تریاک
تریاک؛ شیرۀ قهوه‌ای رنگ و تلخ‌مزه که از پوست گیاه خشخاش می‌گیرند.
تریاک، شیره‌ای است که از تیغ زدن غوزۀ گیاه خشخاش به دست می‌آید[۱] و به‌عنوان پادزهر و دارو استفاده می‌شود.[۲] تریاک، علاوه بر مصارف متعدد پزشکی، به تخدیر و اعتیادآورندگی نیز معروف است.[۳]
پیشینه
خشخاش، از گیاهان خودرو با گل‌هایی به رنگ‌های مختلف از جمله قرمز مخملی، است. برخی، خاستگاه آن را سواحل دریای مدیترانه، برخی دیگر آسیای صغیر[۴] و گروهی دیگر نیز مصر را به‌عنوان خاستگاه اولیۀ این گیاه، معرفی کرده‌اند.[۵]
در سنگ‌نبشته‌های ساحل‌نشینان دجله و فرات، در حدود 3400 سال پیش از میلاد، اشاراتی به تریاک با نام «روغن شیر» صورت گرفته است. سومری‌ها نیز تریاک را با نام «ها» و «جل»، به‌معنای گیاه خوشحال می‌شناختند. در سدۀ 15 قبل از میلاد نیز تریاک تولید شده در شهر «تب» در مصر، از شهرتی بسیار برخوردار بوده است.[۶]
حالت تخدیرکنندگی و اعتیادآورندگی این گیاه، منجر به رمزآلود بودن این گیاه در میان مردم و استفاده از آن در اساطیر و افسانه‌های ایرانیان بوده است. برخی معتقدند که نوش‌دارویی که رستم برای درمان سهراب خواست، همان شیرۀ خشخاش بوده است.[۷]
در برخی از گزارش‌های تاریخی نیز به مصرف تریاک اشاره شده است.[۸] بسیاری از پادشاهان، در طول تاریخ، که از رواج افیون و تریاک در میان درباریان خود، مستأصل شده بودند به مبارزه علیه آن پرداختند.[۹] مصرف تریاک، در دوره صفویان و به‌ویژه در اصفهان، رواج بسیاری یافت[۱۰] و برخی، تریاک‌دان خود را همیشه به‌همراه داشتند و گاهی آن را به جواهراتی باارزش، مزین می‌کردند.[۱۱] فرمان تاریخی شاه عباس، که با لحنی شدید و تهدید‌آمیز همراه بود، منجر به نجات شهر اصفهان از افیون و تخدیر شد.[۱۲]
ترکیبات شیمیایی
تریاک یا همان شیرۀ خشخاش، دارای الکلوئیدهای مختلفی مانند مرفین، کودئین، نارکوتین، پاپاوریم و نارسئین است. براساس تحقیقات انجام گرفته توسط پژوهشگران، در یک گرم تریاک، حدود پنج سانتی‌گرم مرفین وجود دارد.[۱۳]
کاربرد دارویی
تریاک، از دیرباز، در میان ایرانیان به‌عنوان یک مُسَکن استفاده می‌شده است. این شیرۀ گیاهی، در درمان درد، سرفه و اسهال بسیار تأثیرگذار است. اما، استفاده از تریاک، عوارضی همچون تخدیر (بی‌حس‌کنندگی) معده و ریه را نیز به دنبال دارد.[۱۴]
برخی از طبیبان طب سنتی، ترکیب خشخاش و عسل را برای دفع سرفه و اسهال،[۱۵] ترکیب آن با روغن گل را برای دفع سردرد، مخلوط تریاک با روغن بادام، زعفران و مَر (نوعی صمغ گیاهی) را برای درمان گوش‌درد، ترکیب آن با زردۀ تخم‌مرغ بریان شده و زعفران را برای درمان ورم، مخلوط صمغ خشخاش با شیر زنان را برای درمان نقرس (گرفتگی شدید عضلانی) مفید می‌دانستند.[۱۶]
علائم و مضرات وابستگی به تریاک
تریاک از جمله مسکن‌های قدیمی است که مصرف بسیار آن، منجر به وابستگیِ روحی و جسمی به آن می‌شود. از جملۀ این علائم می‌توان به علائم جسمانی مانند حالت تهوع و اسهال، تعرق بیش از حد، تب و لرز، بی‌خوابی و بی‌اشتهایی، گیجی، خمیازه کشیدن و خواب‌آلودگی، مشکلات بینایی، کاهش تنفس و مشکلات تنفسی، تنگ شدن مردمک چشم و علائم رفتاری مانند تغییرات ظاهری (آشفتگی و ژولیدگی)، ناتوانی در تمرکز کردن، درخواست مکرر پول، کاهش اعتماد به نفس و عزت نفس، افسردگی شدید و انزوا اشاره کرد.[۱۷]
تریاک در ادبیات فارسی
تریاک، از جمله گیاهان دارویی است که از سدۀ 4ق به بعد، در نظم و نثر ایرانیان نیز حضور یافت برای مثال، فردوسی بارها به این واژه اشاره کرده است:[۱۸]
| که این آشتی جستن از بهر چیست | نگه کن که تریاک این زهر چیست |
نظامی نیز به این گیاهِ پادزهر گونه اشاره کرده است:[۱۹]
| چو تو در گوهر خود پاک باشی | به جای زهر او تریاک باشی |
علاوه‌بر ادبیات رسمی، در ادبیات شفاهی فارسی‌زبانان نیز واژه‌های تریاک و افیون حضور یافته‌اند. از آن جمله می‌توان به کنایاتی همچون «افیون چشیدن» (فریب خوردن)، «تریاک زدن بر زهر شب» (کنایه از روز شدن) و تمثیلاتی مانند «دو مثقال تریاک ضرر زدن یا خوردن» (به‌معنای سخت ترساندن و ترسیدن)، «مثل تریاکی» (سخت عبوس و تلخ)، «مثل گنجشک تریاکی» (موجودی زار و نزار) «تریاک دوای همۀ دردها ست، اما خودش دردی است که درمان ندارد»، «از قند شیرین‌تر تریاک مفت»،[۲۰] «آدم تریاکی هیچ وقت سوراخ وافورش را گم نمی‌کند»[۲۱] و «می‌پرست مالش را تلف می‌کند، بنگی عقلش را و تریاکی عمرش را»[۲۲] اشاره کرد.
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسیِ، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.
- ↑ صادقی، «تریاک»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بوث، تاریخ تریاک، ۱۳۸۰ش، ص۹.
- ↑ ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۵۴ش، ص۱۰۹؛
طاهری، «تریاک»، ۱۳۴۵ش، ص۵۴۵. - ↑ بوث، تاریخ تریاک، ۱۳۸۰ش، ص25-26؛
طاهری، «تریاک»، ۱۳۴۵ش، ص۵۴۵. - ↑ ادیب‌الحکما، «تفننات ثلاثه»، ج2، 1384ش، ص354.
- ↑ بیهقی، تاریخ، ۱۳۵۶ش، ص804.
- ↑ منجم یزدی، تاریـخ عباسـی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۷.
- ↑ پولاک، سفرنامه، ۱۳۶۱ش، ص۴۳4؛
شاردن، سیاحت‌نامه، ۱۳۴۵ش، ج4، ص284-285. - ↑ پولاک، سفرنامه، ۱۳۶۱ش، ص۴۳۵؛
فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ۱۳۴۱ش، ج2، ص271. - ↑ شاردن، سیاحت‌نامه، ۱۳۴۵ش، ج8، ص109-112.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسیِ، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسیِ، ذیل واژه تریاک، سایت واژه‌یاب.
- ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ج20، ص235.
- ↑ اخـوینی بخاری، هدایة المتعلمین، ۱۳۴۴ش، ص۱۵۶ و ۲۷۱-۲۷۴؛
جرجانی، ذخیرۀ خوارزمشاهی، ۱۳۸۲ش، ج2، ص49؛
ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن الحقائق الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۳۹؛
حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی، ۱۳۷۱ش، ص۳۸- ۳۹؛
عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۱۵۴-۱۵۷. - ↑ طباطبایی، فرزاد، «تریاک چیست»، وب‌گاه هنر زندگی.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، داستان سیاوش، بخش 7، بیت 27، سایت گنجور.
- ↑ نظامی، خمسه، خسرو و شیرین، بخش 36، سایت گنجور.
- ↑ شاملو، کتاب کوچه، ۱۳۷۹ش، ص۲۹۵-۲۹۸.
- ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ۱۳۸۸ش، ج1، ص195.
- ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ۱۳۸۸ش، ج2، ص1736.
منابع
- ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن الحقائق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۱ش.
- اخـوینی بخاری، ربیـع، هدایة المتعلمین، به‌تحقیق جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۴۴ش.
- ادیب‌الحکما، سلیم، «تفننات ثلاثه»، دفتر تاریخ، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، 1384ش.
- بوث، مارتین، تاریخ تریاک، ترجمۀ منوچهر نوایی، تهران، سفی علیشاه، ۱۳۸۰ش.
- بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به‌تحقیق علی‌اکبر فیاض، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ش.
- پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش.
- جرجانی، اسماعیل، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به‌تحقیق محمدرضا محرری، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی، ۱۳۸۲ش.
- حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی، به‌تحقیق محمدتقی میر، تهران، شرکت دارویی پخش رازی، ۱۳۷۱ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
- ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
- رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری، تهران، موزه ملی تاریخ علوم پزشکی، ۱۳۸۴ش.
- شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۵ش.
- شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، حرف «ت»، دفتر اول، ۱۳۷۹ش.
- صادقی، مریم و جعفری، محمد، «تریاک»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
- طاهری، ابوالقاسم، «تریاک»، یغما، تهران، س 19، شماره 10، ۱۳۴۵ش.
- طباطبایی، فرزاد، «تریاک چیست»، وب‌گاه هنر زندگی، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسیِ، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
- فردوسی، شاهنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
- فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهـران، نگاه، ۱۳۴۱ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسیِ، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.
- منجم یزدی، محمد، تاریـخ عباسـی، به‌تحقیق سیف‌الله وحیـد‌نیا، تهران، وحید، ۱۳۶۶ش.
- ناصرخسرو، سفرنامه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، کتاب‌های جیبی، ۱۳۵۴ش.
- نظامی، خمسه، خسرو و شیرین، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 12 تیر 1401ش.