ترنگبین

ترنگبین؛ صمغ به‌دست‌آمده از گیاه خارشتر با خواص درمانی و خوراکی.

ترنگبین، ترانگبین، خارانگبین یا ترنجبین، شیرابه‌های برگ و ساقه‌های گیاه خارشتر است که خواص درمانی بسیاری دارد. این صمغ، ظاهری شبیه به خرده‌نبات و طعمی شیرین دارد. صمغ ترنگبین، در رنگ‌ها و طعم‌های متفاوتی (از شیرین تا بی‌مزه) وجود دارد.

واژه‌شناسی

این واژه، ترکیبی از دو واژه «تر» و «انگبین» است که به‌معنای عسل و شهد به‌کار می‌رود. معرب واژه ترنگبین، یعنی ترنجبین، کاربرد بیش‌تری در میان مردم ایران داشته و در متون بسیاری نیز به‌کار رفته است.

خارشتر

خارشتر، گیاهی از خانواده پروانه‌آسایان است که ظاهری بوته‌وار داشته و در کوهستان‌های نقاط مختلفی از ایران یافت می‌شود، اما تنها از برخی از آن‌ها، ترنگبین به‌دست می‌آید. برخی از پژوهشگران، به مجموعه گیاهانی که در بیابان زندگی کرده و ظاهری همچون درختچه‌های خاردار دارند، خارشتر می‌گویند که در عربی نیز به «الحاج» یا «عاقول» معروف هستند. برخی، علت نام‌گذاری این گیاهان به خارشتر را دلیل علاقه حیواناتی همچون شتر به این گیاهان بیابانی می‌دانند.

از گیاهان خارشتر، صمغ‌های متنوعی حاصل می‌شود که هر کدام، نام متفاوتی دارند. معروف‌ترین نوع صمغ این گیاهان «گزانگبین (خشک‌انگبین)» است که در اثر گزش حشره‌ای مخصوص از انواع درختچه‌های گز به‌دست می‌آید. «شیرخشت» و «بیدخشت» نیز از انواع دیگر صمغ‌ها هستند که دارای خواص درمانی و ویژگی‌های ظاهری متفاوتی هستند.

گستره جغرافیایی ترنگبین

بسیاری از مورخان، گیاهان خارشتر را بومی ایران دانسته و معتقدند که انواع درختچه‌های گز و خارشتر، از دیرباز، در مناطقی از بلوچستان، اصفهان، خراسان و جنوب ایران به‌صورت خودرو رویش داشته‌اند. این گیاهان، همچنین، در بیابان‌ها و دشت‌های کم‌ارتفاعی مانند گناباد، شهرستان کوهسرخ استان خراسان رضوی، لرستان، تبریز، زرند کرمان، یزد، اطراف قم و بوشهر حضور دارند.

ترنگبین در طب سنتی

بسیاری از طبیبان کهن، طبع ترنجبین را گرم همراه با تری معتدل دانسته‌اند. از جمله خواص ذکرشده درباره این صمغ نیز می‌توان به پاک‌کنندگی سینه و شش، تصفیه‌ی مثانه، ادرارآوری، باز کردن قولنج، و درمان سرفه خشک اشاره کرد.

برخی، ترنجبین را «طلنجین» و «طلانجین» نامیده و آن را چیزی شبیه به نم بر درخت گز دانسته که سبزرنگ است. درباره شیوه‌های جمع‌آوری ترنگبین، برخی گفته‌اند که باید شاخه‌های خاردار بوته‌های خارشتر را بریده و در چادری تکاند تا ریزه‌های نبات مانندی از آن جدا شوند. پس از جدا کردن خار و خاشاک، هر آنچه به‌صورت چسبیده، باقی‌مانده را باید شست و جوشاند تا غلیظ شود.

جهانگردان، بهترین نوع ترنگبین را نوع زردرنگ و نیشابوری آن دانسته‌اند که دانه‌های درشتی دارد. آن‌ها ترنگبین به‌دست‌آمده در خراسان و بلخ را بهترین نوع آن، معرفی کرده‌اند.

ترنگبین در طب مردمی

بسیاری از خواص ذکر شده برای صمغ‌های مختلفی که از گیاهان خارشتر به‌دست می‌آید، یکسان است. برخی، محلول ترنگبین یا شیرخشت را باعث نرمی پوست و طراوت آن می‌دانند. از دیگر موارد استفاده ترنگبین، دفع تب و حرارت در کودکان، استفاده از عصاره عناب و ترنگبین برای دفع گرمی کودکان، استفاده از جوشانده ترنگبین در درمان بواسیر، خون‌دماغ و سردرد، استفاده از خیسانده ترنگبین برای درمان یرقان (زردی)، استفاده از نبات به‌دست‌آمده از ترنگبین برای تحریک دستگاه گوارش کودکان و افزایش اشتها و استفاده از شربت ترنگبین در درمان بیماری حصبه، است.

ترکیبات ترنگبین

ترنگبین، شامل مواد قندی مختلف و متنوعی مانند گلوکز، فروکتوز، ساکاروز و تری ساکارید است که قدرت حل‌شوندگی بالایی در آب دارند. آنتو سیانین موجود در این صمغ نیز از پرکاربردترین رنگدانه‌های گیاهی در صنعت غذایی است.

ترنگبین در طب امروزی

از جمله موارد استفاده از ترنگبین در طب امروزی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: درمان مشکلات پوستی (کهیر، اگزما و التهابات پوستی) از طریق نوشیدن آب ترنگبین؛ از بین بردن جوش با جوشانده خاکشیر و ترنگبین؛ درمان شوره و خارش سر با شربت ترنگبین؛ درمان بیماری‌های انگلی (به‌دلیل داشتن ماده‌ای به‌نام «سانتونین»)؛ درمان یبوست؛ درمان مرض قند؛ درمان سرفه؛ تسکین درد سینه؛ رفع تب، درمان روماتیسم (روغن برگ‌های ترنگبین)؛ درمان صدای شکم (مخلوط ترنگبین و آب زیره)؛ درمان بیماری‌های کلیوی و سنگ کلیه؛ درمان کم‌کاری کبد و درمان زردی نوزادان.

ترنجبین در ادبیات فارسی

ترنجبین، معرب واژه ترنگبین، در اشعار و نوشته‌های نویسندگان کهن فارسی‌زبان به‌کار رفته است. برای مثال، سعدی در شعر خود می‌گوید:

ترنجبین وصالم بده که شربت صبر

نمی‌کند خفقان فؤاد را تسکین

عطار نیز در یک دوبیتی به واژه ترنجبین اشاره کرده است:

ای آنکه ز کفر، دین، تو بیرون آری

وز خار، ترنجبین، تو بیرون آری

از گل، گل نازنین تو بیرون آری

وز کوه و کمر، نگین، تو بیرون آری

منابع

• ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۱ش.
• اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، الاغذیة و الادویة، به‌تحقیق محمد صباح، بیروت، مؤسسه عزالدین، ۱۴۱۲ق.
• بختیاری، علی‌اکبر، سیرجان در آیینۀ زمان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۷۸ش.
• بلوکباشی، علی، فرهنگ عامه، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۶ش.
• پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه (ایران و ایرانیان)، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش.
• «خواص ترنجبین»، سایت نمناک، تاریخ بازدید: 1 خرداد 1401ش.
• زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۵ش.
• سعدی، مواعظ، قصاید، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 خرداد 1401ش.
• شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش.
• شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۴۶ش.
• شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
• صفایی‌زادۀ پاسارگادی، عزیز، یادی از گذشته‌ها، تهران، ابریشمی، ۱۳۸۶ش.
• عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آن‌ها، تهران، مؤسسه توسعه روستایی ایران، ۱۳۷۷ش.
• عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
• عطار، مختارنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 خرداد 1401ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 خرداد 1401ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 خرداد 1401ش.
• کاسانی، ابوبکر، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۸ش.
• همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، به نشر، ۱۳۴۸ش.
• Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Strassburg, 1904.
• Joret, Ch., Les Plantes dans l’antiquité et au moyen âge, Paris, 1904.
• Laufer, B., Sino - Iranica, Chicago, 1919.
• MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971.