تدبیر منزل

تدبیر منزل؛ چگونگی ادارۀ امور خانه و نحوۀ مشارکت اعضای آن.

تدبیر منزل دومین شاخۀ حکمت عملی در فلسفۀ مشائی است که موضوع آن، چگونگی ادارۀ امور خانه و نحوۀ مشارکت مرد با زن و فرزند و خدمتکار است. به دلیل اهمین خانواده، حکیمان معتقدند برای سامان‌بخشیدن به جامعه باید از خانواده آغاز کرد. آنها دستورالعمل‌هایی برای چگونگی مدیریت خانواده و جایگاه آن و نیز نقش والدین و فرزندان ارائه داده‌اند. تدبیر منزل در آثار فیلسوفان کلاسیک به چهار بخش تقسیم می‌شود؛ تدبیر مال، تدبیر بندگان و خدمه، تدبیر زنان و تدبیر فرزند. در ایران باستان تدبیر منزل بیشتر رویکرد اخلاقی و غایت اخروی داشت بر عکس یونان قدیم که نگاه اقتصادی و غایت دنیوی بر آن غلبه داشت. تدبیر منزل از دیدگاه اهل‌بیت، دارای اهمیت فراوان بوده و دستورالعمل‌های زیادی در این باره گفته‌اند.

مفهوم‌شناسی

تدبیر به‌معنای نظرکردن در عاقبت امور است و در اصطلاح به‌معنای تنظیم‌‌کردن و مدیریت است. با توجه به این‌که اندیشیدن لازمه تدبیر است، اهل لغت، چاره‌اندیشی برای انجام درستِ کارها یا پیدا کردن راه‌حل مشکل یا مسئله‏ای را تدبیر نامیده‏اند و به‌محض تنظیم آن، غرضی که مطلوب است حاصل می‌گردد. از این‌رو، تدبیر منزل یعنی منظم‌کردن امور خانه و تصرفاتی که به آن مربوط است؛ به‌طوری که اهل خانه از فواید آن برخوردار شوند.

پیشینه

سابقۀ بحث تدبیر منزل برگرفته از تفکر یونانی و ارسطو است و اصطلاح تدبیر منزل، ترجمه «اُیکونومیا» است که از طریق ترجمۀ آثار یونانی به فلسفه اسلامی وارد شده و گسترش یافته است. در احادیث پیامبر اکرم و ائمه شیعه نیز مباحث مربوط به تدبیر منزل به صورت گسترده مطرح شده و در فقه بازتاب یافته‌ است.

اهمیت تدبیرمنزل

حکیمان معتقدند سامانِ جامعه از خانواده و «تدبیر منزل» آغاز می‌شود. تدبیر منزل، از مؤلفه‌های أثرگذار در سبک زندگی انسان‌ها است؛ خانواده با محوریت پدر و مادر، علاوه بر حفظ نسل، وظیفۀ تربیت فرزند و انسان‌سازی را بر عهده دارد و آنها را برای ورود به جامعه آماده می‌سازد. این وظیفه یا وظایف بر اساس تقسیم کار اجتماعی در یک خانواده به دو بخش زنانه و مردانه، تقسیم می‌شود و شامل الگوی مصرف، روابط بین زن و مرد، نوع لباس، نحوۀ صحبت، تفریحات و اوقات فراغت، فعالیت‌های بدنی است. بینش‌ها و گرایش‌ها نیز در تدبیر منزل و شکل‌دهی به‌نوع سبک زندگی بسیار مؤثر است.

اقسام تدبیرمنزل

تدبیر منزل در مورد چهار موضوع بحث می‌کند؛ 1- تدبیر مال 2- تدبیر بندگان و خدمه 3- تدبیر زنان 4- تدبیر فرزند. این چهار باب، به این موارد اشاره می‌کنند:

نیاز به مال برای انجام معاملات و چگونگی گردآوری آن؛ بیان چگونگی حفظ مال از راه تنطیم نسبت درآمد و مخارج و تأکید بر دوری از خساست، اسراف و فخرفروشی؛

غرض از همسرگزینی و ویژگی‌هـای همسر مطلوب، نقش زن به‌عنوان کسی که عهده‌دار ادارۀ امور خانه است و شریک مرد در اموال خانه؛ تعلیم و تربیت فرزندان.

فیلسوفان غرب و تدبیرمنزل

تدبیر منزل ابتدا توسط ارسطو مطرح شده است. او با تأکید بر این نکته که هر شهری از خانواده‌ها فراهم می‌آید جایگاه خاصی برای خانواده قائل شده است و در اخلاق نیکوماخس این موضوع را بررسی کرده است. او به رابطۀ خدایگان و بندگی، رابطۀ همسری، رابطۀ پدر و فرزندی و رابطۀ مال و صاحب مال، اشاره کرده و آن را یکی از اقسام حکمت عملی دانسته است. حکمای بعد از ارسطو، تدبیر منزل را دومین قسم از اقسام سه‌گانه حکمت عملی، به همراه تهذیب اخلاق و سیاست مدن، برشمرده‌اند. پس از ارسطو، سنت متأخر هلنی‌ـ اسکندرانی، با ایجاد تغییراتی در تقسیم‌بندی سه‌گانۀ فلسفۀ عملی به «تدبیر منزل» و «قانون‌گذاری» و «سیاست مدن»، این موضوع را بررسی کرده است. دانشمندان جدید غرب، معتقدند که خانواده مانند بسیاری از نهادهای اجتماعی دیگر، نهادی طبیعی است که به حکم غرایز طبیعی بین یک زن و مرد تشکیل می‌شود. این نهاد، نوعی قرارداد مدنی میان دو نفر شمرده می‌شود که استوار بر سلیقه و عقیدۀ فردی و عادات و سنن قومی و اجتماعی طرفین است و نظم و مبانی آن تا حدودی بسیار شخصی و فردی است. این رابطه گاه با کمترین اختلاف در بین زوجین به قهر و متارکه و طلاق می انجامد.

فیلسوفان مسلمان و تدبیرمنزل

فارابی‌، نخستین‌ حکیم مسلمان‌ بود که‌ اشاره‌هایی‌ به ‌مباحث‌ تدبیر منزل‌ کرده‌ و ضمن‌ توضیحات‌ کلی‌ دربارة‌ تدبیر منزل‌، در عبارتی‌ مختصر به‌ نسبت‌های‌ موجود در منزل‌ یعنی‌ نسبت‌ زوج‌ و زوجه‌، پدر و فرزند، خواجه‌ و بنده‌ و صاحبِ مال‌ و مال‌ اشاره‌ کرده‌ است. در چارچوب حکمت متعالیه نیز دستورالعمل‌هایی مؤثر دربارۀ مدیریت زندگی و خانواده، استنباط و استخراج می‌شود. ابوالحسن عامری نیز در برخی از آثار فلسفی عهد اسلامی، مباحث تدبیر منزل با آموزه‌های یونانی و ایرانی را درآمیخته است. او به‌مسئلۀ تربیت فرزند توجه خاصی کرده است.

تدبیرمنزل در ایران باستان

آموزه‌های ایرانی مرتبط با تدبیر منزل، اندرزنامه‌های پهلوی پیش از اسلام است که از مباحث اقتصاد خانواده کمتر سخن گفته و بیشتر به اصول اخلاقی و غایت اخروی توجه کرده است، در حالی که در آثار یونانی، بیشتر مبانی اقتصادی و غایت دنیوی لحاظ شده است. بیشتر متن‌های ایرانی پیش از اسلام، بر خلاف تعالیم یونانی، بر حقوق زن و نقش فعال او در خانواده تأکید می‌کنند. در برخی از آثار فلسفی عهد اسلامی، مباحث تدبیر منزل با آموزه‌های یونانی و ایرانی درآمیخته است؛ اما بیشتر تحت تأثیر آموزه‌ها و سنت ایرانی بوده است.

تدبیر منزل در آموزه‌های اسلامی

در ترکیب خانوادۀ اسلامی، روابط زوجین فقط یک رابطۀ حقوقی نیست، بلکه حضور پروردگار و نظارت دائمی دین و اخلاق، کاملا مشهود است. مدیریت بیرونی خانه با مرد و مدیریت داخلی با زن است و امور مشترک بین آن‌دو با توافق و رضایت صورت می‌گیرد. از مجموع این مدیریت‌ها و روابط متقابل زن و شوهر، تدبیر منزل به‌دست می‌آید.

خانواده‌ای که در پرتو آموزه‌های اسلامی به تدبیر منزل بپردازد، کارکرهای زیر را در پی دارد:

• تولید نسل سالم و نگهبانی آن؛
• تربیت صحیح فرزندان از کودکی تا رساندن به کمال مطلوب عرفانی و عقلانی؛
• ایجاد کانونی از مهرورزی و آرامش روحی و کمک به سیر تکاملی جامعه و سلامت و سعادت مردمان.
• ضرورت و اهمیت تدبیر در امور زندگی، سبب شده است که پیشوایان شیعه با سخن و سیره خود، بر آن تأکید کنند.

مرد و تدبیر منزل

براساس روایات، مرد سرپرست خانواده بوده و در برابر آن مسئول است. وظایف مرد چه در خانه و چه در جامعه در نقش حمایتی و حراستی و نگهبانی او از زن و زندگی تعریف می‌شود. اگر مرد قادر یا مکلف به وظایف حمایتی و ادارۀ معاش و رفاه و مسکن و حراست از زن و خانواده ‌نبود، زن نمی‌توانست به‌خوبی وظایف و نقش خود را ایفا کند.

زن و تدبیر منزل‏

نقش زن در مدیریت کانون خانواده و تدبیر امور داخلی آن در اسلام مورد توجه قرار گرفته است. او در خانه مسئول است و درایت و زیرکی زن، دقت و ظرافت او در برنامه‌ریزی و مدیریت درست او، باعث اصلاح خانواده می‌شود.

تدبیر منزل و جامعه

بخش عمدۀ تربیت در خانه و خانواده صورت می‎گیرد و ستون‌های اصلی شخصیت هرکس در آن‌جا پایه‌ریزی می‌شود. خانواده، حلقۀ اصلی است که فرد و جامعه را به هم ارتباط می‌دهد و سلامت و سعادت فرد و جامعه را تأمین می‌کند. در چنین جامعه‌ای، خلاقیت و تولید و پیشرفت تحقق می‌یابد. در خانوادهایی که این اصول رعایت نشود، فرزندشان آمادۀ دریافت تربیت از بیرون خانه نخواهد بود.

منابع

• «تدبیر منزل»، دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 20 آبان 1401ش.
• «تدبیر منزل (اخلاق)» ویکی فقه، تاریخ بازدید: 19 آبان 1401ش.
• «تدبیر منزل»، پایگاه حوزه، تاریخ بازدید: 19 آبان 1401ش.
• «تدبیر منزل»، ویکی فقه، تاریخ باردید: 19 آبان 1401ش.
• خامنه‌ای، سید محمد، «تدبیر منزل در حکمت متعالیه»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 20 آبان 1401ش.
• کرمانی، طوبی و صالحی، صغری، «روش‌شناسی فارابی در تدبیر منزل و تأثیر آن در سبک زندگی»، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده ، شماره 76، 1396ش.
• «مراد از تدبیر منزل چیست؟»، در سایت اسلام کوئست، تاریخ بازدید: 20 آبان 1401ش.
• نورانی‌نژاد، حمیده، «تدبیر منزل»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1398ش.
• واسعی، سید علیرضا، «رویکردی تمدنی به نقش زن در تدبیر منزل»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 16 دی 1400ش.