تغزل
تغزل؛ سرودن شعر عاشقانه.
تغزل، غزل‌سرایی و شعر عاشقانه گفتن است.[۱] تغزل را پافشاری بر عشق ورزیدن نیز گفته‌اند.[۲] تغزل، در اصطلاح ادبی، به ابیاتی در قسمت اول قصیده اطلاق می‌شود که دارای مضامین عاشقانه و توصیف طبیعت باشد. تعداد ابیات غزل، بین 5 تا 15 بیت است.[۳] شاعران پارسی‌گوی متقدم، تغزل را «غزل» می‌گفتند.
شباهت موضوعی
تغزل از نظر موضوعی، مشابه اجزائی از قصیده به نام‌های «تشبیب» و «نسیب» است که از ترفندها و شیوه‌های هنرمندانه در قصیده‌سرایی هستند.[۴] تشبیب، در لغت یاد ایام جوانی کردن و نسیب در لغت، غزل گفتن و شرح احوال عاشق و معشوق را بیان کردن، است. به‌همین دلیل، تشبیب و نسیب را در اصطلاح، غزلی می‌دانند که شاعر در مقدمه قصیده خود می‌آورد.
ساختار
تغزل، بیش‌تر در ابتدای قصیده جای گرفته و گاهی، برخی از شاعران، آن را در انتهای قصیده آورده‌اند.[۵] تغزل، توسط یک یا دوبیتی که «تخلص» نام دارد، به بدنه قصیده وصل می‌شود.[۶] اگر تغزل در انتهای شعر آورده شود، پیش از آنکه شاعر به دعای ختم قصیده برسد، غزلی با مطلع مصرّع مطرح می‌کند تا خستگی شنونده رفع شده و تأثیری نیکوتر بر او بگذارد.[۷]
پیشینه
در اشعار سده‌های 4 و 5ق، تغزل در شعر فارسی آشکارتر است.[۸] نخستین تغزل‌های شعر فارسی توسط رودکی سروده شده[۹] و در دوره غزنویان، توسط شاعرانی همچون فرخی، منوچهری و عنصری به حد کمال رسیده است. در سده 6ق، دگرگونی‌های عمیقی در تغزل صورت گرفت. پس از آن، تغزل به‌صورت کامل از قصیده جدا شده و نوع جدیدی از قالب شعری به‌نام «غزل» در ادبیات فارسی ایجاد شد.[۱۰] این روند تحول‌یافته، در قرن 7ق، توسط غزلیات سعدی به کمال رسید. از آن پس، غزل‌های سروده‌شده توسط شاعران پارسی‌زبان به لطافت و تأثیرگذاری، در جهان، مشهور شدند.
تفاوت تغزل و غزل
برخی از پژوهشگران به بررسی تفاوت‌های تغزل و غزل پرداخته‌اند:
- در تغزل، ابیات دارای ارتباط معنایی بوده و حالتی روایی دارند،[۱۱] زیرا شاعر ناگزیر است که داستانی را در آن مطرح کرده و پس از تخلص، در متن قصیده، آن را دنبال کند.[۱۲]
- عشقی که در تغزل مطرح می‌شود، عشقی زمینی و مادی است، اما در غزل، به عشقی آسمانی و معنوی اشاره می‌شود. بنابراین، تغزل، همواره به‌دنبال نشاط و وصال بوده و غزل همواره گویای هجران و فراق است.[۱۳]
- وزن و زبان تغزل، همان وزن مطرح‌شده در قصیده است. اما، غزل همواره دارای وزن و زبانی خوش و مطبوع بوده است.[۱۴]
- شخصیت عاشق در تغزل، سلحشورانه و در غزل خاضعانه است.[۱۵]
تغزل در ادبیات فارسی
به واژه تغزل و شیوه‌های سُرایش آن، در نظم و نثرهای فارسی اشاره شده است. برای مثال، سیف فرغانی در شعر خود می‌گوید:[۱۶]
| او شاه‌بیت نظم جهانست زینهار | جز مهر و مه ردیف مکن در تغزلش |
شهریار نیز در شعر خود به این واژه اشاره کرده است:[۱۷]
| منم که شعر و تغزل پناهگاه من است | چنان‌که قول و غزل نیز در پناه من است |
قاآنی نیز در قصیده‌ای به جایگاه تغزل در قصیده (مدح) اشاره کرده است:[۱۸]
| زانسان که مراد شعرا مدح ملوک ست | هرچند مقدم به مدیحست تغزل |
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه تغزل، سایت واژه‌یاب.
- ↑ ازهری، تهذیب‌اللغة، ۱۹۶۴م، ج8، ص49؛
ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ذیل غزل. - ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه تغزل، سایت واژه‌یاب؛
شمیسا، سیر غزل در شعر فارسی، ۱۳۶۲ش، ص۲۷؛
نشاط، زیب سخن، ۱۳۴۶ش ج1، ص121؛
عبادیان، تکوین غزل و نقش سعدی ، ۱۳۷۲ش، ص۲۸. - ↑ همایی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، ۱۳۶۳ش، ج1، ص97؛
مؤتمن، تحول شعر فارسی، ۱۳۳۹ش، ص13-14؛
شمیسا، سیر غزل در شعر فارسی، ۱۳۶۲ش، ص۲4-26. - ↑ شمیسا، سیر غزل در شعر فارسی، ۱۳۶۲ش، ص۲۷-28؛
مؤتمن، تحول شعر فارسی، ۱۳۳۹ش، ص14. - ↑ فرخـی سیستانی، دیـوان، ۱۳۳۵ش، ص۱۰۹.
- ↑ مجیرالدین بیلقانی، دیوان، ۱۳۵۸ش، ص۱۷۱-۱۷۳؛
فلکی شروانی، دیوان، ۱۳۴۵ش، ص۴۳-۵۰؛
مؤتمن، تحول شعر فارسی، ۱۳۳۹ش، ص14؛
شمیسا، سیر غزل در شعر فارسی، ۱۳۶۲ش، ص۲7. - ↑ مؤتمن، تحول شعر فارسی، ۱۳۳۹ش، ص209؛
شمیسا، سیر غزل در شعر فارسی، ۱۳۶۲ش، ص41. - ↑ تاریخ سیستان، ۱۳۱۴ش، ص317-323.
- ↑ خانلری، دربارۀ وزن شعر، 1396ش، ص۱۱۲؛
شمیسا، سیر غزل در شعر فارسی، ۱۳۶۲ش، ص41-42؛
مؤتمن، تحول شعر فارسی، ۱۳۳۹ش، ص221 و 240. - ↑ عبادیان، تکوین غزل و نقش سعدی، ۱۳۷۲ش، ص۲۹.
- ↑ نشاط، زیب سخن، ۱۳۴۶ش ج1، ص122؛
شمیسا، سیر غزل در شعر فارسی، ۱۳۶۲ش، ص34 و 38-39. - ↑ شمیسا، سیر غزل در شعر فارسی، ۱۳۶۲ش، ص39؛
مؤتمن، تحول شعر فارسی، ۱۳۳۹ش، ص242. - ↑ نشاط، زیب سخن، ۱۳۴۶ش ج1، ص122؛
مؤتمن، تحول شعر فارسی، ۱۳۳۹ش، ص210. - ↑ مؤتمن، تحول شعر فارسی، ۱۳۳۹ش، ص242-257.
- ↑ سیف فرغانی، دیوان اشعار، غزلیات، شماره 309، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1401ش.
- ↑ شهریار، گزیده غزلیات، غزل شماره 24، بیت 1، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1401ش.
- ↑ قاآنی، قصاید، قصیده شماره 209، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1401ش.
منابع
- ابن‌منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق.
- ازهری، محمد، تهذیب‌اللغة، به‌تحقیق عبدالعظیم محمود و محمدعلی نجار، قاهره، دار المعرفه، ۱۹۶۴م.
- تاریخ سیستان، به‌تحقیق محمدتقی بهار، تهران، زوار، ۱۳۱۴ش.
- خانلری، پرویز، دربارۀ وزن شعر، تهران، توس، 1396ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1401ش.
- سیف فرغانی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1401ش.
- شمیسا، سیروس، سیر غزل در شعر فارسی، تهران، علم، ۱۳۶۲ش.
- شهریار، گزیده غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1401ش.
- عبادیان، محمود، تکوین غزل و نقش سعدی، تهران، ابتکار، ۱۳۷۲ش.
- فرخـی سیستانی، دیـوان، به‌تحقیق محمـد دبیرسیاقی، تهران، اقبال، ۱۳۳۵ش.
- فلکی شروانی، محمد، دیوان، به‌تحقیق طاهری‌شهاب، تهران، کتاب‌خانه ابن‌سینا، ۱۳۴۵ش.
- قاآنی، قصاید، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1401ش.
- مجیرالدین بیلقانی، دیوان، به‌تحقیق محمدآبادی، تبریز، مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران، ۱۳۵۸ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1401ش.
- مؤتمن، زین‌العابدین، تحول شعر فارسی، تهران، کتاب‌فروشی حافظ، ۱۳۳۹ش.
- نشاط، محمود، زیب سخن، تهران، علمی، ۱۳۴۶ش.
- همایی، جلال‌الدین، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، توس، ۱۳۶۳ش.