توانمندسازی زنان سرپرست خانوار

توانمندسازی زنان سرپرست خانوار: فرایند ایجاد، تقویت و گسترش مهارت‌ها و قابلیت‌های زنان خودسرپرست به منظور فائق‌آمدن بر مشکلات شخصی.

مفهوم‌شناسی

دشواری‌های سرپرستی خانوار توسط زنان، موضوع توانمندسازی آنان را ایجاب می‌کند. آسیب‌پذیری زنان سرپرست خانوار، موجب شده است که بسیاری از دستگاه‌ها و سازمان‌های محلی، ملی و بین‌المللی خود را موظف به حلِ مسائل این زنان و خانواده‌های آن‌ها بدانند و در جهت حمایت از آنان گام بردارند. در تعریف توانمندسازی، به مفاهیمی همچون حق انتخاب، امکان انتخاب، کنترل و قدرت اشاره شده که عمدتاً ناظر بر بهره‌مندی زنان از توانایی لازم برای اخذ تصمیم‌های مؤثر و مهم برای خود و خانواده‌های‌شان است. توانمندسازی زنان را می توان با مؤلفه‌هایی همچون تقویت جرأت دست‌یابی به هدف، توانایی لازم برای عملی ساختن خواسته‌های خود، آگاهی از نیازهای درونی خود، افزایش خوداتکایی، گسترش حق انتخاب در زندگی، فائق آمدن بر شرم بی‌مورد، داشتن اعتماد به نفس و اطمینان خاطر و توانایی ارزیابی موقعیت‌های زندگی تعریف کرد. توانمندسازي زنان فرآیندي پویا است که زنان را براي دستیابی بیشتر به منابع کنترل زندگی کمک می‌کند و موجب احساس استقلال و اعتماد به‌نفس بیشتر آن‌ها می‌شود و عزت نفس آن‌ها را افزایش می‌دهد، در نتیجه، زنان، تصویري بهتری از خودشان خواهند داشت. نظریه‌های توانمندسازی با هدف تغییر تدریجی موقعیت زنان برای کسب قدرت بیشتر در عرصه‌های عمومی، به نابرابری زن و مرد و نیز ظلم و تعدی به زنان به‌نسبت نژاد، طبقه و موقعیت اجتماعی آن‌ها توجه کرده‌اند. در این نظریه‌ها تلاش می‌شود تا قدرت از حیث افزایش توان زنان در جهت اتکاء به خود و شناسایی توانایی درونی، مورد بررسی قرار گیرد. این نظریات دو فرض اساسی نظریه برابری را زیر سوال می برد اول این که توسعه لزوماً به مردان کمک می‌کند و دوم این که زنان می‌خواهند در جریان اصلی توسعه به صورتی که از طرف دنیای غرب مطرح شده است، قرار بگیرند.

حمایت‌های قانونی از زنان سرپرست خانوار

اصل بیست و یکم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که با محوریت زنان شکل گرفته، دولت را موظف کرده است تا حقوق زنان اعم از دیگرسرپرست یا خودسرپرست را در تمام جهات با رعایت موازین اسلامی تضمین کند. تحقق و دستیابی به این حقوق، زمینه‌ساز گسترش و توسعه مهارت‌های فردی و اجتماعی زنان است که خود علاوه بر افزایش رفاه و بهبود کیفیت زندگی، آنان را در مقابل آسیب‌ها و چالش‌های زندگی نیز حفاظت می‌کند. موارد این اصل به شرح زیر است. • ایجاد زمینه‌های مناسب برای شخصیت زن و احیای حقوق مادی و معنوی او • حمایت از مادران به‌خصوص در دوران بارداری و حضانت فرزند و حمایت از کودکان بی‌سرپرست • ایجاد دادگاه صالح برای حفظ کیان و بقای خانواده • ایجاد بیمه خاص بیوه‌گان، زنان سالخورده و بی‌سرپرست • اعطای قیمومیت فرزندان به مادران شایسته در جهت غبطه آن‌ها در صورت نبودن ولی شرعی. علاوه بر این قانون تأمين زنان و كودكان بي‌سرپرست مصوب سال 1371ش مجلس نیز به تناسب با شرایط ویژه زنان سرپرست خانوار تصویب شده است. مشمولان اين قانون زنان بيوه، زنان پير و سالخورده و ساير زنان و دختران بي‌سرپرست هستند. در اين قانون انواع حمايت‌هاي لازم در دو دسته حمایت‌های مالی و حمایت‌های فرهنگی-اجتماعی طبقه‌بندي شده است.

عناصر فرایند توانمندسازی زنان سرپرست خانوار

فرایند توانمندسازی شامل سه عنصر اصلی است. عنصر منابع که متغیرهایی نظیر آموزش و اشتغال را شامل می‌شود. عاملیت زنان که تاکید بر اهمیت توجه به کنشگری زنان دارد. به این معنا که نباید زنان خودسرپرست را فقط به عنوان افرادی منفعل و گیرنده فرض کرد. علاوه بر این، عنصر عاملیت موجب تقویت گفتمان پایین به بالا در مقابل دیدگاه سنتی است که بر گفتمان بالا به پایین تاکید داشت و استعدادها و ظرفیت‌های افراد تحت پوشش را نادیده می‌گرفت. سومین عنصر، دستاوردها و نتایج فرایند توانمندسازی است که از برآورده‌شدن نیازهای اساسی مادی تا دستاوردهای پیچیده شبیه افزایش رضامندی از زندگی، تقویت عزت نفس و مشارکت فعال در زندگی را شامل می‌شود.

رویکردها به توانمندسازی زنان سرپرست خانوار

گستردگی و تنوع مسائل و مشکلات مربوط به زنان خودسرپرست، موجب شکل‌گیری رویکردهای متفاوتی در این زمینه شده است. رویکرد توسعه همه‌جانبه؛ دلیل بی‌قدرتی زنان را در عدم دسترسی به خدمات بهداشتی، آموزشی و منابع حیاتی می‌داند. رویکرد توسعه اقتصادی؛ فقر و آسیب‌پذیری اقتصادی را عامل ناتوانی و بی‌قدرتی معرفی می‌کند. رویکرد شناختی؛ توانمندسازی را وسیع‌تر و یک حالت انگیزش درونی مرتبط با شغل تعریف می‌کند که چهار احساس درونی معنی‌داربودن، شایستگی، موثربودن و خودتعیینی یا حق انتخاب را در خود دارد.

حیطه‌های توانمندسازی زنان سرپرست خانوار

توانمندسازی روان‌شناختی-معنوی

شرایط زنان سرپرست خانوار به‌ویژه فقدان تکیه‌گاه، تزاحم نقش‌ها، سطح پایین درآمدی و نگرش حاکم بر جامعه زمینه‌ساز برخی مشکلات و آسیب‌هایی است که بهترین راه درمان، توجه به مهارت‌افزایی روان‌شناختی و توانمندسازی معنوی است. توجه به توانمندسازی روانشناختی از این جهت اهمیت و اولویت بیشتری دارد که برخی از این مشکلات مانع دستیابی به اهداف توانمندسازی در سایر حیطه‌ها به‌شمار می‌رود و حتی در صورت تشدید می‌تواند موفقیت‌های دیگر را تحت تاثیر قرار داده و از بین ببرد. علاوه بر این‌که زنان سرپرست خانوار با توجه به تحمل نقش مضاعف، نیازمند آموزش‌های بیشتری در زمینه مهارت‌های زندگی، مهارت‌های والدگری، مدیریت خانوار و منابع اقتصادی و بهره‌مندی از مشاوره تخصصی هستند. توانمندسازي روان‌شناختي و معنوی به دنبال تعالی زندگی و ارتقاء سلامت روان از طریق توجه به جنبه‌های مثبت زندگی، اصلاح نگرش، تقویت باورهای مذهبی، معنایابی در سختی‌ها و بحران‌ها و پالایش تجربه‌های منفی، بهبود سازگاري، افزایش اعتماد به نفس، خودكارآمدي و كنترل بر زندگي، پرورش صفات مثبت نظیر قناعت‌ورزی، تقویت قدرت حل مسئله و تصميم‌گيري است. این هدف با برنامه‌هایی نظیر برگزاري كارگاه‌هاي آموزشي، جلسات مذهبی هدفمند، مشاوره‌هاي فردي، خانوادگي، گروهي و ارائة محصولاتی مانند كتاب، نمایش فیلم و نوارهاي آموزشي قابل دستیابی است.

توانمندسازی خانواده محور

خانواده از ارکان مهم جامعه است که هر گونه تغییر در ویژگی‌های اجتماعی-اقتصادی و جمعیت‌شناختی آن، پیامدهای متعددی در رفاه و بهزیستی اعضای آن برجا می‌گذارد. زنان سرپرست خانوار به خاطر فقدان همسر، برخی از کارکردهای نهاد خانواده را از دست می‌دهند اما برخی دیگر از کارکردهای خانواده مانند روابط والدفرزندی و حمایت عاطفی در دسترس است. در واقع، بخش زیادی از کارکردهای مشترک زوجی در خانواده‌های زن‌سرپرست از دست می‌رود و فرزندان نیز بخشی از حمایت عاطفی را از دست می‌دهند. سطح درآمدی خانواده نیز کاهش محسوسی را تجربه می‌کند. اما هنوز هم نباید از سرمایه روانشناختی و اجتماعی خانواده غافل شد. تقویت نهاد خانواده و کمک به پایداری آن نقش موثری بر تکمیل فرایند تربیت فرزندان خواهد داشت. از طرفی وجود خانواده عامل وحدتبخشی است که تحمل سختی‌ها و مشکلات زندگی را تسهیل می‌نماید. کمک به سلامت و بهداشت روان، کسب اعتبار اجتماعی، تقویت روابط، مقابله با انزوا و کمک به ادامه تحصیل و اشتغال فرزندان نیز از دیگر کارکردهای مهم خانواده زن‌سرپرست برای اعضای آن به‌شمار می‌رود.

توانمندسازی اقتصادی

این حیطه با توجه به سیاست‌ها، برنامه‌ها و امکانات سازمان یا نهاد تامین‌کننده و ظرفیت‌های فرد تحت پوشش در دو بخش توانمندسازی کنشگر و فعال و توانمندسازی منفعل یا گیرنده قابل دسته‌بندی است. در فرایند توانمندسازی کنشگر، فرد تحت پوشش با دریافت آموزش، امکانات و فرصت رشد و توسعه مادی و معنوی، نقش اصلی را بر عهده می‌گیرد. در مقابل، توانمندسازی منفعل قرار دارد که صرفاً پذیرا و بیشتر مصرف‌کننده است. تامین شهریه تحصیلی، تهیه جهیزیه دختران، افزایش مستمری، پوشش بیمه زنان سرپرست خانوار از جمله برنامه‌های توانمندسازی منفعل است و توانمندسازی مهارتی و ایجاد کارگاه‌های خانگی و بومی جهت فعالیت‌های تولیدی از جمله برنامه‌های توانمندسازی فعال به‌شمار می‌رود. برخی محققان با انتقاد از ناکارآمدی الگوهای سنتی توانمندسازی، مانند اعطای وام و مستمری بدون برنامه‌ریزی بلندمدت، بهترین روش را در ایجاد حلقه‌های واسطه بین زنان خودسرپرست و نهادهای حمایتی دانسته‌اند و بر این اساس، طرح نوین ساماندهی مشاغل خانگی و کارآفرینی خانوادگی ویژه بانوان سرپرست خانوار را ارائه داده‌اند. هم افزایی‌های هدفمند، ترسیم اکوسیستم کسب و کار منطقه‌ای و ترغیب و تشویق راهکارها و فعالیت‌های خلاق و نوگرایانه از مهم‌ترین ویژگی‌های طرح جدید به حساب می‌آید.

توانمندسازی آموزشی

زنان سرپرست خانوار در فقدان تکیه‌گاه و قبول نقش‌های متعدد، بسیاری از زمینه‌ها و امکانات رشد و تعالی را از دست می‌دهند. فقدان تحصیلات یا تحصیلات اندک در کنار فراهم نبودن شرایط ادامه تحصیل موجب می‌شود تا زنان خودسرپرست، فرصت ترمیم و بازسازی این مشکل را از دست دهند. علاوه بر این، تحصیلات یکی از مهم‌ترین شاخص‌هاي سرمایه فرهنگی است. به این معنا که سطح پایین تحصیلات موجب نقص در سایر حیطه‌ها می‌شود. افرادي که تحصیلات بالاتري دارند، شبکه روابط اجتماعی و خانوادگی گسترده و سرمایه اقتصادي بیشتری دارند و به موقعیت‌هاي اجتماعی بالاتر دست پیدا کرده و از موقعیت و قدرت خود، براي افزایش سرمایه اقتصادي و اجتماعی استفاده می‌کنند. توانمندسازی آموزشی، متناسب با شرایط و ظرفیت مخاطب، متفاوت است. مقابله با بی‌سوادی زنان خودسرپرست و پشتیبانی و تامین هزینه‌های تحصیلی فرزندان آن‌ها، از مهم‌ترین شیوه‌های توانمندسازی آموزشی است.

توانمندسازی فرهنگی

توانمندسازی فرهنگی، بیشتر بر تاثیر ارزش‌ها و هنجارهای شایع فرهنگی در ارتباط با زنان سرپرست خانوار متمرکز است و بر تغییر و اصلاح ارزش‌ها، نگرش‌ها و هنجارهای فرهنگی افراد جامعه تاکید دارد. وجود برخی دیدگاه‌های منفی نسبت به زنان خودسرپرست در رابطه با اشتغال یا عدم ازدواج مجدد، رنج مضاعفی است که بر این قشر آسیب‌پذیر وارد می‌شود. استفاده از ظرفیت سازمان‌ها و نهادهای اجتماعی نظیر رسانه ملی جهت آگاهی‌بخشی و مددرسانی فکری با هدف تغییر و اصلاح نگرش جامعه نسبت به این زنان، ترویج فرهنگ ازدواج مجدد و زمینه‌سازی نسبت به تدوین، تصویب و اجرای قوانین روزآمد به منظور ایجاد امنیت و آرامش روانی اقشار آسیب‌پذیر از جمله زنان خودسرپرست، از نمونه‌های بارز توانمندسازی فرهنگی به‌شمار می‌رود.

توانمندسازی اجتماعي

استفاده از ظرفیت اجتماع و ارتباطات و تعاملات اجتماعی به منظور روحیه‌بخشی، دوری از تنهایی و رفع برخی مشکلات مادی و معنوی زنان خودسرپرست به واسطه سایر افراد یا سازمان‌های داوطلب و خیریه از مهم‌ترین مولفه‌های توانمندسازی اجتماعی به‌شمار می‌رود. جمع‏گرايي، تمايل به مشاركت در فعاليت‌هاي اجتماعي و داشتن رفتار مشاركتي سه مولفه اصلی به‌منظور ارتقاء مهارت‌های اجتماعی و بهره‌مندی از ظرفیت اجتماع برای توانمندسازی اجتماعی زنان خودپرست به‌حساب می‌آید.

توانمندسازی سیاسی

آگاهی سیاسی، آشنایی با قوانین و آیین نامه‌های مرتبط با حقوق شخصی و صنفی، مشارکت سیاسی و تلاش هدفمند جهت دستییابی به حق و حقوق فردی از جمله مواردی است که در حیطه توانمندی‌های سیاسی قرار دارد و علاوه بر رشد شخصی زنان خودسرپرست، تاثیر بالایی بر افزایش کیفیت زندگی آنان دارد. علاوه بر این که زمینه ارتقاء هرچه بیشتر جایگاه آنان در جامعه را فراهم می‌آورد.

منابع

• افشانی، سیدعلیرضا و فاتحی، الهام، «توانمندی زنان سرپرست خانوار و عوامل اجتماعی-فرهنگی مرتبط با آن»، فصلنامه زن و جامعه، س7، ش3، 1395ش.
• جمشیدی، معصومه و مهدی‌زاده، حسین، «طراحی الگوی توانمندسازی اقتصادی زنان سرپرست خانوار در استان ایلام»، مجله پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، ش12، ش2، 1398ش.
• جوادیان، سیدرضا و دیگران، «اثربخشی آموزش هوش معنوي بر تابآوري زنان سرپرست خانوار در شهر یزد»، پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، س4، ش13، 1396ش.
• حاجیلو، وحید و دیگران، «شناسایی مولفه‌های سازماندهی و توانمندسازی زنان سرپرست خانوار در شهرستان چالدران»، مطالعات راهبردی زنان، س23، ش89، 1399ش.
• رضایی، زهراسادات و دیگران، «كيفيت زندگي زنان سرپرست خانواده؛ نقش تاب‌آوري و كاركرد خانواده»، فصلنامه خانواده‌پژوهی، س13، ش51، 1396ش.
• «زنان سرپرست خانوار»، ویکی‌خیر، تاریخ بازدید: 3 اسفند 1400ش.
• شکوری، علی و دیگران، «مولفه‌های توانمندی زنان و تبیین عوامل موثر بر آنها»، مجله پژوهش زنان، س1، ش1، 1386ش.
• غفاری، غلامرضا و دیگران، «مروری بر شاخص‌های توانمندسازی با تأکید بر زنان سرپرست خانوار»، مجموعه مقالات دومین همایش توانمندسازی و توان‌افزایی زنان سرپرست خانوار، تهران، امور بانوان شهرداری تهران، 1388ش.
• قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، پژوهشکده شورای نگهبان، 1397ش.
• قانون تأمین زنان و کودکان بی‌سرپرست، تاریخ تصویب: 24/08/1371ش.
• کبیر، نایلا و دیگران، توانمندی زنان؛ نقدی بر رویکردهای رایج توسعه، تهران، آگه، 1388ش.
• کیمیایی، سیدعلی، نشیوه‌های توانمندسازی زنان سرپرست خانوار»، فصلنامة رفاه اجتماعي، س11، ش40، 1390ش.
• معیدفر، سعید و حمیدی، نفیسه، «زنان سرپرست خانوار؛ نگفته‌ها و آسیب‌های اجتماعی»، مجله نامه علوم اجتماعی، ش32، 1386ش.
• مومنی‌زاده، ندا، «تحلیل مقایسه‌ای در خصوص زنان سرپرست خانوار»، مجله اقتصادی، ش3، 1393ش.