تربیت بدن
تربیت بدن؛ فرایند پرورش جسم با هدف تعالی روح در سبک زندگی اسلامی.
تربیت بدن، مفهومی است در سبک زندگی اسلامی که بر ارتباط وثیق جسم و جان در فرآیند تکمیل جنبه‌های معنوی و روحانی انسان تأکید می‌کند. برخلاف «مدیریت بدن» در سبک زندگی غربی که نگاه کالایی به کالبد جسمانی دارد و تنها آراستگی ظاهر و دست‌کاری‌های بدنی به‌منظور ترویج فردگرایی و پیروی از صنعت مُد و جهانی‌شدن فرهنگ مدرن را شامل می‌شود، «تربیت بدن» در سبک زندگی اسلامی جامع‌نگر، فرهنگ‌محور، جامعه‌گرا و معطوف به معنویت بوده و در خدمت ترویج اخلاق و رسیدن به اهداف والای انسانی است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی «تربیت» به‌معنی افزودن، پرورش‌دادن، رویاندن،[۱] سرپرستی، رساندن به سرانجام نیکو، تکامل و به اعتدال‌درآوردن است.[۲] شهید مطهری معتقد است که تربیت از قبیل صنعت و به‌معنای پیراستن و آراستن نیست بلکه به فعلیت‌رساندن استعدادی است که در گیاه، حیوان و یا انسان وجود دارد؛ این فرآیند باید بر اساس تكوین و استفاده از مقررات دقیق خلقت باشد تا استعدادها به فعلیت برسد.[۳] «تربیت بدن» در لغت، به‌معنای پرورش «تن» و جسم انسان[۴] به کمک فعالیت‌های گوناگون ورزشی است که اگر مجموعۀ این فعالیت‌ها متناسب با ویژگی‌های سنی انجام شود، فرد را برای یادگیری مهارت‌های مختلف آماده می‌کند.[۵] اصطلاح تربیت بدن در ادبیات علوم تربیتی و پژوهش‌های دینی، یک اصطلاح ارزشی در سبک زندگی اسلامی تلقی شده و شامل احکام، برنامه‌ها و فعالیت‌هایی می‌شود که در نگهداری و رشد بدن در جهت تکمیل جنبه‌های روحی و معنوی انسان و به فعلیت‌رساندن قوا و استعدادهای گوناگون او نقش ایفا می‌کند. از این منظر، تربیت بدن به‌معنای عیارکردن بدن و تمام اعضای آن با معیارهایی است که در آموزه‌های دینی آمده است.[۶]
تربیت بدن در سبک زندگی غربی
تربیت بدن در سبک زندگی غربی، ذیل نگاه مادی و تک‌بعدی به انسان و سیطرۀ فرهنگ سکولار، در حد ورزش و فعالیت‌های جسمی به‌منظور کنترل بیشتر بر بدن مطرح است و به ارتباط بدن با جنبه‌های معنوی و تعالی روحی انسان توجهی ندارد. دنیای امروز در پی صنعت فرهنگ، به دنبال صنعتی‌سازی بدن است. به‌همین دلیل در فرهنگ مدرن، به‌جای تربیت بدن، بر مفهوم مدیریت بدن و جنبه‌های بصری و نمایشی آن تأکید می‌شود که اعمالی ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺎﺗﻮ، ﭘﻴﺮﺳﻴﻨﮓ، ﺑﺮﻳﺪن ﺑﺨﺸﻲ از ﺑﺪن، چابک‌سازی، ﺑﺪنﺳﺎزی، رژﻳﻢﮔﺮﻓﺘﻦ، جراحی‌های زیبایی، آرایش و مدگرایی را دربرمی‌گیرد. به نظر محققان، خرده‌فرهنگ مدیریت بدن در سبک زندگی غربی، از راه رﺳﺎﻧﻪﻫﺎی ﺟﻤﻌﻲ مانند ﺳﻴﻨﻤﺎ، روزﻧﺎﻣﻪ، ﻣﺎﻫﻮاره، اﻳﻨﺘﺮﻧﺖ و شبکه‌های اجتماعی به سایر کشورها و جوامع، نفوذ کرده و در آنها گسترش می‌یابد. [۷]
تربیت بدن در سبک زندگی اسلامی
انسان در جهان‌بینی اسلامی، مرکب از دو بعد جسم و جان است؛ جان که در ادبیات دینی به «نفس» تعبیر می‌شود، موجودی مجرد است که در بدن دمیده می‌شود؛[۸] بدن از این منظر، منشأ و زمينۀ پيدايش جان یا روح است [۹] و به‌همین دلیل، تربیت بدن در سبک زندگی اسلامی، معطوف به بعد روحانی و سعادت معنوی انسان است. از آنﺟﺎ ﻛﻪ دﻳﻦ اسلام ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﻣﻲدﻫﺪ، توجه ﺑﻪ ﺑﺪن نیز ذیل نگاه جامع تربیتی، ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ است. برای مثال، در اسلام دﺳﺘﻮرات ﻓﺮاوانی دربارۀ آراﻳﺶ زﻧﺎن و رابطۀ آن ﺑﺎ ﻋﺒﺎدت مطرح شده است؛ در همین راستا، ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻇﺎﻫﺮی بدن ﺑﻪﺷﻜﻞ اﻣﺮوزی، مسئله و اولویت زن مسلمان نیست؛ زن مسلمان ﻛﻪ ﻫﺮ روز در ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﻪﺟﺎ آورد، ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺮ ﺑﺎر آراﻳﺶﻛﺮده ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد.[۱۰]
رابطۀ تربیت بدن با ایمان
تربیت بدن در اسلام شرط لازم برای تربیت دینی و ملازم با ایمان الهی است. در سبک زندگی دینی، حتی تکالیفی که جنبۀ معنوی محض دارد مانند نماز، روزه و حج، با پرورش جسم مرتبط بوده و در گرو «سلامتی بدن» است. همچنین در آموزه‌های دینی پرورش جسم و تربیت بدن، عامل رشد عقل و تعالی روح دانسته شده است؛ زیرا مسلمان قوی در انجام بسیاری از مسئولیت‌های اجتماعی مانند جهاد و دفاع از حیثیت و شرف و مکتب و حمایت از محرومان و مستضعفان، بهتر عمل می‌کند.[۱۱] به‌همین دلیل حضرت علی، امام اول شیعیان در دعای معروف کمیل از خداوند می‌خواهد که اعضا و جوارح او را در راه خدمت، توان‌مند سازد. [۱۲]
گسترۀ تربیت بدن
در آموزه‌های دینی همانگونه که کل بدن انسان اهمیت دارد، هر عضوی از بدن آدمی نیز مهم و دارای وظیفۀ خاص است که نقش اساسی در کمال‌یابی و زندگی فردی و اجتماعی انسان و اعضای دیگر بدن دارد. در قرآن از بين اندام‌ها و محتويات بدن، به موارد ذیل و نقش حکمت‌آمیز آن در پرورش و زندگی انسان اشاره شده است: انگشتان،[۱۳] خون،[۱۴] پوست،[۱۵] گردن،[۱۶] آرنج،[۱۷] دست و پا،[۱۸] بينى، چشم، گوش و دندان،[۱۹] پيشانى،[۲۰] سر،[۲۱] دهان،[۲۲] ريش،[۲۳] سرانگشتان،[۲۴] اندام تناسلى،[۲۵] گوشت و استخوان،[۲۶] قلب،[۲۷] حنجره،[۲۸] دو طرف پيشانى،[۲۹] روده،[۳۰] رگ گردن،[۳۱] شكم،[۳۲] تَرْقُوَه،[۳۳] ساق،[۳۴] صورت،[۳۵] زبان، و لب‌ها[۳۶]. برای مثال کنترل زبان، مدیریت سخن و سکوت این عضو در زمان و مکان غیر ضروری، از مواردی است که در سبک زندگی اسلامی اهمیت ویژه دارد. در معارف دینی، سخن اگرچه اندک و در مسير باطل باشد، مذموم بوده و بيشتر گناهان به زبان نسبت داده شده است. همچنان‌که قسمت مهمي از عبادات و اعمال نيک انسان مانند ذکر خدا، ارشاد مردم، آموزش و تربيت، امر به معروف و نهي از منکر و جهاد نيز، با زبان انجام مي‌شود. امام صادق، سخن‌گفتن دربارۀ حق را بهتر از سکوت بر باطل دانسته است. [۳۷]
روش‌های تربیت بدن
مهم‌ترین روش‌های تربیت بدن در سبک زندگی اسلامی عبارتند از:
1. بهداشت و سلامت بدن
بهداشت و سلامت تن، از روش‌های مهم پروش بدن بوده و به‌معنای ایجاد کامل تندرستی جسمی و روانی و فقدان هر نوع ناتوانی بدنی و داشتن هنر پیشگیری از بیماری‌ها و طولانی‌کردن عمر بشر است که مصادیق متعدد آن در روایات اسلامی به‌صورت جزئی بیان شده است. از نظر معارف دینی، سلامت جسم در خدمت تعالی روح معرفی شده و میان این دو رابطۀ عمیق وجود دارد.[۳۸] در روایتی از پیامبر اسلام، پاکیزگی نیمی از ایمان قلمداد شده[۳۹] و قرآن نیز انسان‌های پاکیزه را در ردیف توبه‌کنندگان[۴۰] و غذاهای حلال را طعام پاکیزه معرفی کرده است.[۴۱] در قرآن کلمۀ طیب بیش از 35 بار در قالب مشتقات آن برای ستایش از پاکان آمده که بیانگر اهمیت پاکیزگی و سلامت بدن و اثر آن در زندگی معنوی انسان است.[۴۲]
2. تغذیه
تغذیۀ بدن در سبک زندگی اسلامی در پرورش جسم و به تبع آن در تربیت روح انسان نقش تعیین‌کننده دارد؛ زیرا نیاز انسان به غذا، مهم‌ترین و حیاتی‌ترین نیاز روزمرۀ او است که از تولد تا مرگ وی را همراهی می‌کند و رشد بدن، طول عمر، تندرستی، آرامش اعصاب و روان، خلق‌وخوی، توانمندی و تولیدمثل به تغذیه بستگی دارد. 250 آیۀ قرآن و صد‌ها روایت به تغذیه یا نقش آن در پرورش بدن و یا تأثیر تغذیه بر اخلاق و رفتار پرداخته است. برای مثال «عسل» موجب رشد حافظه، صافی دل و شفا، «انگور»، عامل تبدیل‌کردن اندوه و افسردگی به شادابی، «خرما»، موجب بردباری، «زیتون» موجب تقویت حافظه و «سیب» باعث تقویت اعصاب و رنگ رخسار معرفی شده است.[۴۳]
3. کار و تلاش
از روش‌های مهم تربیت بدن در سبک زندگی اسلامی، کار و تلاش جسمی است که روح انسان را نیز پرورش می‌دهد. بر اساس آموزه‌های اسلامی، بیکارى نه‌تنها موجب از میان‌رفتن استعدادهاى درونى انسان مى‌شود و او را به فردى «تن‌پرور» تبدیل می‌کند، بلکه انسان را دچار انواع مفاسد اخلاقى و اجتماعى می‌سازد. [۴۴] اندیشمندان مسلمان، پرورش تن را مقابل بیکاری و تن‌پروری دانسته و تن‌پروری را «نفس‌پروری» یا دنباله‌روی از تمایلات نفسانی می‌دانند.[۴۵]
4. ورزش و تربیت‌بدنی
ورزش و تربیت‌بدنی از روش‌های اصلی و مهم تربیت بدن است. در آموزه‌های دینی بیشتر به ورزش و مسابقاتی توصیه کرده‌اند که در سازندگی و پرورش جسمی در کنار جنبۀ سرگرمی و تفریحی نقش بیشتری دارند و موجب کسب آمادگی رزمی در مقابل دشمن و دفاع از ارزش‌های دینی می‌شوند.[۴۶] بر اساس معارف اسلامی، ورزش و کسب نیرومندی، زمانی ارزشمند است که در مسیر الهی قرار گیرد و سبب تقویت ایمان و معنویت در انسان شود. برای مثال، در منابع روایی روحیۀ پهلوانی، ایثار و گذشت از ویژگی‌های شایستۀ ورزشکار دانسته شده است که باید در جامعۀ ورزشی تقویت شود. اسلام به‌منظور اهداف دفاعی و حفظ مکتب و متناسب با زمان، به ورزش‌های خاص توصیۀ بیشتری کرده است.[۴۷] در صدر اسلام به سوارکاری، تیراندازی، شنا، کشتی، شمشیرزنی و پیاده‌روی تأکید شده که هر کدام به نحوی در تقویت بنیه‌های جسمانی، مهارت رزمی در مقابل دشمنان و تهذیب و تزکیۀ انسان نقش دارد. برای مثال پیاده‌روى عالی‌ترین ورزش از نگاه اسلام بوده که سعی بین صفا و مروه در مکه، نماد آشکار از پیاده‌روی به سوی حق است. [۴۸]
5. پوشش
پوشش بدن از روش‌هایی است که بدن انسان را با معیارهای سبک زندگی اسلامی عیار می‌کند و در رشد و پرورش نیروهای جسمانی در جهت کمال انسان نقش مهمی دارد. از مهم‌ترین کارکردهای لباس، افزون بر حفاظت از گرما و سرما، پوشش زشتی‌های بدن و حفظ عفت و حیا و طهارت باطنی و قلبی انسان است. به‌همین دلیل به مردان و زنان توصیه شده تا لباس متناسب با شرایط و محیط اجتماعی بپوشند. برای مثال، از آن‌جایی که همه بدن زنان برای مردان جذابیت دارد،[۴۹] باید تمام بدن خود، جز صورت و دو دست را بپوشانند و از روسری بلند که سینه‌های آنها را می‌پوشاند و لباس بلند استفاده کنند.[۵۰] به مردان نیز توصیه شده است که بدن خود را با لباس‌های مناسب بپوشانند. همچنین بر مردان جایز نیست تا از لباس‌های تنگ استفاده کنند به‌طوری که اندام‌های آنها را به نحوی نمایان کند که موجب تحریک و ایجاد مفسده شود. این عنوان می‌تواند مصادیق گوناگونی با توجه به شرایط محیطی و مانند آن داشته باشد.[۵۱]
6. عبادت و تزکیۀ نفس
از روش‌های بسیار مهم پرورش بدن، عبادت و تلاش برای تزکیۀ نفس است. عبادت علاوه‌بر اثرگذاری‌های معنوی در طهارت باطن و جان انسان در پرورش جسم و آماده‌سازی برای تعالی انسان نقشی مهم دارد در قرآن بر ذکر خدا برای کسب آرامش تأکید شده است.[۵۲] برای مثال نماز در سبک زندگی دینی صرف‌نظر از جنبۀ عبادی، دارای آثار جسمی و روحی است و اقامۀ صحیح آن اگر همراه با حضور قلب و تفکر باشد تأثیر به‌سزایی در کاستن اضطراب و استرس روانی، هماهنگ‌کردن قوای روحی و جسمی، از میان‌بردن غرور، ایجاد انضباط، حضور ذهن، ایجاد آرامش باطن و اطمینان قلب دارد. همچنین نماز به‌دلیل آداب و شرایط خاص خود، مانند غصبی‌نبودن لباس و مکان، نقش تعیین‌کننده در حس مسئولیت‌پذیری و پرورش قوای جسمی و فکری انسان دارد.[۵۳]
آثار و پیامدهای تربیت بدن
در منابع مختلف اسلامی، موارد ذیل را به‌عنوان آثار و جلوه‌های اجتماعی و فرهنگیِ تربیت بدن برشمرده‌اند: ایمان به خدا، رابطۀ صحیح با خلق، دفاع از مظلومان، مبارزه با ظلم، عفت، راستگویی، راست‌کرداری، امانت‌داری، وفای به عهد، نگهداشتن حق نان و نمک، مهان‌نوازی، آزادگی،[۵۴] طولانى‌شدند عمر، بالا رفتن سطح سلامت و توانایى، تأمین رفاه جسمى و روانى، جلب رضایت خداوند، تکمیل‌شدن ایمان، عمل به اقتضاى فطرت، افزون‌شدن فصاحت انسان، نام نیک پیداکردن، محوشدن بوى بد در انسان، احیاى قلب، بىنیازى از طبیب، برکت در رزق و جلوگیرى از تهیدستى، نجات از اضطراب، کامل‌شدن نعمت از سوی خداوند، از بین‌رفتن تنبلى و مصونیت از وسواس شیطانى. [۵۵]
پانویس
- ↑ فراهیدی، العین، 1414ق، ج1، ص649.
- ↑ زبیدی، تاج العروس، 1386ش، ج2، ص464.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، 1376ش، ج2، ص89.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات، 1412ق، ص112؛ عمید، فرهنگ فارسی عمید، 1374ش، ج1، ص386.
- ↑ «اصول تربيت بدني»، وبسایت راسخون.
- ↑ آزاد ارمکی و غراب، «جایگاه بدن در دین»، 1389ش، ص32-34؛ مطهری، مجموعه آثار، 1376ش، ج22، ص: 723؛ «از تاریخچه تشکیل تا علت نام‌گذاری روز تربیت‌بدنی»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ خواجه‌نوری و دیگران، «سبک زندگی و مدیریت بدن»، 1390ش، ص31-35.
- ↑ حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، بی‌تا، ص۳۲۹.
- ↑ طباطبایی، الميزان فی تفسیر القرآن، بی‌تا، ج1، ص352.
- ↑ خواجه‌نوری و دیگران، «سبک زندگی و مدیریت بدن»، 1390ش، ص41.
- ↑ «تربیت بدنی در اسلام»، وبسایت روزنامۀ کیهان.
- ↑ مطهری، آزادی معنوی، 1391ش، ج1، ص219.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 19.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 30.
- ↑ سورۀ نسا، آیۀ 56.
- ↑ سورۀ نسا، آیۀ 92.
- ↑ سورۀ مائده، آیۀ 6.
- ↑ سورۀ مائده، آیۀ 22.
- ↑ سورۀ مائده، آیۀ 45.
- ↑ سورۀ توبه، آیۀ 35.
- ↑ سورۀ یوسف، آیۀ 36.
- ↑ سورۀ رعد، آیۀ 14.
- ↑ سورۀ طه، آیۀ 94.
- ↑ سورۀ آل عمران، آیۀ 119.
- ↑ سورۀ انبیا، آیۀ 91.
- ↑ سورۀ حج، آیۀ 5.
- ↑ سورۀ قصص، آیۀ 10.
- ↑ سورۀ احزاب، آیۀ 10.
- ↑ سورۀ صافات، آیۀ 37.
- ↑ سورۀ محمد، آیۀ 15.
- ↑ سورۀ ق، آیۀ 16.
- ↑ سورۀ نجم، آیۀ 32.
- ↑ سورۀ قیامت، آیۀ 26.
- ↑ سورۀ قیامت، آیۀ 29.
- ↑ سورۀ متففین، آیۀ 24.
- ↑ سورۀ بلد، آیۀ 9.
- ↑ صدوق، من لايحضره الفقيه، بی‌تا، ج4، ص396.ز
- ↑ رضوانی‌پور، «بهداشت جسم و جان در نگاه پیامبر اعظم(ص)»، 1386ش، ص38.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، 1209ق، ج3، ص310.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 22.
- ↑ سوره مائده، آیۀ 99.
- ↑ رضوانی‌پور، «بهداشت جسم و جان در نگاه پیامبر اعظم(ص)»، 1386ش، ص38.
- ↑ آخوندی، «نگاهی به غذا و تغذیه از منظر اسلامی»، 1387ش، ص175-180.
- ↑ پاک‌نیا، «کار و اشتغال در سیره پیامبر(ص)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری،1376ش، ج22، ص 856.
- ↑ نیکوبخت، تربیت بدنی در آیینۀ فرهنگ و ادبیات ایران، 1380ش، ص38.
- ↑ «ورزش‌های اسلامی و بایسته‌های اخلاقی آن»، 1385ش، ص102.
- ↑ «تربیت بدنی در اسلام»، وبسایت روزنامۀ کیهان.
- ↑ سورۀ نور، آیۀ 31.
- ↑ سورۀ احزاب، آیۀ 59.
- ↑ «اهمیت و ارزش لباس و پوشش در اسلام»، وبسایت روزنامۀ کیهان؛ مطهری، مسئلۀ حجاب، ۱۳۸۶ش، ص81-86.
- ↑ سورۀ رعد، آیۀ 28.
- ↑ حسن‌زاده، «نماز و تأثیرات بهداشتی و روحی روانی بر انسان»، 1401ش، ص277.
- ↑ نیکوبخت، تربیت بدنی در آیینه فرهنگ و ادبیات ایران، 1380ش، ص89-90.
- ↑ رضوانی‌پور، «بهداشت جسم و جان در نگاه پیامبر اعظم»، 1386ش، ص40.
منابع
- قرآن کریم.
- آخوندی، مصطفی، «نگاهی به غذا و تغذیه از منظر اسلامی»، مجلۀ حصون، شمارۀ 15، 1387ش.
- آزاد ارمکی، تقی و غراب، ناصرالدین، «جایگاه بدن در دین»، فصلنامۀ انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال ششم، شمارۀ 18، بهار 1389ش.
- «از تاریخچه تشکیل تا علت نام‌گذاری روز تربیت‌بدنی»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ مهر ۱۴۰۱ش.
- «اصول تربيت بدني»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 28 تير 1396ش.
- «اهمیت و ارزش لباس و پوشش در اسلام»، وبسایت روزنامۀ کیهان، تاریخ درج مطلب: آبان ۱۴۰۲ش.
- پاک‌نیا، عبدالکریم، «کار و اشتغال در سیرۀ پیامبر»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 9 تیر 1397ش.
- «تربیت بدنی در اســلام»، وبسایت روزنامۀ کیهان، تاریخ درج مطلب: ۲۰ آذر ۱۴۰۲ش.
- تهانوي، محمدعلی، كشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت، ناشرون، 1996م.
- حسن‌زاده، محمدجواد، «نماز و تأثیرات بهداشتی و روحی روانی بر انسان»، همایش ملی مدیریت، اقتصاد و علوم اسلامی، 1401ش.
- حلی، حسین بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح حسن حسن‌زاده آملی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
- خواجه‌نوری، بیژن و دیگران، «سبک زندگی و مدیریت بدن »، مجلۀ زن و جامعه، سال دوم، شمارۀ 4، زمستان 1390ش.
- راغب اصفهانی، أبوالقاسم حسين بن محمد، مفردات، بیروت، دارالقلم، 1412ق.
- رضوانی‌پور، محمدرضا، «بهداشت جسم و جان در نگاه پیامبر اعظم»، مجلۀ پاسدار اسلام، شمارۀ 306، 1386ش.
- زبیدی، محمدمرتضی، تاج العروس، بی‌جا، دارالهدایه، 1386ش.
- صدوق، محمد بن علي، من لايحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1413ق.
- طباطبایی، محمدحسین، الميزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، امیرکبیر، 1374ش.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، اسوه، 1414ق.
- مطهری، مرتضی، آزادی معنوی، تهران، صدرا، 1391ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، تهران، صدار، 1376ش.
- مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، تهران، صدرا، ۱۳۸۶ش.
- نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، علمی، 1209ق.
- نیکوبخت، محمد، تربیت بدنی در آیینۀ فرهنگ و ادبیات ایران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 1380ش.
- «ورزش‌های اسلامی و بایسته‌های اخلاقی آن»، مجلۀ طوبی، شمارۀ 6، 1385ش.