تالش
تالش؛ شهر و شهرستانی در جنوب غربی دریای خزر که قومی به‌همین نام در آن زندگی می‌کنند.
تالش، نام ناحیه‌ای از استان گیلان است که بیش‌تر قوم تالش در آن سکونت دارند.[۱] سرزمین تالش، در جنوب‌غربی دریای خزر و رشته‌کوه تالش واقع شده است. تالش، همچنین، نام شهرستانی در استان گیلان، منطقه‌ای در ایران (استان‌های گیلان و اردبیل) و جمهوری آذربایجان (تالش گُشتاسبی/ تالش شمالی) است.
برخی، واژه تالش را ترکیبی از «تول» به‌معنی گِل و لای و پسوند مکانی «ش» دانسته‌اند که در مجموع به‌معنی «گِل زار» یا مکانی «گِل‌خیز» است.[۲]
جغرافیا
این سرزمین از شمال تالاب انزلی تا رودخانه کورا در کشور جمهوری آذربایجان امتداد دارد. تالش، از سمت شرق به دریای خزر و از سمت غرب به رشته‌کوه‌های تالش محدود شده است.
پس از جنگ‌های ایران و روس، امروزه بخش جنوبی تالش در کشور ایران باقی مانده و بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، جزئی از استان گیلان محسوب می‌شود.[۳]
اقلیم
تالش، باریکه‌ای جنگلی و مرطوب است. ناهمواری‌های موجود در این خطه، این منطقه را به بخش جلگه‌ای شرقی و بخش کوهستانی غربی تقسیم کرده است.[۴] بخش غربی تالش، به‌دلیل نزدیکی با دریای مازندران، پوشیده از جنگل‌ها و مراتع وسیع است.[۵] میانگین بارندگی در این منطقه، سالانه در حدود 1300-1800 میلی‌متر است. ناحیه‌ی جلگه‌ای تالش دارای آب‌وهوای معتدل و مرطوب و آب‌وهوای ناحیه کوهستانی آن نیز سرد و مرطوب است.[۶]
منابع طبیعی
تالش، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود، دارای رشته‌کوه‌ها، رودها و جریان‌های آبی بسیاری است. رشته‌کوه تالش، 270 کیلومتر درازا دارد و از شمال‌غربی به جنوب‌شرقی کشیده شده است. بخشی از این رشته‌کوه، مرز ایران و جمهوری آذربایجان است. از جمله کوه‌های معروف این کوهستان می‌توان به «آق‌داغ»؛ «سبله خونی»، «میریش یوردی و «خیل‌گاه» اشاره کرد.[۷]
رودهای بسیاری در تالش، از همین رشته‌کوه سرچشمه گرفته‌اند. از جمله رودخانه‌های معروف تالش می‌توان به «شاندرمن»، «شفارود»، «لمیر»، «کرگان‌رود»، «لندویل» و «آستارا» اشاره کرد. در بخش شمالی تالش نیز رودهای معروفی همچون «ویلشن»، «لنکران» و «تنگ‌رود» جریان دارند.[۸]
منابع اقتصادی
تالش از مناطق دارای خاک حاصل‌خیز در ایران است. همین ویژگی تالش را به یکی از مراکز مهم کشاورزی در ایران تبدیل کرده است. محصولاتی همچون برنج، غلات، چای و توتون در این خاک کشت شده و همچنین پرورش کرم ابریشم، صید ماهی و دامپروری در این منطقه رایج است.[۹]
پیشینه تاریخی
پیش از سده 7ق، به منطقه و اقوام تالش «طیلسان» گفته می‌شد.[۱۰] فرهنگ آنندراج و لغت‌نامه دهخدا نیز طیلسان را اقلیمی گسترده در نواحی دیلم معرفی کرده‌اند. سرزمین تالش، یکی از مراکز کهن تمدن بوده است. یافته‌های باستان‌شناسان، قدمت این منطقه را به هزاره نخست پیش از میلاد نسبت می‌دهد.[۱۱] مردمان این سرزمین، از متحدان سیاسی مادها به‌شمار می‌آمدند و در حمله اسکندر به ایران نیز مقدونی‌ها فقط اجازه یافتند که از این سرزمین به مقصد پارت و هیرکانیا، عبور کنند. در دوره اشکانیان نیز، استقلال این سرزمین حفظ شد؛ شاپور اول در دوره ساسانیان، به سواحل دریای مازندران لشکرکشی کرد و تمام نقاط شمالی ایران را به پیروی از خود واداشت.[۱۲]
پس از ورود اسلام به ایران، تالشی‌ها بر اثر تبلیغات گسترده زیدیان در این نواحی، به مذهب شیعه گرویدند.[۱۳] تالشی‌ها در قدرت‌گیری صفویان نیز نقشی پررنگ ایفا کردند[۱۴] و به پاس این همراهی، تالشی‌ها تنها قومی بودند که اجازه حمل هر نوع جنگ‌افزاری را داشتند.[۱۵] در دوران نادرشاه افشار، تالشی‌ها با محدودیت‌های بسیار، روبرو شدند[۱۶] و این محدودیت‌ها تا دوره زندیه، پایدار ماند. در دوره قاجار برخی از امرای محلی، زمزمه استقلال دوباره تالش را سر دادند. سرانجام، با شکست ایران در جنگ با روسیه، بخش شمالی تالش به قلمرو روسیه تزاری پیوست.[۱۷] افزایش نارضایتی از سیطره روسیه، موجب شد که ساکنان بخش جدا شده تالش خواهان پیوستن دوباره به سرزمین ایران شوند.[۱۸] در جنگ دوم ایران و روسیه، بخش شمالی تالش (لنکران) را از سیطره روس‌ها خارج شد.[۱۹] اما تهاجم دوباره نیروهای روس، ایران را مجبور به پذيرش قرارداد ترکمانچای کرد که بر پایه‌ی آن، سرزمین تالش به دو بخش تقسیم گردید و مرز آن نیز رود آستارا تعیین شد.[۲۰] بخش شمالی تالش، مستعمره روسیه بود و در 1920م، جمهوری آذربایجان به استقلال رسید و سرزمین تالش نیز بخشی از این جمهوری نوپا گردید.
شهرستان تالش
شهرستان تالش، در شمال‌غربی استان گیلان و هم‌جوار با دریای مازندران است. شهرستان تالش از شمال به شهرستان آستارا، از جنوب به شهرستان رضوان‌شهر، از شرق به دریای مازندران و از غرب به شهرستان‌های نمین، اردبیل، کیوی و خلخال می‌رسد.[۲۱]
شهرستان تالش دارای 5 شهر (هشتپر، اسالم، حویق، جوپر و لیسار)، 4 بخش (مرکزی، اسالم، حویق و کرگان) و 10 دهستان است که مرکزیت آن نیز شهر هشتپر است.[۲۲] جمعیت این شهرستان، در سرشماری 1375ش در حدود 155,784 تن اعلام شد[۲۳] که در سرشماری 1395ش به 200,649 تن افزایش یافت.
زبان مردم این منطقه، ترکی و فارسی با لهجه‌ی تالشی است. دین مردم اسلام بوده و مذاهب شیعه اثناعشری و سنی شافعی در این منطقه، رواج دارد.[۲۴] منطقه تالش، به‌دلیل شرایط آب‌وهوایی، جغرافیایی و منابع طبیعی فراوان، یکی از مهم‌ترین مراکز اقتصادی استان گیلان و کشور ایران است. اساس اقتصادی مردم در این شهرستان، کشاورزی، دامداری و صنایع دستی است. کارخانه‌های کارتن‌سازی، پارچه‌بافی، یخچال‌سازی و شیلات، از مهم‌ترین صنایع در این شهرستان محسوب می‌شوند.[۲۵] همچنین، این شهرستان به‌واسطه برخورداری از کوهستان‌ها، طبیعت زیبا، دشت‌های دل‌انگیز و قرار گرفتن در نزدیکی دریای خزر، به یکی از مناطق اکوتوریسم در ایران تبدیل شده است.[۲۶] شهرستان تالش، رتبه نخست تولید خاویار، تولید تنباکو، ازگیل، ترب، عسل، گردو و فندق در کشور را دارد و بزرگ‌ترین تولیدکننده کیوی در ایران است.
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه تالش، سایت واژه‌یاب.
- ↑ شفیقی عنبرانی، تالش، گیلان‌نامه، 1369ش، ج1، ص183.
- ↑ رهنمایی، کجایی تالش و کیستی تالشان، 1380ش، ج1، ص14.
- ↑ آقاجانی تالش، جستارهایی در تاریخ تالش، 1378ش، ج1، ص15.
- ↑ محمودی، گذری بر ارتفاعات تالش، قلمرو یخچال‌های قدیمی، 1380ش، ج1، ص17.
- ↑ آقاجانی تالش، جستارهایی در تاریخ تالش، 1378ش، ج1، ص16.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، 1379ش، ج1، ص324.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور (حوضه آبریز دریای خزر)، 1382ش، ج2، ص61.
- ↑ بازن، طالش منطقه‌ای قومی در شمال ایران، 1367ش، ج1، ص161-162 و 222؛
آقاجانی تالش، جستارهایی در تاریخ تالش، 1378ش، ج1، ص33-34. - ↑ عبدلی، «تالش، طیلسان و کادوس»، ]بی‌تا[، ج51، ص75.
- ↑ دیاکونف، تاریخ ماد، 1357ش، ج1، ص35؛
سیمای میراث فرهنگی گیلان، 1380ش، ج1، ص175-176. - ↑ کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، 1345ش، ج1، ص310.
- ↑ کسروی، شهریاران گمنام، 1355ش، ج1، ص44-45؛
مستوفی، نزهه القلوب، 1331ش، ج1، ص60. - ↑ احمدی، تالشان از دوره صفویه تا پایان جنگ دوم ایران و روس، 1380ش، ج1، ص25-26.
- ↑ اُلئاریوس، اصفهان خونین شاه صفی، 1379ش، ج1، ص595-596.
- ↑ آقاجانی تالش، جستارهایی در تاریخ تالش، 1378ش، ج1، ص445-447.
- ↑ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، 1342ش، ج1، ص64.
- ↑ هدایت، روضه الصفا، 1339ش، ج9، ص644-646.
- ↑ هدایت، روضه الصفا، 1339ش، ج9، ص649.
- ↑ نفیسی، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، 1361ش، ج2، ص180-182.
- ↑ جغرافیای استان گیلان، 1380ش، ج1، ص57.
- ↑ نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، 1384ش، ج1، ص45.
- ↑ جغرافیای استان گیلان، 1380ش، ج1، ص57.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1377ش، ج15، ص129.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1377ش، ج15، ص129.
- ↑ «تالش قطب اکوتوریسم ایران پذیرای میهمانان نوروزی»، سایت خبرگزاری تسنیم.
منابع
- آقاجانی تالش، عبدالکریم، جستارهایی در تاریخ تالش، تهران، 1378ش.
- احمدی، حسین، تالشان از دوره صفویه تا پایان جنگ دوم ایران و روس، تهران، 1380ش.
- اُلئاریوس، آدام، اصفهان خونین شاه صفی، ترجمه حسین کردبچه، تهران، 1379ش.
- بازن، مارسل، طالش منطقه‌ای قومی در شمال ایران، ترجمه مظفر امین فرشچیان، مشهد، 1367ش.
- «تالش قطب اکوتوریسم ایران پذیرای میهمانان نوروزی»، سایت خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 2 فروردین 1393ش.
- جغرافیای استان گیلان، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1380ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 19 اردیبهشت 1401ش.
- دیاکونف، ا.م، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز، تهران، 1357ش.
- رهنمایی، محمدتقی، کجایی تالش و کیستی تالشان، فصلنامه تحقیقات تالش، تالش، س 1، شماره 1، 1380ش.
- سیمای میراث فرهنگی گیلان، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، 1380ش.
- شفیقی عنبرانی، هارون، تالش، گیلان‌نامه، مجموعه مقالات گیلان‌شناسی، به‌تحقیق م پ جکتاجی، رشت، 1369ش.
- شمیم، علی‌اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، 1342ش.
- عبدلی، علی، «تالش، طیلسان و کادوس»، چیستا، ]بی‌تا[.
- کریستن سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه غلامرضا رشید یاسمی، تهران، 1345ش.
- کسروی، احمد، شهریاران گمنام، تهران، 1355ش.
- فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1377ش.
- فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور (حوضه آبریز دریای خزر)، سازمان جغرافیی نیروهای مسلح، تهران، 1382ش.
- فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش.
- محمودی، فرج الله، گذری بر ارتفاعات تالش، قلمرو یخچال‌های قدیمی، فصلنامه تحقیقات تالش، تالش، س 1، شماره 1، 1380ش.
- مستوفی، حمدالله، نزهه القلوب، به‌تحقیق گ لسترنج، لیدن، 1331ش.
- نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران، 1361ش.
- نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1384ش.
- هدایت، رضا قلی، روضه الصفا، تهران، 1339ش.