتینِ روزانه، از خود مراقبت کنند؛ برای مثال، زمان معینی را به ورزش کردن، خوردن غذاهای سالم و کتاب خواندن اختصاص دهند.
- پیدا کردن دوستان جدید: صحبت کردن با دوستان جدید و قدیمی، به افراد این امکان را می‌دهد تا احساس آرامش داشته و اعتماد به نفس پیدا کنند.[۱۳]
تاب‌آوری سالمندان
تاب‌آوری سالمندان، عاملی کلیدی در بهبود سلامت و کاهش مشکلات ناشی از بیماری‌های مزمن در آنها است. این موضوع، به افراد مسن کمک می‌کند تا توانایی سازگاری مثبت در هنگام مواجهه با ناملایمات را در خود بهبود ببخشند. تاب‌آوری، همچنین، به افراد سالمند کمک می‌کند تا پس از گذار از ناملایمات، سلامت جسمی و روانی بهتری را نیز در زندگی داشته باشند.[۱۴]
تاب‌آوری کودکان
تاب‌آوری کودک، تحت تأثیر عوامل زیادی مانند محیط خانواده، شرایط اجتماعی و عوامل مختلف فردی است. کارشناسان بر این باورند که هر چه محیط خانواده آرام‌تر باشد، تاب‌آوری کودکان نیز افزایش می‌یابد. آنها، همچنین، روش‌هایی را برای تقویت تاب‌آوری کودکان ارائه کرده‌اند:
- توجه به جنبه‌های مثبت مسائل؛
- انجام فعالیت‌های جدید و کسب تجربیات مختلف؛
- کسب مهارت مقابله با استرس و حفظ آرامش؛
- ایجاد ارتباط عاطفی قوی با کودک و نوجوان؛
- حمایت بدون قید و شرط والدین از کودکان؛
- قدرت پذیرش اشتباه و تقویت روحیۀ یادگیری؛
- بر قراری ارتباط نزدیک میان کودک با معلم و مربی.[۱۵]
تاب‌آوری در ادبیات فارسی
اصطلاح تاب‌آوری در اَشکال مختلف آن، در بسیاری از اشعار فارسی‌زبانان به کار رفته است؛ برای مثال، سعدی می‌گوید:[۱۶]
| ز درد عشق تو دوشم امید صبح نبود | اسیر هجر چه تاب شب دراز آرد؟ |
حافظ نیز این عبارت را در شعر خود به کار گرفته است:[۱۷]
| گفتمش مگذر زمانی گفت معذورم بدار | خانه پروردی چه تاب آرد غم چندین غریب |
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، ذیل مفهوم تاب آوردن.
- ↑ «مفهوم تاب آوری چیست؟»، وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اخبار.
- ↑ «تاب آوری چیست و چرا اهمیت دارد؟»، وب‌سایت ایران تلنت.
- ↑ مقدسی، تاب آوری، اقدام در کوچینگ، 1398ش.
- ↑ شاخه‌ای از زیست‌شناسی که با الگوهای مکانی و زمانی توزیع و فراوانی جانداران، سروکار داشته و بررسی‌های آنها، شامل علیت رویدادها نیز می‌شود.
- ↑ Rose, Adam, Economic Resilience to Disasters, 2009, P75.
- ↑ Static Economic Resilience
- ↑ Dynamic Economic Resilience
- ↑ غیاثوند، «شاخص‌های تاب آوری اقتصادی»، نشریۀ روند (روند پژوهش‌های اقتصادی) 1394ش، ص79-106.
- ↑ «مفهوم تاب آوری چیست؟»، وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اخبار.
- ↑ «تاب آوری به چه معناست؟»، وب‌سایت مرکز خدمات روانشناسی و مشاورۀ احیا.
- ↑ «تاب آوری چیست و چرا اهمیت دارد؟»، وب‌سایت ایران تلنت.
- ↑ «راه‌های پرورش تاب آوری زنان»، وب‌سایت خانه تاب آوری ایرانیان.
- ↑ «ضرورت توجه به نقش تاب آوری سالمندان»، پایگاه خبری سلامت نیوز.
- ↑ «بررسی تاب آوری کودکان و شیوۀ پرورش آن»، وب‌سایت خانه تاب آوری ایرانیان.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار ،غزلیات، غزل شمارۀ 167، وب‌سایت گنجور.
- ↑ حافظ، غزلیات، غزل شمارۀ 14، وب‌سایت گنجور.
منابع
- «بررسی تاب‌آوری کودکان و شیوۀ پرورش آن»، وب‌سایت خانه تاب‌آوری ایرانیان، تاریخ بازدید: 17 بهمن 1401ش.
- «تاب‌آوری به چه معناست؟»، وب‌سایت مرکز خدمات روانشناسی و مشاورۀ احیا، تاریخ بازدید: 17 بهمن 1401ش.
- «تاب‌آوری چیست و چرا اهمیت دارد؟»، وب‌سایت ایران تلنت، تاریخ بازدید: 17 بهمن 1401ش.
- حافظ، غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1401ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 17 بهمن 1401ش.
- «راه‌های پرورش تاب‌آوری زنان»، وب‌سایت خانه تاب‌آوری ایرانیان، تاریخ بازدید: 17 بهمن 1401ش.
- سعدی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1401ش.
- غیاثوند، ابوالفضل و عبدالشاه، فاطمه، «شاخص‌های تاب‌آوری اقتصادی»، نشریۀ روند (روند پژوهش‌های اقتصادی)، دوره 22، شماره 71، 1394ش.
- «ضرورت توجه به نقش تاب‌آوری سالمندان»، پایگاه خبری سلامت نیوز، تاریخ بازدید: 17 بهمن 1401ش.
- «مفهوم تاب‌آوری چیست؟»، وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اخبار، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1401ش.
- مقدسی، محمدرضا و نزاکت الحسینی، مرضیه، تاب‌آوری، اقدام در کوچینگ، تهران، پروچستا، 1398ش.
- Rose, Adam Z, Economic Resilience to Disasters, Published Articles and Papers, 2009, P75.