جوال

جوال؛ بافته‌ای کیسه‌‌مانند برای نگهداری و حمل غلات و دیگر اقلام

جَوال، کیسه‌ا‌ی معمولا با طول هشتاد و عرض شصت سانتی‌متر است که از پارچه‌ی ضخیم و یا خشن بافته ‌شده و بر روی اسب و الاغ گذاشته می‌شود. این کیسه، گاهی ساده و گاهی منقوش بافته می‌شود.

واژه‌شناسی

جوال معرب گُوال، به‌معنی ظرفی است که از پشم بافته شده و محل قرارگیری غلات یا سایر مواد است. جوال را جوالق، جوبال، یک‌لنگه‌بار، بارجامه و باردان نیز می‌گویند. در گویش‌های محلی جوال به‌نام‌های اِجَمه، خور،‌ پیگا، چاته، تَمری، چاک، شالنگ، شَلتان، گاله، غراره، گوآلا،‌ مان و جلّی نیز شناخته می‌شود. در منابع تاريخی کهن نیز به جوال، انواع آن و مناطقی که بهترین جوال‌ها را تولید می‌کردند اشاره شده است.

بافت جوال

جوال از نوارهای پشمی یا مویین بافته می‌شود. گاهی جوال را بر روی دار قالی، جاجیم و یا پلاس می‌بافند که در این نوع جوال از پشم، پنبه، کرک، غیشه، کنده و غنج استفاده می‌شود. جوال‌های نفیس‌تر، از ابریشم تهیه می‌شوند. برای بافتن جوال از گلیم، جاجیم، پلاس و یا پارچه‌های پشمی ضخیم مستهلک نیز استفاده می‌شود.

زنان قشقایی از گلیم و جاجیم‌هایی که با روش سوزنی بافته شده‌اند و در اصطلاح، به آن‌ «چرخ» می‌گویند،‌ جوال می‌بافند که نقش و نگار هندسی و راه‌راه دارد. در آذربایجان، جوال را با دستگاهی به‌نام هانا می‌بافند که شبیه دار گلیم‌بافی است. این جوال‌ها در ابعاد بزرگ‌تر و برای قرار دادن روی شتر بافته می‌شوند. گاهی جوال را روی دار جاجیم می‌بافند، که معروف به «شال چووالی» است.

در منطقه بلوچستان، جوال‌های دو طرفه حصیری از برگ درخت نخل و الیاف کنف تهیه می‌شود که به «کچو» شهرت دارد و برای حمل خرما استفاده می‌شود. در مناطق کوهستانی گیلان، از پشم و یا موی بز برای تهیه‌ی جوال استفاده می‌شود تا مقاوم باشند. این جوال‌ها معمولا تک رنگ بافته می‌شوند. گاهی جوال را از «بوره» تهیه می‌کنند. بوره کیسه‌ای پنبه‌ای، شبیه جاجیم است که طرح و نقش ندارد. این نوع از جوال‌ها در ایل بختیاری چهارلنگ، معروف است. ترکمن‌ها، جوال را از نخ‌های ابریشم و پشم می‌بافند. آن‌ها به دو روش گلیم‌بافی و پلاس‌بافی جوال‌ها را تهیه می‌کنند. این جوال‌ها به‌دلیل ظرافت و زیبایی برای تزیین نیز استفاده می‌شوند.

در منطقه پیرسواران، در نیشابور، تار و پود جوال از ریسمان خشن از موی بز یا تار و پود قالی درست می‌شود. جوال در جهرم بیشتر از پشم، مو و یا پنبه بافته می‌شود و نوع پنبه‌ای آن از مرغوبیت بالایی برخوردار است.

گاهی جوال را با دستگاه زیلوبافی و با طول یک و نیم متر و عرض یک متر به‌شکل کاملا ساده می‌بافند که این نوع جوال در میبد مرسوم است. در این خطه، جوال‌های مویی نیز بافته می‌شود.

زنان ایل قشقایی جوال‌هایی از موی بز برای قرار دادن روی شتر تهیه می‌کنند. آن‌ها دو عدد جوال بافته و وسط آن‌ها را به هم می‌دوزند تا بتوان روی شتر قرار داد. دو دستگیره محکم در دو طرف جوال قرار داده می‌شود تا حمل آن را آسان کند. عشایر در زمان کوچ، دستگیره‌های هر جوال را در هم قلاب می‌کنند.

کاربری جوال

عشایر و روستاییان برای نگهداری آرد، گندم، مواد خوراکی و یا پوشاک برای مدت طولانی از جوال استفاده می‌کنند. آن‌ها دهانه‌ی جوال را با جوال‌دوز می‌دوزند و در هنگام نیاز، جوال باز شده و دوباره دوخته می‌شود.

جوال در گیلان برای حمل زغال، در تهران برای حمل مصالح ساختمانی، در برزک برای حمل خرما، میوه و محصولات کشاورزی، در آشتیان برای ذخیره گندم، آرد، جو وحبوبات، در سیستان برای نگهداری ماهی خشک و در بختیاری برای حمل کاه استفاده می‌شود.

جوال به‌عنوان کالای تزیینی و یا وسیله حمل کالا در جهیزیه‌ی عشایر به‌کار برده می‌شود. دختران ایل قرایی در سیرجان، باید چهار جوال منقش و ظریف در جهیزیه‌ی خود داشته باشند.

دختران عشایر، هنگام ورود به خانه‌ی داماد، دست خود را درون جوال برنج یا آرد می‌کنند تا برکت آن‌ها زیاد شود.

نقش‌های جوال

نقوش بافته شده در تار و پود جوال، اغلب نقوش هندسی از جمله خطوط شکسته، نقوش زنجیره‌ای، قالب‌های هشت‌گوش، نقش‌مایه‌های گلیمی، نقش مثبت و منفی و کله‌مرغی است.

جوال در ادبیات فارسی

در ادبیات فارسی از جوال در اشعار، تشبیهات، کنایه‌ها و یا استعاره‌ها استفاده می‌شود. عطار می‌گوید:

لاف عشق او مزن در هر نفس

کاو نگنجد در جوال هیچ‌کس

ناصرخسرو گفته است:

چشیدی بسی چرب و شیرین و شور

چه حیله کنون پر نشد چون جوال

همچنین در أمثال و حِکم از جوال استفاده شده است مانند «اندر جوال شدن و اندر جوال کردن» (کنایه از فریب دادن و فریب خوردن)، «با سگ به جوال رفتن» (کنایه از نزاع کردن)، «با مردم به جوال رفتن» (کنایه از با مردم چک و چانه زدن)، جوال کنایه از چیزهای بسیار گشاد نیز هست.

از جوال در اشعار فولکوریک نیز استفاده می‌شود؛ مثلا در سیرجان اگر زن بافنده نتواند جوال خود را تا هنگام موعد تحویل دهد همسر او برایش این شعر را می‌خواند: پس از سالی/ زنم بافته جوالی/ این هم چه جوالی/ جوال رشته‌داری.

ردپای جوال در داستان‌ها و افسانه‌های ایرانی نیز دیده می‌شود.

منابع

• امینی، امیرقلی، فرهنگ عوام، اصفهان،‌ دانشگاه اصفهان، ۱۳۵۰ش.
• ایران‌نژاد، عزیزالله،‌ «نگاهی به بافته‌های دستی و سنی پسوجان سیرجان»، نجوای فرهنگ، ش۱۱، ۱۳۸۸ش.
• «با خورجین، جوال و چنته آشنا شوید»، سایت گلچه کارپت، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ش.
• بازن، مارسل و دیگران، گیلان و آذربایجان شرقی، ترجمه مظفرامین فرشچیان، تهران، توس، ۱۳۶۵ش.
• بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، به‌تحقیق خلیل خطیب‌رهبر، تهران، مهتاب، ۱۳۸۳ش.
• پاینده،‌ محمود، فرهنگ گیل و دیلم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
• پرهام، سیروس، دست‌بافت‌های عشایری و روستایی فارس، به‌تحقیق سیاوش آزادی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
• تبریزی، محمدحسین ‌بن ‌خلف، برهان قاطع، تهران،‌ امیرکبیر، چ۱، ۱۳۳۵ش.
• جانب‌الهی، محمدسعید، چهل گفتار در مردم‌شناسی میبد، تهران، روشنان، ۱۳۸۵ش.
• جهانی، زهرا، برزک نگین کوهستان، کاشان، ]بی‌نا[، ۱۳۸۵ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۵۲ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ش.
• دیگار، ژان‌پیر، فنون کوچ‌نشینان بختیاری، ترجمه اصغر کریمی، مشهد،‌ بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش.
• رسولی، غلام‌حسن، پژوهشی در فرهنگ مردم پیرسواران، تهران، بلخ، ۱۳۷۸ش.
• ساعدی، غلام‌حسین، خیاو یا مشکین‌شهر، تهران، امیرکبیر، چ۲، ۱۳۵۴ش.
• سرلک، رضا، آداب و رسوم و فرهنگ عامه ایل بختیاری چهارلنگ، تهران، طهوری،‌ ۱۳۸۵ش.
• شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، ۱۳۷۸ش.
• طوفان، جلال، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته، شیراز، کوشامهر، چ۱، ۱۳۸۱ش.
• عطار،‌ فریدالدین، منطق‌الطیر، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ش.
• فرهادی، مرتضی، «نقش و نگار گلیمینه‌های طایفه کورکی از ایل قرایی سیرجان و بردسیر»، فصل‌نامه ذخایر انقلاب، ش۱۲، ۱۳۶۹ش.
• کریستن‌سن، آرتور، افسانه‌های ایرانیان، به‌ترجمه امیرحسین اکبری، تهران، ثالث، ۱۳۸۶ش.
• کیانی، منوچهر، کوچ با عشق شقایق، تهران، کیان‌نشر، چ۱، ۱۳۷۷ش.
• محتاط، محمدرضا، سیمای شهر اراک، ]بی‌جا[،‌ محتاط، ۱۳۶۷ش.
• معطوفی، اسدالله، تاریخ فرهنگ و هنر ترکمان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
• نامشخص، حدود العالم من المشرق الی المغرب، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۶۲ش.
• ناصری، عبدالله، فرهنگ مردم بلوچ، ]بی‌جا[، ]بی‌نا[، ۱۳۵۸ش.
• ناصرخسرو، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین 1401ش.
• نظام‌قاری، محمود، دیوان البسه، به‌تحقیق محمد مشیری، تهران، شرکت مولفان و مترجمان ایران، ۱۳۵۹ش.
• نجفی، ابوالقاسم، نیم‌نگاهی به آشتیان، تهران، منشور امید، ۱۳۸۵ش.