توس

پرونده:توس.jpg

توس؛ شهری تاریخی در استان خراسان رضوی.

توس یا طوس، از شهرهای باستانی در ایران و نیز گنجینه‌ای از تاریخ، فرهنگ، هنر و معماری ایرانی در استان خراسان رضوی است. این شهر باستانی، در 1375ش، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نام‌گذاری

برخی از مورخان، توس را نام پهلوانی مشهور به‌نام «توس بن نوذر» می‌دانند که این شهر را بنا کرده است. برخی دیگر نیز آن را از جمله مناطق بر پا شده توسط جمشید پیشدادی، از اسطوره‌های باستانی ایرانی، می‌دانند که بعدها توسط توس بن نوذر تجدید بنا شده است. شهر توس در دورۀ هخامنشیان به‌نام «سوسیا» شناخته می‌شده است. در اوستا نیز نام این منطقه، به‌عنوان یکی از شانزده سرزمین مهم و مقدس، با نام «اُوروِ» آمده است. محققان بر این باورند که نام «توس» برای نخستین‌بار در منابع دوران ساسانیان آمده است و معرب آن نیز «طوس» است. همچنین، نام «تابران توس» یا «طابران طوس» نیز در برهه‌ای از تاریخ، بر این خطه از استان خراسان، نهاده می‌شده است.

تاریخچه

این شهر بخشی از منطقۀ سوسیا در دورۀ حکومتی هخامنشیان و نیز پایتخت ایالت پارت در شمال شرقی ایران بوده است. توس، به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود که در ناحیۀ کشف‌رود واقع شده، همواره منطقه‌ای مناسب برای سکونت به‌شمار رفته و از جمله شهرهای آباد در طول تاریخ بوده است. توس، در قرن دهم میلادی، به مجموعه‌ای از چند آبادی و روستا اطلاق می‌شده که از ده نوقان تا ده تابران و منطقۀ سناباد را در بر می‌گرفته است. جغرافی‌دانان، تمام این مناطقی را که امروزه به‌نام فلات مشهد شناخته می‌شود، ولایت توس می‌نامیدند که در آن، روستای توس، از همه آبادتر بوده است.

توس، در دوران پس از اسلام، زادگاه شاعران و نویسندگان بسیاری بوده است. این شهر، با قرار گرفتن حرم امام رضا در نزدیکی آن، از اهمیتی بیشتر برخوردار شد. بعدها، با رونق یافتن نیشابور و مشهد، این شهر، تحت‌الشعاع آنها قرار گرفته و از اهمیت کمتری برخوردار بود. پس از مدتی، نام توس و مشهد را به‌صورت یک‌جا به کار می‌بردند که به‌تدریج، مشهد، به‌دلیل اهمیت مذهبی آن، به‌عنوان پاتخت خراسان انتخاب شد.

جمعیت‌شناسی

1. اقوام و زبان‌ها: امروزه، گویش مردم در شهر توس، همانند گویش مردم در شهر مشهد است. برخی از کارشناسان، گویش مشهدی را بازماندۀ لهجۀ مردم در توس قدیم می‌دانند. شاهنامۀ فردوسی، یکی از بزرگ‌ترین میراث‌های لهجه‌ای در توس قدیم است.
2. دین و مذهب: بیشترین جمعیتِ توس را مسلمانان و شیعیان دوازده امامی تشکیل داده‌اند.

جغرافیا

1. موقعیت جغرافیایی: توس، با وسعتی در حدود 16500 کیلومتر، در 25 کیلومتری شمال غرب شهر مشهد، در استان خراسان رضوی قرار گرفته است.
2. آب‌وهوا: شهر توس به‌دلیل قرار گرفتن در کنار رودخانۀ کشف‌رود، از خاکی حاصل‌خیز برخوردار است. آب‌وهوای تابستان در این شهر، گرم و خشک و در زمستان نیز سرد و مرطوب است.

تقسیمات کشوری

توس که در گذشته، از جمله شهرهای پرآوازۀ ایرانی به‌شمار می‌رفته، در سال‌های اخیر، از اهمیتی پایین‌تر برخوردار بوده و به‌عنوان یکی از روستاهای شهر مشهد شناخته می‌شده است. این منطقه، در بهمن 1391ش، توسط شورای عالی معماری و شهرسازی کشور، به‌عنوان یک محدودۀ منفصل شهری تأیید و به شهرداری شهر مشهد سپرده شد. امروزه، این ناحیه، زیر نظر شهرداری منطقۀ 12 شهر مشهد اداره می‌شود.

گردشگری

توس، به‌دلیل نزدیکی به شهر مشهد و نیز قدمت تاریخی خود، همواره مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی بوده است. مهم‌ترین جاذبۀ گردشگری توس، آرامگاه فردوسی است که بعد از حرم امام رضا، بیشترین میزان بازدید در استان را به خود اختصاص داده است. این آرامگاه، یکی از زیباترین مقبره‌های ایرانی است که از معماری زیبا، طراحی و سنگ‌تراشی‌های ویژه‌ای برخوردار است. از دیگر مناطق گردشگری در این شهر می‌توان به روستای اسلامیه، قبرستان عاشقان توس، روستای باژ و بقایای شهر طابران، بقایای مسجد جامع تابران، کهن دژ، بقایای حصار و باروی شهر و نیز بقعۀ هارونیه (مقبرۀ امام محمد غزالی) اشاره کرد.

فرهنگ و هنر

1. مشاهیر: کارشناسان بر این باورند که توس، خاکی تاریخی، فرهنگ‌پرور و نخبه‌زاد داشته و بیش از 480 تن از عالمان، اندیشمندان‌، فیلسوفان و دانشمندان از این خاک برخاسته‌اند. علاوه بر آن، خاک توس، محل دفن برخی از نام‌آوران ایرانی است. از جملۀ این مشاهیر می‌توان به «جابر بن حیان» پدر علم شیمی، «ابوالقاسم فردوسی» شاعر حماسه‌سرای ایرانی و سرایندۀ شاهنامه، «شیخ توسی» از علمای مشهور شیعه، «اسدی توسی» از شعرای حماسه‌سرا و سرایندۀ گرشاسپ‌نامه، «امام محمد غزالی» فیلسوف بزرگ دوران اسلام، «خواجه نصیرالدین توسی» سازندۀ رصدخانه و کتابخانۀ مراغه و «شرف‌الدین طوسی» از ریاضی‌دانان بزرگ قرن 12م اشاره کرد.
2. سوغات و صنایع محلی: از جمله صنایع محلی در این منطقه می‌توان به کار بر روی سنگ‌های زینتی، سنگ‌تراشی و قلم‌زنی اشاره کرد.
3. موزه: موزۀ توس، در ضلع غربی مقبرۀ فردوسی قرار گرفته است. این ساختمان که ابتدا برای یک چای‌خانه بنا شده بود، پس از مدتی به موزه‌ای برای نشان دادن آثار فردوسی تبدیل شد. در این موزه، علاوه بر نمایش برخی آثار باستانی که در حفاری‌های این منطقه کشف شده‌اند، برخی از اشیاء ارزشمند دیگر همچون شاهنامه فلورانس، نقاشی‌هایی از شاهنامه، پرتره حکیم توس و نسخ خطی متعددی وجود دارند.

طوس در کلام امام هشتم

در جلسه‌ای با حضور امام رضا، دعبل خزاعی که از شاعران قرن دوم و سوم هجری قمری است، شعری سرود که توسط امام رضا با ابیات زیر تکمیل شده است:

و قبر بطوس یالها من مصیبة

الحت علی الاحشاء بالزفرات

الی الحشر حتی یبعث‌الله قائماً

یفرج عنا الغم و الكربات

ترجمۀ این ابیات به شرح زیر است:

قبری هم در طوس است که مصیبت آن جانکاه و سوزنده است، تا خداوند قائمی را برانگیزد و همّ و غم را بزداید. پس از آن، دعبل از ناشناس بودن این قبر پرسیده است که امام رضا در پاسخ، آن را قبرِ خود معرفی می‌کند.

مسیر دسترسی

برای رفتن به این شهر قدیمی، می‌توان از مشهد با طی کردن مسافتی در حدود 25 کیلومتر به توس رسید. برای این منظور می‌توان از وسایل نقلیۀ شخصی و عمومی استفاده کرد. برای مثال، در پایانۀ فردوسی در شهر مشهد با سوار شدن در اتوبوس خط 202، می‌توان به توس رسید.

منابع

• «توس»، وب‌سایت لحظۀ آخر، تاریخ بارگذاری: 25 خرداد 1401ش.
• دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بروجردی، تهران، 1388ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 11 مهر 1401ش.
• «راهنمای سفر به توس»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 11 مهر 1401ش.
• زینل‌لی، نسترن، «شهر توس؛ جلوه‌گاه هنر و ادب ایرانی»، وب‌سایت سفرزون مگ، تاریخ بارگذاری: 16 شهریور 1398ش.
• «شهر توس»، وب‌سایت ای‌گردش، تاریخ بازدید: 11 مهر 1401ش.
• «شهر توس»، وب‌سایت صدا و سیمای مرکز اصفهان، تاریخ بازدید: 11 خرداد 1401ش.
• عیون اخبارالرضا علیه‌السلام، تهران، صدوق، 1372ش.
• «نگاهی به توس مهد علم و هنر و مقبره ادبای بزرگ ایران زمین»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 18 مهر 1399ش.