تربت جام
تربت جام؛ شهر و شهرستانی در استان خراسان رضوی.
شهر تربت‌جام
تربت‌جام، شهری کوچک و مرکز شهرستان تربت جام است. محققان، این شهر را جلگه‌ای گرمسیری می‌دانند که آب آن از رودخانه جام و قنات تأمین می‌شود. از محصولات کشاورزی این شهر می‌توان به انواع میوه، غلات، بنشن و زیره اشاره کرد.[۱]
مختصات جغرافیایی شهر تربت جام به‌صورت °۳۵ و ´۱۶ عرض شمالی و °۶۰ و´ ۳۷ طول شرقی است و در ارتفاع 910 متری از سطح دریا قرار دارد.[۲] سرشماری صورت‌گرفته در 1395ش، جمعیت این شهر را 100,477 تن (37,970 خانوار) اعلام کرده است.
شهرستان تربت جام
شهرستان تربت جام، در قسمت شمال‌غربی استان خراسان رضوی قرار دارد.
همسایگان
این شهرستان از سمت شمال به شهرستان سرخس، از شمال‌غرب به شهرستان مشهد، از غرب به شهرستان فریمان، از جنوب‌غرب به شهرستان تربت حیدریه، از جنوب به شهرستان تایباد و از شرق و شمال‌شرق به کشورهای افغانستان و ترکمنستان می‌رسد.[۳]
تقسیمات کشوری
این شهرستان، تا 1330ش، یکی از بخش‌های شهرستان مشهد محسوب می‌شد که پس از آن به سطح یک شهرستان ارتقا یافت. امروزه، شهرستان تربت جام دارای 5 بخش (مرکزی، نصرآباد، صالح‌آباد، بوژگان (بوزجان)، و پایین جام)، 10 دهستان و 3 شهر (صالح‌آباد، نصرآباد و تربت‌جام) است.[۴]
جمعیت
سرشماری‌های صورت‌گرفته در 1375ش، جمعیت این شهرستان را در حدود 349,210 تن اعلام کرده بود[۵] که در 1390ش به 262,712 تن افزایش یافته است.
جغرافیا و اقلیم
تربت جام، دارای دو ناحیه کوهستانی و دشتی است.[۶] بخش‌های کوهستانی این شهرستان بیش‌تر در قسمت‌های جنوب‌غربی، مرکزی و شمالی این شهرستان قرار دارند که از آن جمله می‌توان به کوه‌های بِزد، شاه‌نشین و بیبند اشاره کرد.
رود مرزی هریرود، به‌عنوان بخشی از مرز ایران و افغانستان و جام‌رود (از زیرشاخه‌های هریرود)، از مهم‌ترین رودهای این شهرستان محسوب می‌شوند.[۷]
آب‌وهوای این شهرستان، نیمه‌صحرایی بوده و در تابستان گرم و خشک و در زمستان سرد است. این شهرستان، از جمله مناطق کم‌بارش در ایران محسوب می‌شود. از دیگر ویژگی‌های آب‌وهوایی این منطقه می‌توان به بادهای محلی فَراه و سیاه‌بوبک اشاره کرد که هر کدام در فصول متفاوتی می‌وزند.[۸]
اقتصاد
مردم در شهرستان تربت جام، بیش‌تر به کارهای کشاورزی، دامداری و معدن مشغول هستند. آب این منطقه از رودخانه‌ها و منابع آب زیرزمینی موجود در این شهرستان، تأمین می‌شود. از جمله محصولات تربت جام می‌توان به گندم، جو و انواع میوه اشاره کرد.
در بخش دامداری، مردم به پرورش طیور، به هر دو روش صنعتی و سنتی می‌پردازند.
در بخش معدن نیز می‌توان به استخراج زغال سنگ، سنگ نمک، بتونیت، سیلیس، سنگ ساختمانی، اندالوزیت، طلا و تنگستن اشاره کرد.
صنعت، در تربت جام بسیار کم‌رنگ بوده و به صنایع دستی محدود می‌شود. از جمله صنایع دستی مشهور در این منطقه، می‌توان به قالی‌های تربت جام با نقشه‌های کشمیری، شال، یعقوب‌خانی و ترکمنی،[۹] قالیچه‌بافی، کرباس‌بافی، جوال‌بافی، چادر شب و ظروف سفالین اشاره کرد.
پیشینه تربت جام
در منابع تاریخی و جغرافیایی سده‌های نخستین پس از اسلام در ایران، از منطقه امروزی تربت جام با نام «جام» یا «زام» یاد شده است. پس از مدتی، این منطقه به تربت جام تغییر نام یافت که دلیل آن، وجود آرامگاه احمد جام (ملقب به ژنده‌پیل)، از عارفان سده 6ق است.
جغرافی‌دانان پس از اسلام، جام را همواره یکی از مناطق تابعه نیشابور و به مرکزیت بوزجان، می‌خواندند. برای مثال، یاقوت حَمَوی (۵۷۴–۶۲۶ق) ، زام را یکی از کوره‌های نیشابور با 180روستا دانسته که مرکزیت آن بوزجان بوده است.[۱۰] او، همچنین، بوزجان را خاستگاه و زیستگاه بسیاری از دانشمندان معرفی کرده است.[۱۱]
موقعیت جغرافیایی این منطقه و قرار گرفتن آن در مسیر نیشابور به هرات، از دیرباز، مورد توجه بوده است.[۱۲]
در سده 7ق، به‌دلیل حضور شیخ احمد جام ژنده‌پیل (۴۴۰- ۵۳۶ ق) در این منطقه، خانقاهی تأسیس شد و همین امر، موجبات تحولی عمیق در جام را فراهم کرد. بوزجان، به‌مرور نقش مرکزیت خود را از دست داده و تربت شیخ جام جایگزین آن شد.
ابن‌بطوطه، در قرن 8ق، تربت جام را شهری متوسط، زیبا، دارای باغ‌ها و درختانی بسیار از جمله درختان توت، ابریشم زیاد و چشمه‌های فراوان معرفی کرده است.[۱۳]
جام، در جریان لشکرکشی امیرتیمور گورکانی به خراسان، در 782ق، محاصره و تصرف شد.[۱۴] تیموریان، رفت‌و‌آمدهای بسیاری به جام داشته و به زیارت مرقد شیخ احمد جام[۱۵] و سایر شیوخ آن منطقه می‌رفتند. سیاست تیموریان، تکریم مشایخ و بزرگان جام بود تا افکار عمومی را به خود جلب کرده و از این طریق، به مقابله با حاکمان محلی بپردازند.[۱۶] در ادامه این تکریم‌ها، تیموریان به ساخت بقعه‌ای برای شیخ جام و «خانقاه مسافر پناه» پرداختند.[۱۷] از دیگر اقدامات عمرانی تیموریان می‌توان به ساخت گنبدخانه، خانقاه، مدرسه و چند مسجد اشاره کرد.[۱۸]
در دوره صفویان، جام، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منزلگاه‌ها بر سر راه‌های ارتباطی خراسان و سایر نواحی شرقی بود. همین موضوع، موجب اهمیت این منطقه از نظر سیاسی و نظامی شد. در دوره شاه عباس اول، امنیت در این منطقه برقرار شد و فعالیت‌های عمرانی در راستای تعمیر برخی بناهای آسیب‌دیده صورت گرفت.[۱۹]
این منطقه، با حمله افغان‌ها به ایران، بسیار آسیب دید. پس از مدتی، نادر افشار، به‌منظور تسخیر هرات راهی این منطقه شد و ولایت جام را به یکی از پایگاه‌های نظامی خود تبدیل کرد.[۲۰] نادرشاه، در جریان سرکوب مخالفان خود، 10 هزار تن از طوایف بختیاری را به منطقه جام کوچاند.[۲۱] در دوره قاجار، به روایت مورخانی همچون اعتمادالسلطنه، تربت جام شهری با آب‌وهوای معتدل، کشت‌زارهای فراوان و رودخانه بوده است. او، تربت جام را دارالحکومه ناحیه جام معرفی کرده که جمعیتی در حدود 300 خانوار در آن زندگی می‌کرده‌اند. بسیاری از مردم در این منطقه، اهل تسنن بودند.[۲۲]
مشاهیر
تربت جام، از جمله مناطق ایران است که خاستگاه دانشمندان و مشاهیر بسیاری، بوده است. از آن جمله می‌توان به شیخ احمد جامی (عارف و صوفی)، عبدالرحمن جامی (عارف و شاعر قرن نهم و صاحب مثنوی هفت اورنگ) و هاتفی جامی (شاعر عصر صفوی) اشاره کرد.
خوراک
تربت جام، همچون سایر مناطق ایران دارای خوراک‌هایی ویژه‌ی همان منطقه است، که از جمله می‌توان به قروت بادمجان، خلویک، اشکنه تخم‌مرغ، قلور شیر (بلغور شیر) و قلور تروش (کشک زرد) اشاره کرد.
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه تربت جام، سایت واژه‌یاب.
- ↑ پاپلی‌یزدی، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور، ۱۳۶۷ش، ص۱۴۲.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ۱۳۸۴ش، ص۵؛
اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، ۱۳۸۳ش، ص۱۰۸. - ↑ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، ۱۳۸۴ش، ص۲۱.
- ↑ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، ۱۳۷۶ش، ص16.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ۱۳۸۴ش، ص6.
- ↑ افشین، رودخانه‌های ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص319-320.
- ↑ جعفری، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، ۱۳۷۹ش، ص۲۸۷؛
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ۱۳۸۴ش، ص11 و 19. - ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ۱۳۸۴ش، ص28؛ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ج44، ۱۳۶۳ش، ص26.
- ↑ یاقوت حموی، البلدان، 1995م، ج2، ص909.
- ↑ یاقوت حموی، البلدان، 1995م، ج2، ص756.
- ↑ ابن‌رسته، الاعلاق النفیسة، ۱۳۰۹ق، ص۱۷۱-۱۷۲؛
اصطخری، ممالک و مسالک، ۱۳۷۳ش، ص۲۹۷؛
مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۹۰۶م، ص۳۰۰ و ۳۱۹. - ↑ ابن‌بطوطه، رحلة، ۱۴۰۷ق، ص400.
- ↑ شرف‌الدین‌علی یزدی، ظفرنامه، ۱۹۷۲م، ص۳۵۰.
- ↑ حافظ ابرو، زبدة التواریخ، ۱۳۷۲ش، ج1، ص113 و ج2، ص715.
- ↑ منز، برآمدن و فرمانروایی تیمور، ۱۳۷۷ش، ص۲۳-۲۴.
- ↑ خواندمیر، مآثر الملوک، ۱۳۷۲ش، ص۱۶۵.
- ↑ صری، ابراهیم، «تربت‌جام و تایباد»، فرهنگ ایران زمین، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، شماره 25، ۱۳۶۱ش، ص۶۸-۸۵؛ Pinder – Wilson, «Timurid Architecture», vol.VI, 1986, P751-754.
- ↑ مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ۱۳۴۹ش، ص۸۴.
- ↑ محمدکاظم، عالم آرای نادری، ۱۳۶۴ش، ج1، ص168-171.
- ↑ استرابادی، جهانگشای نادری، ۱۳۴۱ش، ص۲۸۰-۲۸۳؛
محمدکاظم، عالم آرای نادری، ۱۳۶۴ش، ج2، ص475-477 - ↑ اعتمادالسلطنه، مرآة‌البلدان، ۱۳۶۷ش، ج4، ص1985.
منابع
- ابن‌بطوطه، رحلة، به‌تحقیق طلال حرب، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به‌تحقیق دخویه، لیدن، بی‌نا، ۱۳۰۹ق.
- استرابادی، محمد مهدی، جهانگشای نادری، حمدالله عبدالله انوار، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۱ش.
- اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۳ش.
- اصطخری، ابراهیم، ممالک و مسالک، ترجمۀ محمد بن عبدالله تستری، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، ۱۳۷۳ش.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة‌البلدان، حمدالله عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
- افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
- پاپلی‌یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷ش.
- جعفری، عباس، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
- حافظ ابرو، زبدة التواریخ، به‌تحقیق کمال حاج‌سیدجوادی، تهران، نی، ۱۳۷۲ش.
- خواندمیر، غیاث‌الدین، مآثر الملوک، به‌تحقیق هاشم محدث، تهران، رسا، ۱۳۷۲ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 10 خرداد 1401ش.
- سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان تربت جام، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
- شرف‌الدین‌علی یزدی، ظفرنامه، به‌تحقیق عصام‌الدین اورونبایف، تاشکند، بی‌نا، ۱۹۷۲م.
- فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، ۱۳۶۳ش.
- فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، استان خراسان رضوی، شهرستان تربت‌جام، تهران، ۱۳۸۴ش.
- قیصری، ابراهیم، «تربت‌جام و تایباد»، فرهنگ ایران زمین، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، شماره 25، ۱۳۶۱ش.
- محمدکاظم، عالم آرای نادری، حمدالله محمدامین ریاحی، تهران، زوار، ۱۳۶۴ش.
- مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به‌تحقیق گ. لسترنج، لیدن، بی‌نا، ۱۳۳۱ق.
- مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ۱۳۴۹ش.
- مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به‌تحقیق دخویه، لیدن، بی‌نا، ۱۹۰۶م.
- منز، ب. ف، برآمدن و فرمانروایی تیمور، ترجمۀ منصور صفت‌گل، تهران، رسا، ۱۳۷۷ش.
- نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۴ش.
- یاقوت حموی، البلدان، بیروت، دارصادر، 1995م.
- Pinder – Wilson, R., «Timurid Architecture», The Cambridge History of Iran, vol.VI, ed. P. Jackson, Cambridge, 1986.