تغییر جنسیت

تغییر جنسیت؛ تبدیل یا اصلاح جنس مذکر و مونث با استفاده از روش‌های پزشکی.

«تغییر جنسیت» به‌معنای تغییر جنس فرد به جنس مخالف و در اصطلاح، دگرگونی ویژگی‌هاي فیزیکی و بیولوژیکی با استفاده از عمل جراحی و هورمون‌درمانی در جهت همانندسازي آن ویژگی‌ها با جنس مخالف است. همچنین، تبدیل خنثی یا دو‌جنسی به یکی از دو جنس مرد یا زن را شامل می‌شود.

هویت جنسی

هویت جنسی، تصویری است که هر فرد به عنوان یک مرد یا زن از خود دارد و متاثر از دو مولفۀ «جنس» و «جنسیت» است. جنس، عامل غیر اکتسابی است و شامل ویژگی‌‌های زیستی، کالبدی، جسمانی و کروموزومی می‌شود که زن و مرد را از هم متمایز می‌سازد. جنسیت، عامل اکتسابی است که زن و مرد را از جهت اجتماعی و فرهنگی از یکدیگر جدا می‌کند. به‌طور معمول مختصات جنسی و جنسیتی انسان‌ها با یکدیگر هماهنگ است، اما در برخی موارد ناسازگار می‌شود. این وضعیت، گاهی سبب ظهور علائم فیزیکی جنس مخالف یا اختلال جنسی در فرد می‌شود. این افراد را «دوجنسی» یا «خنثی» (Hermaphrodite) می‌نامند. اما گاهی، فرد گرفتار اختلالِ هویت جنسی بوده و جنسِ روانی فرد با جنسِ فیزیکی‌اش متضاد است. این فرد از جنسیت خود راضی نبوده و همواره خواهان تغییر در جنسیت خود است. تفاوت این بیماری با بیماری دوجنسی این است که بیماران دوجنسی دارای اختلال ظاهری در اندام تناسلی، اندام‌های داخلی و سیستم هورمونی خود هستند و معمولا نمای ظاهری از هر دو جنس را دارند، اما ناراضیان جنسی (ترانس سکسوالیسم)، از نظر ظاهری کاملا سالم بوده و تنها از نظر روانی دچار اختلال هستند. مشکلات هویت جنسی، موجب کاهش سرمایۀ اجتماعی این افراد و افزایش امکان بروز رفتار‌های انحرافی از سوی آنها می‌شود.

پیشینه

اختلال در جنس یا جنسیت، پیشینه‌ای به درازای تاریخ بشر دارد. این مسئله در آموزه‌های دین اسلام و نیز در سیرۀ عملی پیشوایان مسلمان نیز مورد توجه بوده است؛ چنان‌که امام علی در زمان حکومت خود، فرد مبتلا به اختلال جنسی که با پسر عمویش ازدواج کرده بود، از او جدا و به مردان ملحق کرد. اما نخستین عمل‌های جراحی تغییر جنسیت در میانۀ قرن بیستم میلادی در انگلستان و نیز در آمریکا رخ داد. امروزه تغییر جنسیت از منظر دانش پزشکی، امری پذیرفته شده است و حتی یک سمپوزیوم بین‌المللی با مشارکت پزشکان و متخصصان، به‌صورت دوسالانه و براي تبادل تجربه و ایجاد وحدت رویه پزشکی درباره تغییر جنسیت، برگزار می‌شود.

انواع تغییر جنسیت

1. تغییر جنسیتِ افراد سالم؛ یعنی مرد یا زنی که اختلال جنسی ژنتیکی، کروموزومی و یا نشانه‌های دیگر ندارد، اقدام به تغییر جنسیت کند.
2. تغییر جنسیتِ ناراضیان جنسی؛ یعنی فردی که جنسیت کاملا مشخص دارد، اما خود را متعلق به جنس مخالف می‌داند و پوشش و رفتارهای جنس مخالف را انجام می‌دهد، با عمل جراحی یا هورمون درمانی در جنس و اندام تناسلی خود تغییر ایجاد کند.
3. تغییر جنسیت افراد دوجنسیتی؛ افراد دو جنسه (خنثی) که در دانش پزشکی به آنها Hermaphrodite گفته می‌شود، افرادي هستند که اختلال جنسیتی آنها برآمده از اختلال جنسی است و معمولا خصوصیات هر دو جنس را دارا هستند.

تغییر جنسیت از منظر فقه اسلامی

در چارچوب آموزه‌های دین اسلام و طبق نظر مشهور فقها، تغییر جنسیت درصورتی که از لحاظ پزشکی ضروری تشخیص داده شود، مجاز است؛ اما تغییر جنسیت در افراد سالم که اختلال جنسی ژنتیکی، کروموزومی و یا نشانه‌های دیگر ندارند، حرام است. به همین ترتیب، تغییر جنسیت فردی که جنسیت روشنی دارد، اما خود را متعلق به جنس مخالف می‌داند (ناراضیِ جنسی)، حرام است؛ زیرا موجب تغییر در آفرینش شده و مصداق خنثی‌شدن فرد و ضرر زدن به خود است. همچنین تغییر جنسیتِ افراد دوجنسیتی که دانش پزشکی می‌تواند جنسیت واقعی او را تشخیص دهد، جایز است. اما خنثی مشکل (ممسوح) که تشخیص مذکر یا مونث بودن او ممکن نیست، همچنان باید در احکام زن و مرد احتیاط کند. در میان فقیهان شیعه، امام خمینی اولین فقیهی است که تغییر جنسیت را مجاز دانست و در سـال 1343ش، در تحرير‌الوسيله بیان نمود: «ظاهر آن است كـه تغييـر جـنس مرد به زن به سبب عمل و برعكس آن، حرام نيست». پـس از امـام خمينـي فقهـايي چـون سیدعلی خامنـه‌ای، سیدعلی سيستاني، محمد فاضل لنكراني و سیدعبدالکریم موسوي اردبيلي تغييـر جنسيت را جایز دانستند.

تغییر جنسیت در ایران

اولین تغییر جنسیت در ایران، در سال 1309ش رخ داد. در سال 1365ش نیز، مریم خاتون ملک‌آرا (فریدون) اولین کسی بود که پس از ملاقات با امام خمینی و صدور فتوای تغییر جنسیت با تأیید پزشک، به پزشکی قانونی مراجعه کرد و همان زمان اولین مجوز تغییر جنسیت از سوي پزشکی قانونی در جمهوري اسلامی ایران صادر شد.

قوانین تغییر جنسیت در کشور‌های مختلف

اکثر کشور‌ها، درباره تغییر جنسیت، قانون مصوب دارند، مانند سوئد، بلژیک، آلمان، ایتالیا، هلند، انگلیس و ترکیه. این دسته از کشورها از نظر پزشکی و قانونی شرایطی را براي تغییر جنسیت وضع کرده‌اند.

• شرایط پزشکی:

1. قطعیت به عدم سازگاری با جنسیت موجود؛
2. عقیم بودن؛
3. رضایت به انجام جراحی تکمیلی تغییر جنسیت.

• شرایط قانونی:

1. سن؛
2. شهروند داخلی بودن؛
3. مجرد بودن.

برخی کشورها نیز تغییر جنسیت را از طریق تصمیمات قضایی (مانند: سوئیس و فرانسه) یا از طریق عملکرد نهادهاي دولتی (مانند: یوگسلاوي و اتریش) و یا با استفاده از راه‌حل موجود در مقررات دیگر تجویز می‌کنند.

برخي كشورها نیز مانند آلباني ايـن كـار را نامشـروع می‌دانند.

چالش‌های تغییر جنسیت

فردی که اقدام به تغییر جنسیت می‌کند معمولا با مشکلاتی در حوزه مسائل خانوادگی، عاطفی، شغلی، اجتماعی و فرهنگی روبرو می‌شود. مهم‌ترین چالش‌های تغییر جنسیت برای افراد، عبارت است از:

• بعد جسمانی؛ شکل و اندازه متناسب اعضای بدن و عملکرد صحیح آنها؛
• بعد روانشناختی؛ داشتن احساس مثبت از خویش، توانایی خوب فکر کردن، سازگاری با مسائل زندگی، قدرت حل مشکلات زندگی و مدیریت بر عواطف؛
• بعد اجتماعی؛ توانایی برقراری ارتباط اثربخش با اعضای خانواده، همکاران، دوستان و سایر افراد جامعه؛
• بعد معنوی؛ برخورداری از چارچوبی تعالی بخش و مذهبی.

آثار حقوقی تغییر جنسیت

• ازدواج؛ اگـر تغییر جنسیت پس از ازدواج باشد، ازدواج سابق باطل می‌شود؛ چـون ازدواج دو مرد یا دو زن از نظر اسلام حرام و ممنوع است.
• عده؛ عده از احکام شرعی ویژۀ زنان است و با تغییر جنسیت زن به مرد، نکاح منتفی شده و عده ساقط می‌گردد.
• ارث؛ در فقه اسلامی که سهم ارث بر اساس جنسیت افراد تعیین می‌شود، ملاک در تقسیم ارث، جنسيت وارث در زمان فوت مورث است.
• نفقه؛ در فقه اسلامی، تأمین مسكن، لباس، غذا و اثاث منزل بـه ميـزان رفع حاجت زن، بر شوهر او واجب است. با تغيير جنسیت زن، همان‌گونه که ازدواج، باطل می‌شود نفقـه او بـه عنـوان زوجـه نیز سـاقط می‌شود.
• دیه؛ در فقه اسلامی، میزان دیه افراد بر اساس جنسیت، تعیین می‌شود؛ در اثر تغييـر جنسيت، ملاك تعيين دیه، حال فعلي فرد است و بر اساس زن و يا مرد بودن او، ديه محاسبه مي‌شود.
• مهریه؛ پس از تغییر جنسیت، به علت عدم بقای زوجيت، نکاح باطل است. حال اگر تغيير جنسيت پس از نزديكى باشد، تمام مهر واجب است و اگر پيش از نزديكى باشد، نصف آن واجب است.
• عناوین خانوادگی و ولایت کودکان؛ عنوان پدر و مادر به صرف اين که به مرد یا زن تغيير جنسيت دهد، محقق نمی‌شود؛ زيرا پدر آن است که از نطفه او فرزند به وجود آمده باشد و مادر کسی است که فرزند را در شكم خود حمل کرده و سپس او را زاييده است. پس از تغيير جنسيت، عرف باز هم پدر و مادر را برای فرزند می پذیرد؛ هرچند در منابع دینی، دلیلی بر ثبوت یا عدم ثبوت ولایت پدر یا مادر وجود ندارد.

منابع

• ابراهیمی، محمود و وکیل‌زاده، رحیم، «نگاهی جرم‌شناختی به تأثیر تغییر جنسیت در کانون خانواده از منظر فقه و حقوق کیفري»، فصلنامه زن و مطالعات خانواده، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تبريز، سال 5، شماره 18، 1391ش.
• اصغری آقمشهدی، فخرالدین و عبدی، یاسر، «وضعیت فقهی و حقوقی تغییر جنسیت»، فقه و حقوق اسلامی، سال اول، شماره دوم، 1390ش.
• باریکلو، علی‌رضا، «آثار حقوقي تغيير جنسيت»، دانشگاه تربیت مدرس، شماره 3، 1385ش.
• باریکلو، علی‌رضا، «وضعیت تغییر جنسیت»، اندیشه‌های حقوقی، سال اول، شماره پنجم، 1382ش.
• جواهری، فاطمه و کوچکیان، زینب، «اختلال هويت جنسيتي و ابعاد اجتماعي آن: بررسي پديده نارضايتي جنسي در ايران»، رفاه اجتماعی، شماره 21، تابستان 1385ش.
• سبحانی تبریزی، جعفر، «تغییر جنسیت از دیدگاه فقه اسلامی»، فصلنامه فقه اهل بیت، سال 18، شماره 69، 1391ش.
• صناعی، سعید و فصیحی‌زاده، علیرضا، «تغییر جنسیت و آثار فقهی ـ حقوقی آن بر روابط زوجین»، دوفصلنامه فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، دانشگاه امام صادق (ع) واحد خواهران، سال 17، شماره 56، 1391ش.
• عرب، سمانه و همکاران، «مبانی اخلاقی، فقهی و حقوقی تغییر جنسیت»، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال 8، شماره 4، 1392ش.
• کریمی‌نیا، محمدمهدی، «تغيير جنسيت از منظر فقهي و حقوقي»، معرفت، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، شماره 36، 1379ش.
• مومن قمی، محمد، «سخنی درباره تغییر جنسیت»، فقه اهل بیت، سال دوم، شماره 7، 1375ش.