تایباد
تایباد؛ شهر و شهرستانی در استان خراسان رضوی.
تایباد، از شهرهای کهن ایران است که در منابع تاریخی با نام‌های تایاباذ،[۱] طایباذ،[۲] تائب‌آباد[۳] و تایاد[۴] آمده است. برخی از مورخان، نام اصلی این شهر را «تایب‌آباد»[۵] دانسته‌اند که به‌مرور زمان به تایباد تبدیل شده است.
واژه تایباد را برخی از ریشه طیبات و به‌معنی جای پاکان و مردان نیکو می‌دانند.[۶] برخی دیگر آن را ترکیبی از دو واژه «تای» (به‌معنی 12 ساعت) و «باد» دانسته‌اند که گویای وزش بادهای 12 ساعته در این منطقه است.[۷]
شهرستان تایباد
شهرستان تایباد، با مساحت 5,084 کیلومتر مربع از سمت شمال به شهرستان تربت جام، از شرق به کشور افغانستان، از جنوب و جنوب‌غرب به شهرستان خواف و از غرب به شهرستان تربت حیدریه می‌رسد.[۸] این شهرستان، به‌دلیل هم‌مرز بودن با کشور افغانستان در مرز «دوقارون»، از اهمیت اقتصادی بالایی برخوردار است.
شهرستان تایباد، تا پیش از 1354ش، جزء شهرستان تربت جام بود اما در این سال، از تربت جام جدا شد.[۹] بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، شهرستان تایباد، از 3 بخش (مرکزی، میان‌ولایت و باخزر)، 6 دهستان، 3 شهر (تایباد، مشهدریزه، کاریز) و 195 آبادی تشکیل شده است.[۱۰]
شهرستان تایباد، از نظر جغرافیایی به دو بخش جلگه‌ای و کوهستانی تقسیم می‌شود. در بخش کوهستانی، شامل کوه‌های سرتخت (با ارتفاع 2,603 متر)، مرغی‌آب (با ارتفاع 2,026 متر)، گرگاب (با ارتفاع 1,975 متر) و سرپی (با ارتفاع 1,969 متر) است.[۱۱]
از مهم‌ترین رودخانه‌های این شهرستان می‌توان به رودخانه مشهور «هریرود» اشاره کرد که بخشی از مرز ایران و افغانستان را تشکیل می‌دهد. رودخانه «کال مرغاب» نیز از جمله رودخانه‌های فصلی در این منطقه است که از کوه رنجه سرچشمه گرفته و در طول مسیر خود، انشعاباتی از آب‌های دیگر به آن ریخته و در نهایت به هریرود می‌ریزند.
اقلیم شهرستان تایباد، سرد و نیمه‌خشک و از نظر میزان بارندگی نیز یکی از مناطق خشک ایران به‌شمار می‌آید.
در سرشماری سال 1395ش، جمعیت شهرستان تایباد، در حدود 117,564 تن اعلام شد. بر اساس همین سرشماری، مردم تایباد، فارسی‌زبان بوده و 70 درصد از آنها، اهل تسنن بوده و 30 درصد از آنها، شیعه هستند.
از جمله فعالیت‌های اقتصادی این شهرستان می‌توان به کشاورزی و تولید محصولاتی همچون تره‌بار، گندم، جو، انگور، توت، انار و انجیر اشاره کرد. مردم این شهرستان در تولید صنایع دستی مانند قالی، قالیچه، گلیم و انواع پارچه نیز مشغول هستند.[۱۲]
شهر تایباد
شهر تایباد، مرکزیت شهرستان تایباد است که در ارتفاع 810 متری از سطح دریا قرار دارد. مختصات جغرافیایی این شهر در حدود °۶۰ و´۴۶ طول جغرافیایی و °۳۳ و ´۴۴ است. جمعیت شهر تایباد، براساس سرشماری 1375ش در حدود 38,479 تن اعلام شد که در 1395ش، به حدود 56,562 تن افزایش یافت.
پیشینه
نام تایباد، برای نخستین‌بار در یکی از منابع مربوط به سده 6ق آمده که آن را به‌عنوان یکی از روستاهای تابع هرات معرفی کرده است.[۱۳] بر اساس اسناد موجود، تایباد پیش از حمله مغول به ایران، روستایی کوچک بوده است.[۱۴]
بیش‌تر بناهای تاریخی موجود در این منطقه، مربوط به دوران تیموریان است. این شهر، در تاریخ 772ق، توسط امیر تیمور، در زمان لشکرکشی به خراسان، تسخیر شد.[۱۵] در زمان پادشاهی شاهرخ، پسر امیر تیمور، او به احترام ابوبکر تایبادی، از صوفیان سده 8ق، مسجدی را به‌نام ابوبکر تایبادی بنا کرد که بعدها، به مسجد «مولانا» معروف شد. متخصصان، معماری این مسجد را یکی از بهترین نمونه‌های معماری در دوره تیموریان می‌دانند.[۱۶] مدرسه‌ای به‌نام «غیاثیه» نیز در منطقه «خرگرد» از توابع تایباد، در همان روزگار، ساخته شد.
این منطقه، در دوران صفویان، از رونق بیش‌تری برخوردار شد و حصاری به دور آن کشیدند. از شهر تایباد، در برخی از سفرنامه‌های مرتبط با دوره صفویه، به‌عنوان قلعه‌ای آباد یاد شده که تولید ابریشم در آن، رواج داشته است.[۱۷]
در 1294ق، حکومت این منطقه، به دست هزاره‌ها افتاد و کش‌وقوس‌های بسیاری را تجربه کرد. در 1320ش و در پی اشغال ایران به‌دست متفقین، حاکمان این منطقه، به‌دستور رضاشاه، دستگیر و املاک آنها در خراسان با املاکی در فارس، تعویض شد.[۱۸]
امروزه شهر تایباد، به‌دلیل قرار گرفتن در مسیر شهر هرات، اهمیتی بسیار یافته و تجارت در این منطقه، رونق یافته است. پس از توسعه این شهر در دهه‌های اخیر، نام شهرستان باخزر، در 1359ش، به شهرستان تایباد تبدیل شده و مرکزیت آن نیز به شهر تایباد تغییر کرد.[۱۹]
پانویس
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۳۸۳ق، ج3، ص11؛
ابن‌عساکر، معجم الشیوخ، ۱۴۲۱ق، ج1، ص146. - ↑ جنید شیرازی، شدالازار، ۱۳۲۸ش، ص۱۱۹.
- ↑ جامی، نفحات الانس، ۱۳۳۶ش، ص۴۹۸.
- ↑ اعتمادالسلطنه، مرآةالبلدان، ۱۳۶۷ش، ج1، ص539.
- ↑ هدایت، فرهنگ انجمن آرای ناصری، ۱۳۳۸ش، ص255.
- ↑ نوبان، نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان، ۱۳۷۴ش، ص۱۳۹.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ۱۳۶۳ش، ص۱۵.
- ↑ جعفری، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، ۱۳۷۹ش، ص۲۷۹؛
جغرافیای کامل ایران، ۱۳۶۶ش، ج1، ص623-624؛
اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، ۱۳۸۳ش، ص108. - ↑ زنگنه، تاریخ و رجال شهرستان تایباد، 1388ش، ص15.
- ↑ جعفری، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، ۱۳۷۹ش، ص۲۷۹؛
سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، ۱۳۷۶ش، پانزده. - ↑ فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، ۱۳۷۹ش، ج4، ص93 و 176 و 189.
- ↑ جغرافیای کامل ایران، ۱۳۶۶ش، ج1، ص624.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۳۸۳ق، ج3، ص11؛
ابن‌عساکر، معجم الشیوخ، ۱۴۲۱ق، ج1، ص146. - ↑ توکلی مقدم، وجه تسمیۀ شهرهای ایران، ۱۳۷۵ش، ج1، ص245.
- ↑ اسفزاری، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، ۱۳۳۹ش، ج2، ص36-38.
- ↑ MuŞṭafawī, «Le Masdjid-é Mawlānā de Tāiyābād», 1938, vol.III (2), P179.
- ↑ منشی، سفرنامۀ رکن‌الدوله به سرخس، ۱۳۵۶ش، ص۱۰۹.
- ↑ بیات، صولت السلطنۀ هزاره و شورش خراسان، ۱۳۷۰ش، ص۲۳؛
ادیب هروی، الحدیقةالرضویة، ۱۳۲۶ش، ص۳۱۸-۳۱۹. - ↑ بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، ۱۳۶۷ش، ج2، ص248.
منابع
- ابن‌عساکر، علی، معجم الشیوخ، به‌تحقیق شاکر فحام، دمشق، دار البشائر، ۱۴۲۱ق.
- ادیب هروی، محمدحسن، الحدیقة الرضویة، مشهد، چاپ‌خانه خراسان، ۱۳۲۶ش.
- اسفزاری، محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، به‌تحقیق محمدکاظم امام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹ش.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
- اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، گیتاشناسی، تهران، ۱۳۸۳ش.
- بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، تهران، اقبال، ۱۳۶۷ش.
- بیات، کاوه، صولت السلطنۀ هزاره و شورش خراسان، تهران، جهان کتاب، ۱۳۷۰ش.
- توکلی مقدم، غلامحسین، وجه تسمیۀ شهرهای ایران، تهران، میعاد، ۱۳۷۵ش.
- جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به‌تحقیق مهدی توحیدی‌پور، تهران، کتاب‌فروشی محمودی، ۱۳۳۶ش.
- جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، گیتاشناسی ایران، ۱۳۷۹ش.
- جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۶۶ش.
- جنید شیرازی، ابوالقاسم، شدالازار، به‌تحقیق محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۸ش.
- زنگنه، ابراهیم، تاریخ و رجال شهرستان تایباد، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1388ش.
- سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، استان خراسان، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
- سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به‌تحقیق عبدالرحمان بن یحیى معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق.
- فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، ۱۳۶۳ش.
- فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۹ش.
- منشی، محمدعلی، سفرنامۀ رکن‌الدوله به سرخس، به‌تحقیق محمد گلبن، تهران، سحر، ۱۳۵۶ش.
- نوبان، مهرالزمان، نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان، تهران، ما، ۱۳۷۴ش.
- هدایت، رضاقلی، فرهنگ انجمن آرای ناصری، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۳۸ش.
- MuŞṭafawī, M. T., «Le Masdjid-é Mawlānā de Tāiyābād», Āthār-é Īrān, Haarlem, 1938, vol.III(2).