تنکابن (شهرستان)
تنکابن؛ شهرستانی در استان مازندران
شهرستان تنکابن، به‌مساحت 2140 کیلومتر مربع، یکی از شهرستان‌های استان مازندران، در شمال ایران است. شهرستان تنکابن بر اساس تقسیمات کشوری، جزئی از استان مازندران است، اما،از نظر تاریخی و فرهنگی، مردم این منطقه با مردم گیلان، شباهت‌ها و پیوندهای عمیق‌تری دارند.[۱]
همسایگان
شهرستان تنکابن، به‌مرکزیت شهر تنکابن، با مساحت 140.2 کیلومتر مربع، از سمت شمال به دریای مازندران، از شرق به شهرستان کلاردشت و چالوس، از شمال‌شرق به شهرستان عباس‌آباد، از غرب به شهرستان رامسر و از سمت جنوب نیز به استان قزوین، رشته‌کوه البرز و شهرستان طالقان می‌رسد.[۲]
تقسیمات کشوری
این شهرستان، همچنین از 4 بخش (مرکزی، عباس‌آباد، خرم‌آباد و نشتارود)، 9 دهستان (گلیجان، میر شمس‌الدین، تمشکل، کترا، بلده، بلده شرقی، میان‌دامان، دو هزار و سه هزار) و 6 شهر با نام‌های تنکابن، خرم‌آباد، عباس‌آباد، سلمان‌شهر، نشتارود و کلارآباد و نیز 298 آبادی که دارای سکنه هستند، تشکیل شده است.[۳]
اقلیم و جغرافیا
قسمت شمالی این منطقه، به‌دلیل نزدیکی با دریای خزر، تبدیل به جلگه‌ای ساحلی شده است که مساحت متغیری دارد (1 تا 9 کیلومتر). قسمت جنوبی این منطقه نیز پوشیده از کوه‌های البرز است. شهرستان تنکابن، به‌دلیل شرایط جغرافیایی، از میزان بارندگی بالا (متوسط سالانه 253.1 میلی‌متر)، جریان‌های آب سطحی و زیرزمینی و از پوشش گیاهی متنوع و غنی نیز برخوردار است. بخش‌هایی از قسمت‌های جلگه‌ای و پوشیده از جنگل تنکابن، امروزه به زمین‌های شالی، چای و نیز باغ‌های مرکبات تبدیل شده است. چمن‌زارها و مراتع بسیاری در اطراف جنگل‌های تنکابن وجود دارد. از جمله پوشش گیاهی این منطقه می‌توان به درختان توسکا، شمشاد، بلوط، چنار، گردو، ازگیل، راش و افرا اشاره کرد. حیواناتی همچون یوزپلنگ، پلنگ، گرگ، روباه، سمور آبی و لاک‌پشت نیز در این منطقه دیده می‌شود. شهرستان تنکابن، زیستگاه انواع پرندگان (مانند عقاب، قرقاول، خوتکا، قمری، لک‌لک و اردک) و ماهیان متنوع (مانند سالمون، سفید، قزل‌آلا، کفال و کپور) است.
آب‌وهوای مناطق ساحلی و جنگلی تنکابن، بیش‌تر معتدل و مرطوب بوده و در مناطق کوهستانی (جنوب تنکابن) نیز سردسیر است.[۴]
از مهم‌ترین کوه‌های این منطقه می‌توان به «علم‌کوه»، «غار»، «شانه‌کوه»، «هفت‌خون» و «تخت‌سلیمان» اشاره کرد که علم‌کوه، به‌عنوان سومین قله مرتفع ایران محسوب می‌شود.[۵] رودهای بسیاری از این کوه‌ها به‌سمت جلگه تنکابن و ساحل دریای خزر جریان یافته‌اند. شالی‌کارها، در فصل تابستان، از آب همین رودخانه‌ها، برای آب‌یاری زمین‌های خود استفاده می‌کنند.[۶] رودخانه «سه هزار» یا «چشمه‌کیله»، مهم‌ترین رودخانه‌ی این شهرستان با طول 80 کیلومتر، دارای آب دائمی و شاخه‌های متعدد است که در نهایت به دریای مازندران سرازیر می‌شوند. از جمله انشعابات این رودخانه می‌توان به رودخانه «دو هزار» با طول 40 کیلومتر اشاره کرد. ریزآبه‌های دیگری همچون تیرم (شیرود)، دریاسر، بن‌رود و تنگه‌چال نیز به‌همین رودخانه می‌پیوندند.[۷] علاوه‌بر آن، دریاچه‌های کوهستانی و چشمه‌های آب گرم و معدنی مانند آب گرم «فلکده»، «سه هزار» و «میان‌رود» نیز در این منطقه وجود دارند.[۸]
نام‌گذاری
پژوهشگران می‌گویند که «تُنکا»، شهری بزرگ و دژ مانند در سمت غرب طبرستان کهن بوده و از شهرت و رونقی بسیار برخوردار بوده است. این قلعه بزرگ در طول تاريخ میان حکومت‌های گوناگون، دست به دست شده است. پس از مدتی، شهری در قسمت‌های پایین‌تر دژ تنکا ساخته شد که به «پایین تنکا» و «تنکابن» معروف شد.[۹] پس از آن، به‌دلیل الحاق این منطقه به دیلمستان، تنکابن را با نام «دیلمه خاص» می‌شناختند. مرکز دیلمه خاص، در دوران صفویان، به‌نام «فیض» یا همان تنکابن و مناطق جلگه‌ای و پایین‌دست رودخانه نیز به «شهسوار» معروف شدند. در دوره قاجار، خرم‌آباد را به‌عنوان مرکز منطقه تکابن و نیز مرکز «محال ثلاثه (تنکابن، کلارستاق، کجور)» انتخاب کردند. در دوره پهلوی نیز، در تنکابن، شهر جدید «شهسوار» به‌عنوان پایتخت این منطقه انتخاب شد. پس از انقلاب اسلامی، این منطقه دوباره با نام تنکابن نام‌گذاری شد.
نام تنکابن، به‌معنی پایین‌تنکا یا زیرتنکا، نخستین‌بار در قرن هشتم، در کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان به‌کار رفته است.[۱۰] برخی دیگر از پژوهشگران، ریشه این نام را «تنک+آب+بن» به‌معنی جایی که جلگه ساحلی دریای خزر تنک (اندک/ کم) می‌شود، می‌دانند.[۱۱]
اقتصاد
مردم در شهرستان تنکابن، از طریق کشاورزی، ماهی‌گیری، دامپروری، صنعت و صنایع دستی، امرار معاش می‌کنند. از جمله محصولات کشاورزی این منطقه می‌توان به برنج، گندم، سبزیجات و صیفی‌جات، چای، مرکبات (پایتخت مرکبات ایران یا تولید انواع پرتقال و نارنج)، کیوی، گل و گل‌های تزئینی اشاره کرد. پرورش گاو، گوسفند، بز، گاومیش و اسب در این نواحی، به دو صورت سنتی و فصلی (بر اساس ییلاق و قشلاق) رایج است. شهرستان تنکابن، امروزه قطب پرورش ماهی ایران و نیز مرکز تحقیقات ماهیان سردابی کل کشور است.[۱۲]
صنایع غذایی، آشامیدنی، نساجی، چرم، چوب و نیز صنایع شیمیایی مختلف در این منطقه، فعال هستند.[۱۳]
جمعیت
جمعیت شهرستان تنکابن، بر اساس سرشماری 1395ش در حدود 166.132 تَن اعلام شد.
زبان و دین
مردم این منطقه به زبان فارسی، مازندرانی و گیلکی صحبت می‌کنند.[۱۴] در شهرستان تنکابن، مهاجران کجوری، کلارستاقی و عباس‌آبادی به زبان مازندرانی، مهاجران لنگرودی، رودسری و اشکوری به زبان گیلکی و مردم بومی تنکابن، خرم‌آباد و نشتارود نیز به گویش تنکابنی صحبت می‌کنند. گویش تنکابنی، متأثر از هر دو زبان مازندرانی و گیلکی است.
اماکن گردشگری
شهرستان تنکابن، به‌دلیل داشتن جذابیت‌های طبیعی مانند جنگل و منطقه ییلاقی دوهزار، جنگل و منطقه ییلاقی سه هزار، دشت دریاسر، منطقه ییلاقی دینارسرا، منطقه ییلاقی داکو، مسیر جنگلی لیره‌سر، آب گرم‌های متنوع، چشمه‌ها و آبشارهای بی‌نظیر، کوه‌ها، اماکن تاریخی و پارک‌های بسیار از نواحی مورد استقبال گردشگران ایرانی و خارجی است.
پانویس
- ↑ آذری دمیرچی، «پژوهشی دربارۀ پیشینۀ تاریخی مازندران باختری»، ۱۳۵۱ش، ص۲۱.
- ↑ جغرافیای کامل ایران، ج2، ۱۳۶۶ش، ص1140؛
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ج26، ۱۳۷۸ش، ص153. - ↑ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، ۱۳۸۵ش؛
سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1375ش، 15. - ↑ جعفری، دایره‌المعارف جغرافیایی ایران، ۱۳۷۹ش، ص۳۰۴
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ج26، ۱۳۷۸ش، ص154؛
رزم‌آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی‌ها)، ج3، ۱۳۲۹ش، ص180-181. - ↑ فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، ج4، ۱۳۷۹ش، ص326-327 و 351 و 355 و 381.
- ↑ آذری دمیرچی، «پژوهشی دربارۀ پیشینۀ تاریخی مازندران باختری»، ۱۳۵۱ش، ص۲0-21.
- ↑ افشین، رودخانه‌های ایران، ج2، ۱۳۷۳ش، ص215-217.
- ↑ علامه تنکابنی، تاریخ جامع تنکابن، 1378ش، فصل 1، ص2-6.
- ↑ یوسفی‌نیا، تاریخ تنکابن، 1370ش، ص26-27.
- ↑ ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج1، ص27-28.
- ↑ مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، 1364ش، فصل 1، ص1.
- ↑ «درباره ما»، مرکز تحقیقات ماهیان سردآبی کشور.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ج26، ۱۳۷۸ش، ص155.
- ↑ زاهد، ایران زمین، ۱۳۴۸ش، ص۲۱۴؛
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ج26، ۱۳۷۸ش، ص155 و 157.
منابع
- آذری دمیرچی، علاءالدین، «پژوهشی دربارۀ پیشینۀ تاریخی مازندران باختری»، تهران، هنر و مردم، شماره 123، ۱۳۵۱ش.
- استان مازندران، نتایج تفصیلی، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
- افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
- جعفری، عباس، دایره‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
- جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۶۶ش.
- رزم‌آرا، حسینعلی، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی‌ها)، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۲۹ش.
- زاهد، جلیل و زهتابی، محمدرضا، ایران زمین، تهران، پدیده، ۱۳۴۸ش.
- سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1375ش.
- علامه تنکابنی، صمصام‌الدین، تاریخ جامع تنکابن، تنکابن، انتشارات تنکابن، 1378ش.
- فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی ارتش، تهران، ۱۳۷۸ش.
- فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، سازمان جغرافیایی ارتش، تهران، ۱۳۷۹ش.
- مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، تهران، اطلاعات، 1364ش.
- «درباره ما»، وب‌سایت رسمی مرکز تحقیقات ماهیان سردآبی کشور-تنکابن، تاریخ بازدید: 5 اردیبهشت 1401ش.
- نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۵ش.
- یوسفی‌نیا، علی اصغر، تاریخ تنکابن، چ1، تهران، قطره، 1370ش.