تعزیه خوانی زنانه

تعزیه‌خوانی زنانه؛ نمایش آیینی- مذهبی مخصوص بانوان.

تعزیه‌خوانی زنانه، نمایشی است که در آن، زنان، به‌عنوان بازیگر و تماشاگر حضور دارند. این گروه از نمایش‌های آیینی و مذهبی، در گذشته، بیشتر در ادامۀ مجالس روضه‌خوانی اجرا شده و گاهی به‌صورت کار تفننی به‌شمار می‌رفتند. تعزیه‌خوانی زنانه که هنوز نیز در برخی از نقاط ایران اجرایی می‌شوند، در فضای باز خانه‌ها، تالارهای بزرگ یا حسینیه‌ها برگزار می‌شدند.

پیشینه

در دوران پیش از قاجار، در ایران، تعزیه‌خوانی، نمایشی مردانه بود که در آن، نقش زنان را نیز مردان ایفا می‌کردند. همچنین، تماشای تعزیه توسط زنان ممنوع بوده و تنها برخی همسرانِ سفیران که به‌عنوان گردشگر به ایران می‌آمدند، اجازۀ تماشای تعزیه را داشتند. تعزیه‌خوانی زنانه در ایران، برای نخستین‌بار توسط «ماه‌تابان خانم»، خواهر ناصرالدین شاه قاجار پایه‌گذاری شد. او در دهۀ اول محرم، هرساله، تعزیه‌خوانی زنانه را در خانۀ خود برپا می‌کرد. همچنین، تعزیه‌گردان تمامی تعزیه‌های اجرایی در این مدت نیز برعهدۀ خود ماه‌تابان یا بانویی دیگر به‌نام «ملا نسا»، روضه‌خوانی از اهالی کاشان، بود. پس از آن، این جریان فرهنگی- هنری به‌صورت شبیه‌خوانی و روایت‌گری توسط بانوان، به‌صورت گسترده‌تری برگزار شد. پس از مرسوم شدن تعزیه‌خوانی زنانه در دوران قاجار، بانوان، برای بیان مفاهیم ملی و مذهبی از هنر تئاتر و تعزیه استفاده کرده و امروزه نیز تعزیۀ زنان، قالبی مؤثر برای بیان مفاهیم احساسی و عقیدتی آنها به‌شمار می‌رود. تعزیه‌خوانی زنانه، پس از دورۀ قاجار و به‌مرور زمان، شکل خود را از دست داد و در دوران پهلوی دوم، برای مدتی، منسوخ شد. پس از انقلاب اسلامی در ایران نیز تعزیه‌خوانی زنانه جای خود را به روضه‌های زنانه داد و شکل شادی‌آور آن نیز به مولودی‌خوانی‌های زنانه تبدیل شدند.

ویژگی‌های زنان تعزیه‌خوان

1. در دوران قاجار، تمامی زنان تعزیه‌خوان، بی‌سواد بودند و تنها اشعار موافق‌خوان یا مخالف‌خوان را از خواجه‌هایی که سواد داشتند، می‌آموختند.
2. در گذشته، زنان تعزیه‌خوان را «ملا» و سردستۀ آنها را که کمی سواد داشت «آخوند» می‌نامیدند.
3. در برخی موارد، تعزیه‌خوانی زنانه جنبۀ تفریحی داشته است؛ برای مثال می‌توان به تعزیۀ «عروسی بلقیس و سلیمان»، «یوسف و زلیخا» و «عروسی رفتن حضرت فاطمه» اشاره کرد. این گروه از تعزیه‌ها بیشتر در ماه ربیع‌الاول اجرا می‌شدند.
4. زنان تعزیه‌خوان برای اجرای نقش مردان، لباس مردانه بر تن می‌کردند و اصطلاح «مردپوش» برای آنها به‌کار می‌رود.

قوانین مجالس تعزیه‌خوانی زنان

1. شرکت‌کنندگان در این مجالس تنها زنان هستند، اما در گذشته، افراد گروه موسیقی همچون طبل‌زن‌ها و شیپورچیان بیشتر از خواجگان حرم‌سرا بودند.
2. برای اطمینان از وارد نشدن مردان در این مجالس، در ابتدای ورود زنان به مراسم، خواجگان روی زنان را گشوده و پس از حاصل شدن اطمینان، اجازۀ ورود به آنها می‌دادند.
3. در هر روز از محرم، تعزیۀ ویژۀ آن روز خوانده می‌شد، برای مثال، روز هفتم محرم را به «علی‌اکبر» اختصاص داده بودند.

تعزیه‌خوانی زنان در نقاط مختلف ایران

امروزه، براساس اطلاعات گردآوری شده، بوشهر از معدود مناطق ایران است که زنان در آن تعزیه می‌خوانند. اجرای تعزیۀ میدانی اربعین، بیش از دو قرن در بوشهر، سابقه دارد. از جمله نقش‌هایی که توسط بانوان بوشهری در تعزیۀ عمومی اجرا می‌شود، نقش ام‌لیلا (مادر علی‌اکبر)، رباب (مادر علی‌اصغر)، شهربانو (مادر امام سجاد)، سکینه (دختر امام حسین) و ام‌وهب است. زنان بوشهری، با مهارت، به اجرای مؤثر و ماندگار نقش‌های عاشورایی پرداخته و همین موضوع، وجه تمایز تعزیه‌خوانی بوشهریان با سایر مناطق ایران است. بوشهری‌ها تلاش می‌کنند برای اجرای این نقش‌ها، از بانوان سادات استفاده کنند تا اثرگذاری بیشتری بر تماشاگران داشته باشند. کارشناسان دینی معتقدند که اجرای تعزیه توسط زنان، به‌مراتب سخت‌تر از اجرای همان نقش‌ها توسط مردان است؛ زیرا زنان باید به‌گونه‌ای اشعار و متون را بخوانند که با حفظ اثرگذاری و انتقال احساس به تماشاگر، از نظر شرعی نیز بدون مشکل باشد. به‌همین دلیل، نوع حرکات، گفتارها و پوشش زنان تعزیه‌خوانِ بوشهری بسیار حائز اهمیت است.

در سمنان نیز تعزیه‌خوانی زنانه در منازل، رایج بوده و روضه‌خوا‌ن‌هایی همچون ملابلقیس، ملاصغری و ملاشاه زینب از شناخته‌شده‌ترین تعزیه‌خوان‌های زن در این منطقه بوده‌اند. در روستای فدیشه، استان خراسان رضوی، هنر مذهبی تعزیه از قدمتی دیرینه برخودار است. زنان، در این روستا، اجرای شبیه‌خوانی و تعزیه را برعهده دارند و از گذشته تا امروز، در صبح روز تاسوعا و نیز در روز بیست‌ویکم ماه رمضان، تعزیه اجرا می‌کنند. همچنین، در سال‌های اخیر، زنان تعزیه‌خوان در این منطقه، فعالیت خود را گسترش داده و در فرصت‌هایی دیگر از جمله اربعین و شهادت اهل بیت پیامبر به اجرای تعزیه می‌پردازند. تعزیه‌خوانی زنان فدیشه‌ای، در مکان خاصی که مخصوص عزاداری و جلسات مذهبی آنها بوده، برگزار می‌شده است. امروزه، حسینیه‌ای به‌نام «فاطمیه» محل اجرای تعزیه‌خوانی زنان این روستا است. در این مکان، برای جلوگیری از پخش صدای زنان در بیرون از حسینیه، نوار تلاوت قرآن پخش می‌کنند. کارشناسان، مؤلفه‌های سه‌گانۀ نمایش، شعر و موسیقی را از جمله ویژگی‌های فرهنگی تعزیه‌خوانی زنان در این روستا می‌دانند. علاوه بر اهمیت نمایشی این تعزیه‌خوانی، استفاده از عَلَم‌های زنانۀ نیشابوری، با توجه به محلی بودن آن، بر ارزش‌های فرهنگی مراسم اضافه می‌کند. مراسم شبیه‌خوانی یا تعزیه‌خوانی زنانۀ روستای فدیشه، در سال 1400ش، در فهرست میراث فرهنگی ناملموس (معنوی) ایران به ثبت رسیده است.

تعزیه‌خوانی ویژۀ زنان، از دیرباز در گیلان نیز مرسوم بوده و هنوز در برخی نقاط این استان اجرا می‌شود. در گیلان، به‌خصوص در روستاهای این منطقه، علاوه بر دو ماه محرم و صفر، دو ماه آخر تابستان و فصل پایان کار (فعالیتهای زراعی) نیز تعزیه‌خوانی رواج دارد. در تعزیه‌خوانی زنانه در این استان، زنان همچون مردان تعزیه‌خوان، از لباس، ابزار و وسایل رزمی استفاده می‌کنند. این مراسم، در خانه‌ها یا سایر محیط‌های سربسته برگزار شده و تنها زنان اجازۀ شرکت در آن را دارند. کارشناسان معتقدند از آن‌جایی که این تعزیه‌ها توسط زنان اجرا می‌شود، به‌مراتب سوزناک‌تر از تعزیه‌های عمومی است؛ زیرا آزاری که زنان و دختران در واقعه کربلا دیدند، در این گونه مراسم‌ها، عینی‌تر به تصویر کشیده می‌شود. اجرای تعزیه‌خوانی زنانه در این منطقه، به زبان‌های گیلکی و ترکی صورت گرفته و همین موضوع، تماشاگران را بیشتر تحت تأثیر قرار می‌دهد.

تئاتر تعزیه‌خوانی زنانه

در سال‌های اخیر، نمایشی تاریخی- اجتماعی تحت عنوان «علیا مخدره» به روی صحنه رفته که نمایشی حول محور نقش زنان بوده و به چگونگی بنیان‌گذاری تعزیه زنان در ایران اشاره می‌کند. این نمایش تلاش کرده تا برخی آیین‌های فراموش شده در ایران را دوباره احیا کرده و برای همین منظور از ترکیب تئاتر، تعزیه و طراحی حرکات فرمیک و نیز ایجاد تصاویر آوانگارد در روایت عاشورایی زنان بهره برده است. در اجرای بخش تعزیه، از اولیاخوانی، اشقیاخوانی و زینب‌خوانی زنان در دربار ناصری دوران قاجار، تقلید شده و به جریان شهادت علی‌اکبر، قاسم ‌بن‌ الحسن، علی‌اصغر، عباس‌ بن ‌علی و امام حسین اشاره می‌کنند. تماشاگران این نمایش نوین، تنها زنان هستند.

جایگاه اجتماعی تعزیه‌خوانی زنانه

در گذشته، برخی بر این باور بودند که تعزیه‌خوانی‌های زنانه تا حدی دور از عرف، آداب و فرهنگ مذهبی جامعه بوده و نیز نحوۀ برگزاری و اجرای آن را متجددانه می‌دانستند که در راستای جذب و جلب دیگران بوده است. گروهی دیگر معتقد بودند که تعزیه‌خوانی زنانه صورتی نازل و سخیف دارد. این در حالی است که زنان، همان‌گونه که براساس عادات اجتماعی و عرف جامعه، برخی نمایش‌ها و بازی‌های شادی‌آور را در منازل خود اجرا می‌کردند، به‌مرور زمان، نمایش آیینی تعزیه را نیز به محفل‌های زنانۀ خود برده و شایستگی و هنر خود را در بازنمایی قیام امام حسین در کربلا نشان دادند.

منابع

• «تعزیه‌خوانی زنان»، روزنامۀ وطن امروز، شمارۀ 3838، بخش فرهنگ و هنر، تاریخ انتشار: 31 مرداد 1402ش.
• «تعزیه‌خوانی زنان؛ روش منحصر به فرد روایت حماسه در گیلان»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 17 دی 1387ش.
• رضایی، محدثه، «روایتی مستند از زنان تعزیه‌خوان»، خبرگزاری قدس، تاریخ بازدید: 13 اسفند 1402ش.
• «روایت زنانه اربعین/ بوشهر تنها منطقه‌ای که زنان تعزیه می‌خوانند»، خبرگزاری همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: 5 مهر 1400ش.
• «زنان در گود تعزیه»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 30 بهمن 1387ش.
• «شبیه‌خوانی زنانه در روستای فدیشه»، پایگاه خبری روستانیوز، تاریخ بارگذاری: 19 مرداد 1401ش.
• مونس‌الدوله و سعدوندیان، سیروس، خاطرات مونس‌الدوله: ندیمۀ حرمسرای ناصرالدین شاه، تهران، زرین، چ3، 1390ش.
• «نگاهی بر تاریخچۀ تعزیه‌خوانی زنانه»، وب‌سایت آیین باور، تاریخ بارگذاری: 21 مرداد 1400ش.
• همایونی، صادق، «شبیه‌خوانی و عزاداری‌های زنانه»، مجموعۀ مقالات نخستین همایش ملی ایران‌شناسی، مردم‌شناسی و فرهنگ، 1381ش.