تمبر
تمبر؛ کاغذی کوچک و چاپ‌شده توسط اداره پست و دارای اعتبار مالی برای حمل کالا و اسناد.
تمبر، تکه کاغذی کوچک و چسبناک است که توسط اداره پست چاپ شده و در ازای دریافت وجهی به محموله یا نامه‌ی ارسالی، الصاق می‌شود.[۱] این تکه کاغذ چهارگوش، بیش‌تر دارای عکس شخص یا شیء و نرخ معینی است.[۲] از تمبر، در اندازه‌ها و اشکال گوناگون، به‌منظور دریافت هزینه‌های پستی، مالیات و عوارض استفاده می‌شود. در واقع، تمبرها دارای قیمت و از جمله اوراق بهادار در هر کشوری به‌شمار می‌روند.
واژه‌شناسی
واژه فرانسوی تمبر، به‌معنای آواز، طنین، منگوله یا نشانی در بالای کلاه است.
پیشینه
تمبر به‌عنوان یک کاغذ کوچک بهادار، توسط یکی از کارمندان پست فرانسه در 1635م، ابداع شد.[۳] اولین تمبر در 1840م و در انگستان، چاپ شد. این تمبر که به «پنی سیاه» معروف بوده، حاوی تصویری از ملکه ویکتوریا است.[۴]
تمبر از طریق روسیه و دولت عثمانی به ایران وارد شد.[۵] روزنامه وقایع اتفاقیه، به تشریح و توصیف تمبر برای ایرانیان پرداخت و آن را پولی به‌شکل «مهری کاغذی» معرفی کرد که به‌منظور تسهیل در امور پستی استفاده می‌شود.[۶] نخستین پست‌خانه ایران، در 1281ق و در بوشهر تأسیس شد.[۷] در 1282ق، نخستین تمبر ایرانی، طراحی شد. این طرح که از شیر، خورشید و زنجیرهای متشکل از 86 حلقه تشکیل شده، برگرفته از طرح سکه‌های دوران صفوی است.[۸] اولین تمبر ایرانی معروف به «باقری»، در 1285ق به چاپ رسید.[۹] در 1292ق، تمبرهای سری باقری، کنار گذاشته شد و تمبرهای جدید سری «کاردی» جایگزین آن‌ها گردید.[۱۰] تمبرهای ایرانی، به‌دلیل داشتن طرح‌های زیبا، رنگ‌آمیزی و صفحه‌آرایی‌های مناسب، تا مدت‌ها، مورد توجه مجموعه‌داران، به‌ویژه در کشورهای غربی بوده است.[۱۱]
تمبر در دوره قاجاریان
در دوره قاجار، تمبرهای حاوی تصاویر پادشاه، در رده دوم طرح‌های اصلی به‌شمار می‌آمد. نخستین تمبر تصویری ایران، تمبری حاوی تصویر نیم‌تنه ناصرالدین شاه بود که در 1293ق چاپ شد. طرح این تمبر به «ناصری 4 جور» معروف بود.[۱۲] با جابه‌جایی نمادهای قدرت در دوران مشروطه، نقش تمبرها نیز تغییر کرد و نقش شیر و خورشید به بالای تصویر شاه و تاج منتقل شد. بسیاری از پژوهشگران معتقدند که تمبرهای حاوی شیر و خورشید ایرانی، از زیباترین تمبرهای کلاسیک جهان به‌شمار می‌رفتند و از نظر هنری و فن چاپ نیز در سطوح بالایی قرار داشتند.[۱۳]
تمبر در دوره پهلوی
پس از تأسیس چاپ‌خانه مجلس، در 1303ش، بیش‌تر تمبرهای ایرانی از این چاپ‌خانه منتشر می‌شد.[۱۴] در دوره رضاخان، نقش شیر و خورشید، تنها بر تمبرهای دولتی چاپ می‌شد. در 1309ش، تمبر سری «پست هوایی» ایران که حاوی نقش شاه در کنار طرح عقابی در حال پرواز بود، برنده زیباترین تمبر جهان شد.[۱۵] در 1314ش، تمامی تمبرهای ایران، با عنوان «پست ایران» به چاپ رسیدند.[۱۶] پژوهشگران، با بررسی تمبرهای چاپ شده در دوره پهلوی به این نتیجه رسیدند که در ابتدا، طرح‌های این دوره بسیار ساده بوده و در ادامه، طرح‌ها به سمت شرقی‌تر شدن، پیش رفته‌اند.[۱۷] با انتقال قدرت به محمدرضا پهلوی، نشان شیر و خورشید به تمام تمبرها بازگشت و عبارت «دولت شاهنشاهی ایران» جایگزین عبارات دیگر شد.[۱۸] با تشکیل شورای تمبر در 1339ش، طرح‌های اصیل ایرانی مانند بته جقه، اسلیمی و گره، مورد توجه قرار گرفت.[۱۹]
تمبر در دوره انقلاب اسلامی
پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، طرح‌های تمبرها نشان‌دهنده عقاید دینی_مذهبی مردم بودند. نخستین سری از تمبرهای جمهوری اسلامی ایران، منقش به طرح‌هایی از تظاهرات مردم و نمادهایی از رهایی پس از پیروزی بود.[۲۰] با آغاز جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه ایران، طرح تمبرها به تصاویری از روحانیون فرهیخته، مبارزان ایرانی و شهدای جنگ اختصاص یافت.
کارکردهای تمبر
خدمات پستی
کارکرد اولیه و اصلی تمبرها، تسهیل خدمات پستی است. رواج تمبرهای پست هوایی و ارسال ویژه، در یک منطقه، بیانگر وجود این نوع از خدمات در آن منطقه است.
نمادسازی ملی
نمادها و نشانه‌های ملی، همواره یکی از موضوعات مهم برای طراحی تمبر بوده است. برای مثال، درخت سدر در لبنان، ستاره پنج‌پر در مراکش، شخصیت‌های بزرگ تاریخی و قهرمانان ملی در سراسر دنیا، لباس‌های سنتی، صنایع دستی ملی، جشن‌ها و آلات موسیقی، پوشش حیوانی و گیاهی، یادمان‌های تاریخی، کاوش‌های باستان‌شناسی، بناهای جدید، نشانه‌های وطن‌دوستی و ابزارهای آیینی در هر منطقه، از آن جمله هستند. بسیاری از کشورها پس از کسب استقلال، از تمبر به‌عنوان ابزاری برای نمایش قدرت و حاکمیت مستقل، بهره گرفته‌اند. کشورهای مستقل، از طرح پرچم ملی که بیانگر استقلال آن‌ها است، استفاده می‌کنند. از دیگر طرح‌های کشورهای تازه مستقل‌شده، می‌توان به طلوع خورشید، زنجیرهای گسسته، شعله‌های فروزان (نماد استقامت)، کبوتر (نماد صلح)، کره زمین (نماد جهان)، ترازوهای متعادل (نماد عدالت) و کتاب و مشعل (نماد آموزش) اشاره کرد.
بازنمایی پیشرفت
تصاویر چرخ دنده، دودکش، تراکتور، تأسیسات آبیاری پیشرفته در زمین‌های زراعتی، شهرنشینی، صنعتی شدن، تولید برق و سیستم‌های حمل و نقل، طرح‌های استفاده شده در تمبرهای ایرانی برای بازنمایی پیشرفت بوده است. برخی از تمبرها، به تأمین خدمات ارائه‌شده دولتی و رایگان اشاره دارند. ساختمان دانشگاه‌ها، مدارس جدیدالتأسیس، فناوری‌های جدید ارائه‌شده در سطوح شهری و کشوری (مانند استفاده از انرژی خورشیدی)، روابط خارجی، پیوندهای منطقه‌ای و بین‌المللی از آن جمله هستند.
رفع نیاز مالی
انتشار تمبر، به رفع نیازهای مالی دولت‌ها نیز کمک می‌کند. از جمله روش‌های آشکار این کارکردمی‌توان به نشر تمبرهای یادگاری (ابزارهای تبلیغاتی)، چاپ تمبرهای پستی مالیاتی (تمبرهای خزانه) و چاپ تمبرهای «نیمه پستی» که بیش‌تر صرف امور خیرخواهانه می‌شوند، اشاره کرد.
تمبر شناسی
تمبرشناسی، یکی از رشته‌های فرعی یا زیرشاخه علوم اجتماعی و تاریخی است. تمبرها، به‌دلیل پیام‌های نمادینی که در بر دارند، از منابع اصلی و پر ارزش پژوهشض در جهان به‌شمار می‌روند. برخی از پژوهشگران، تمبرشناسی را بسیار غنی‌تر از دو رشته سکه‌شناسی و مدال‌شناسی می‌دانند. بررسی بسیاری از تمبرهای چاپ‌شده، نکاتی را در رابطه با دیدگاه رسمی دولت‌ها نشان می‌دهد.[۲۱]
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه تمبر، سایت واژه‌یاب.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه تمبر، سایت واژه‌یاب.
- ↑ خانبابایی، پست و تلگراف و تلفن، 1376ش، ج1، ص19.
- ↑ نوین فرح‌بخش، تمبرهای اولیه ایران، تهران، 1379ش، ج1، ص4.
- ↑ سیری در تمبر ایران جام، 1348ش، شماره 1، ج1، ص16 و 1349ش، شماره 16.
- ↑ نوین فرح بخش، تمبرهای اولیه ایران، تهران، 1379ش، ج1، ص8.
- ↑ آشنایی با تمبرهای بوشهر، 1349ش، س 2، شماره 16، ج1، ص14.
- ↑ ترابی طباطبایی، سکه‌های شاهان اسلامی ایران، 1350ش، ج1، ص303-310.
- ↑ پژمان بختیاری، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، 1326ش، ج1، ص181.
- ↑ «تاریخچه ایجاد پست و تلگراف در ایران»، 1327ش، ج1، ص17.
- ↑ شیردل، بررسی تاریخی، هنری و تطبیقی تمبرهای ایران، 1378-1379ش، ج1، ص288.
- ↑ علایی، تمبر و تمبرشناسی، 1344ش، ج1، ص26.
- ↑ شریفیان، تمبر گران‌بهاترین کاغذ جهان، 1369ش، شماره 3، ص40.
- ↑ علایی، علی‌اکبر، تمبر و تمبرشناسی، 1344ش، ج1، ص64.
- ↑ نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، 1386ش، ج1، ص94.
- ↑ تاریخچه ایجاد پست و تلگراف در ایران، 1327ش، ج1، ص31.
- ↑ شیردل، بررسی تاریخی، هنری و تطبیقی تمبرهای ایران، 1378-1379ش، ج1، ص294.
- ↑ نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، 1386ش، ج1، ص119.
- ↑ مهرپویا، تمبر و میراث فرهنگی، موزه ها، 1374ش، شماره 15، ج1، ص53.
- ↑ نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، 1386ش، ج1، ص258.
- ↑ E. Sivan, “The Arabs nations – state in search of a usable past”, 1987, V.IX, P21-30.
منابع
- آشنایی با تمبرهای بوشهر، مجله مخصوص تمبر، تهران، س 2، شماره 16، 1349ش.
- پژمان بختیاری، حسین، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، تهران، علمی، 1326ش.
- «تاریخچه ایجاد پست و تلگراف در ایران»، تهران، بی‌نا، 1327ش.
- ترابی طباطبایی، جمال، سکه‌های شاهان اسلامی ایران، تبریز، موزه آذربایجان، 1350ش.
- خانبابایی، ولی، پست و تلگراف و تلفن، تهران، کتاب همراه، 1376ش.
- سیری در تمبر ایران، مجله مخصوص تمبر، تهران، 1348ش، شماره 1 و 1349ش، شماره 16.
- شریفیان، جلال‌الدین، تمبر گران‌بهاترین کاغذ جهان، کهکشان، تهران، شماره 3، 1369ش.
- شیردل، افسر، بررسی تاریخی، هنری و تطبیقی تمبرهای ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران، 1378-1379ش.
- علایی، علی‌اکبر، تمبر و تمبرشناسی، هنر و مردم، تهران، شماره 37، 1344ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 خرداد 1401ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 خرداد 1401ش.
- مهرپویا، جمشید، تمبر و میراث فرهنگی، موزه‌ها، تهران، 1374ش.
- نوین فرح‌بخش، فریدون، تمبرهای اولیه ایران، تهران، 1379ش.
- E. Sivan, “The Arabs nations – state in search of a usable past”, Middle East revie, 1987.