جوال
جوال؛ بافته‌ای کیسه‌‌مانند برای نگهداری و حمل غلات و دیگر اقلام
جَوال، کیسهای معمولا با طول هشتاد و عرض شصت سانتی‌متر است که از پارچه‌ی ضخیم و یا خشن بافته شده و بر روی اسب و الاغ گذاشته می‌شود.[۱] این کیسه، گاهی ساده و گاهی منقوش بافته می‌شود.
واژه‌شناسی
جوال معرب گُوال، به‌معنی ظرفی است که از پشم بافته شده و محل قرارگیری غلات یا سایر مواد است.[۲] جوال را جوالق، جوبال، یک‌لنگه‌بار، بارجامه و باردان نیز می‌گویند. در گویش‌های محلی جوال به‌نام‌های اِجَمه، خور، پیگا، چاته، تَمری، چاک، شالنگ، شَلتان، گاله، غراره، گوآلا، مان و جلّی نیز شناخته می‌شود.[۳] در منابع تاريخی کهن نیز به جوال، انواع آن و مناطقی که بهترین جوال‌ها را تولید می‌کردند اشاره شده است.[۴]
بافت جوال
جوال از نوارهای پشمی یا مویین بافته می‌شود. گاهی جوال را بر روی دار قالی، جاجیم و یا پلاس می‌بافند که در این نوع جوال از پشم، پنبه، کرک، غیشه، کنده و غنج استفاده می‌شود. جوال‌های نفیس‌تر، از ابریشم تهیه می‌شوند. برای بافتن جوال از گلیم، جاجیم، پلاس و یا پارچه‌های پشمی ضخیم مستهلک نیز استفاده می‌شود.[۵]
زنان قشقایی از گلیم و جاجیم‌هایی که با روش سوزنی بافته شده‌اند و در اصطلاح، به آن «چرخ» می‌گویند، جوال می‌بافند که نقش و نگار هندسی و راه‌راه دارد.[۶] در آذربایجان، جوال را با دستگاهی به‌نام هانا می‌بافند که شبیه دار گلیم‌بافی است. این جوال‌ها در ابعاد بزرگ‌تر و برای قرار دادن روی شتر بافته می‌شوند. گاهی جوال را روی دار جاجیم می‌بافند، که معروف به «شال چووالی» است.[۷]
در منطقه بلوچستان، جوال‌های دو طرفه حصیری از برگ درخت نخل و الیاف کنف تهیه می‌شود که به «کچو» شهرت دارد و برای حمل خرما استفاده می‌شود.[۸] در مناطق کوهستانی گیلان، از پشم و یا موی بز برای تهیه‌ی جوال استفاده می‌شود تا مقاوم باشند. این جوال‌ها معمولا تک رنگ بافته می‌شوند.[۹] گاهی جوال را از «بوره» تهیه می‌کنند. بوره کیسهای پنبه‌ای، شبیه جاجیم است که طرح و نقش ندارد. این نوع از جوال‌ها در ایل بختیاری چهارلنگ، معروف است.[۱۰] ترکمن‌ها، جوال را از نخ‌های ابریشم و پشم می‌بافند. آن‌ها به دو روش گلیم‌بافی و پلاس‌بافی جوال‌ها را تهیه می‌کنند. این جوال‌ها به‌دلیل ظرافت و زیبایی برای تزیین نیز استفاده می‌شوند.[۱۱]
در منطقه پیرسواران، در نیشابور، تار و پود جوال از ریسمان خشن از موی بز یا تار و پود قالی درست می‌شود.[۱۲] جوال در جهرم بیشتر از پشم، مو و یا پنبه بافته می‌شود و نوع پنبه‌ای آن از مرغوبیت بالایی برخوردار است.[۱۳]
گاهی جوال را با دستگاه زیلوبافی و با طول یک و نیم متر و عرض یک متر به‌شکل کاملا ساده می‌بافند که این نوع جوال در میبد مرسوم است. در این خطه، جوال‌های مویی نیز بافته می‌شود.[۱۴]
زنان ایل قشقایی جوال‌هایی از موی بز برای قرار دادن روی شتر تهیه می‌کنند. آن‌ها دو عدد جوال بافته و وسط آن‌ها را به هم می‌دوزند تا بتوان روی شتر قرار داد.[۱۵] دو دستگیره محکم در دو طرف جوال قرار داده می‌شود تا حمل آن را آسان کند. عشایر در زمان کوچ، دستگیره‌های هر جوال را در هم قلاب می‌کنند.
کاربری جوال
عشایر و روستاییان برای نگهداری آرد، گندم، مواد خوراکی و یا پوشاک برای مدت طولانی از جوال استفاده می‌کنند. آن‌ها دهانه‌ی جوال را با جوال‌دوز می‌دوزند و در هنگام نیاز، جوال باز شده و دوباره دوخته می‌شود.[۱۶]
جوال در گیلان برای حمل زغال،[۱۷] در تهران برای حمل مصالح ساختمانی،[۱۸] در برزک برای حمل خرما، میوه و محصولات کشاورزی،[۱۹] در آشتیان برای ذخیره گندم، آرد، جو وحبوبات،[۲۰] در سیستان برای نگهداری ماهی خشک[۲۱] و در بختیاری برای حمل کاه استفاده می‌شود.[۲۲]
جوال به‌عنوان کالای تزیینی و یا وسیله حمل کالا در جهیزیه‌ی عشایر به‌کار برده می‌شود. دختران ایل قرایی در سیرجان، باید چهار جوال منقش و ظریف در جهیزیه‌ی خود داشته باشند.[۲۳]
دختران عشایر، هنگام ورود به خانه‌ی داماد، دست خود را درون جوال برنج یا آرد می‌کنند تا برکت آن‌ها زیاد شود.
نقش‌های جوال
نقوش بافته شده در تار و پود جوال، اغلب نقوش هندسی از جمله خطوط شکسته، نقوش زنجیره‌ای، قالب‌های هشت‌گوش، نقش‌مایه‌های گلیمی، نقش مثبت و منفی و کله‌مرغی است.[۲۴]
جوال در ادبیات فارسی
در ادبیات فارسی از جوال در اشعار، تشبیهات، کنایه‌ها و یا استعاره‌ها استفاده می‌شود. عطار می‌گوید:[۲۵]
| لاف عشق او مزن در هر نفس | کاو نگنجد در جوال هیچ‌کس |
ناصرخسرو گفته است:[۲۶]
| چشیدی بسی چرب و شیرین و شور | چه حیله کنون پر نشد چون جوال |
همچنین در أمثال و حِکم از جوال استفاده شده است مانند «اندر جوال شدن و اندر جوال کردن» (کنایه از فریب دادن و فریب خوردن)،[۲۷] «با سگ به جوال رفتن» (کنایه از نزاع کردن)،[۲۸] «با مردم به جوال رفتن» (کنایه از با مردم چک و چانه زدن)،[۲۹] جوال کنایه از چیزهای بسیار گشاد نیز هست.[۳۰]
از جوال در اشعار فولکوریک نیز استفاده می‌شود؛ مثلا در سیرجان اگر زن بافنده نتواند جوال خود را تا هنگام موعد تحویل دهد همسر او برایش این شعر را می‌خواند: پس از سالی/ زنم بافته جوالی/ این هم چه جوالی/ جوال رشته‌داری.[۳۱]
ردپای جوال در داستان‌ها و افسانه‌های ایرانی نیز دیده می‌شود.[۳۲]
پانویس
- ↑ «با خورجین، جوال و چنته آشنا شوید»، سایت گلچه کارپت.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه جوال.
- ↑ محتاط، سیمای شهر اراک، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۰۵.
- ↑ بیهقی، تاریخ بیهقی، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۶۴۳؛ حدود العالم من المشرق الی المغرب، ۱۳۶۲ش، ص۱۵۹.
- ↑ نظام، دیوان البسه، ۱۳۵۹ش، ص۱۹۸-۲۰۱.
- ↑ پرهام، دست‌بافت‌های عشایری و روستایی فارس، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۹۳-۹۵.
- ↑ ساعدی، خیاو یا مشکین‌شهر، ۱۳۵۴ش، ص۱۵۴.
- ↑ ناصری، فرهنگ مردم بلوچ، ۱۳۵۸ش، ص۱۷۹-۱۸۰.
- ↑ بازن، گیلان و آذربایجان شرقی، ۱۳۶۵ش، ص۱۳۵-۱۳۶.
- ↑ سرلک، آداب و رسوم وفرهنگ عامه ایل بختیاری چهارلنگ، ۱۳۸۵ش، ص۱۷۴.
- ↑ معطوفی، تاریخ فرهنگ و هنر ترکمان، ۱۳۸۳ش، ج۳، ص۱۶۸.
- ↑ رسولی، پژوهشی در فرهنگ مردم پیرسواران، ۱۳۷۸ش، ص۱۴۳.
- ↑ طوفان، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته، ۱۳۸۱ش، ص۶۸.
- ↑ جانب‌الهی، چهل گفتار در مردم‌شناسی میبد، ۱۳۸۵ش، ص۲۸۰.
- ↑ پرهام، دست‌بافت‌های عشایری و روستایی فارس، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۹۴.
- ↑ کیانی، کوچ با عشق شقایق، ۱۳۷۷ش، ص۹۵.
- ↑ پاینده، فرهنگ گیل و دیلم، ۱۳۶۶ش، ص۲۵۶.
- ↑ شهری، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۱۱۴.
- ↑ جهانی، برزک نگین کوهستان، ۱۳۸۵ش، ص۱۱۱.
- ↑ نجفی، نیم‌نگاهی به آشتیان، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۵.
- ↑ ناصری، فرهنگ مردم بلوچ، ۱۳۵۸ش، ص۱۷۹.
- ↑ دیگار، فنون کوچ‌نشینان بختیاری، ۱۳۶۶ش، ص۱۷۶.
- ↑ فرهادی، «نقش و نگار گلیمینه‌های طایفه کورکی از ایل قرایی سیرجان و بردسیر»، ص۱۲۴.
- ↑ پرهام، دست‌بافت‌های عشایری و روستایی فارس، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۹۴-۹۳.
- ↑ عطار، منطق‌الطیر، عذرآوردن مرغان، بیت۱۶، سایت گنجور.
- ↑ ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره۱۴۴، بیت۵۰، سایت گنجور.
- ↑ دهخدا، امثال و حکم، ۱۳۵۲ش، ج۱، ص۲۹۳.
- ↑ دهخدا، امثال و حکم، ۱۳۵۲ش،ج۱، ص۳۶۲.
- ↑ امینی، فرهنگ عوام، ۱۳۵۰ش، ج۱، ص۱۳۰.
- ↑ تبریزی، برهان قاطع، ذیل واژه جوال.
- ↑ ایران‌نژاد، «نگاهی به بافته‌های دستی و سنی پسوجان سیرجان»، ص۱۱۰.
- ↑ کریستن‌سن، افسانه‌های ایرانیان، ۱۳۸۶ش، ص۹۷.
منابع
- امینی، امیرقلی، فرهنگ عوام، اصفهان، دانشگاه اصفهان، ۱۳۵۰ش.
- ایران‌نژاد، عزیزالله، «نگاهی به بافته‌های دستی و سنی پسوجان سیرجان»، نجوای فرهنگ، ش۱۱، ۱۳۸۸ش.
- «با خورجین، جوال و چنته آشنا شوید»، سایت گلچه کارپت، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ش.
- بازن، مارسل و دیگران، گیلان و آذربایجان شرقی، ترجمه مظفرامین فرشچیان، تهران، توس، ۱۳۶۵ش.
- بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، به‌تحقیق خلیل خطیب‌رهبر، تهران، مهتاب، ۱۳۸۳ش.
- پاینده، محمود، فرهنگ گیل و دیلم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
- پرهام، سیروس، دست‌بافت‌های عشایری و روستایی فارس، به‌تحقیق سیاوش آزادی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
- تبریزی، محمدحسین بن خلف، برهان قاطع، تهران، امیرکبیر، چ۱، ۱۳۳۵ش.
- جانب‌الهی، محمدسعید، چهل گفتار در مردم‌شناسی میبد، تهران، روشنان، ۱۳۸۵ش.
- جهانی، زهرا، برزک نگین کوهستان، کاشان، ]بی‌نا[، ۱۳۸۵ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۵۲ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ش.
- دیگار، ژان‌پیر، فنون کوچ‌نشینان بختیاری، ترجمه اصغر کریمی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش.
- رسولی، غلام‌حسن، پژوهشی در فرهنگ مردم پیرسواران، تهران، بلخ، ۱۳۷۸ش.
- ساعدی، غلام‌حسین، خیاو یا مشکین‌شهر، تهران، امیرکبیر، چ۲، ۱۳۵۴ش.
- سرلک، رضا، آداب و رسوم و فرهنگ عامه ایل بختیاری چهارلنگ، تهران، طهوری، ۱۳۸۵ش.
- شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، ۱۳۷۸ش.
- طوفان، جلال، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته، شیراز، کوشامهر، چ۱، ۱۳۸۱ش.
- عطار، فریدالدین، منطق‌الطیر، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین ۱۴۰۱ش.
- فرهادی، مرتضی، «نقش و نگار گلیمینه‌های طایفه کورکی از ایل قرایی سیرجان و بردسیر»، فصل‌نامه ذخایر انقلاب، ش۱۲، ۱۳۶۹ش.
- کریستن‌سن، آرتور، افسانه‌های ایرانیان، به‌ترجمه امیرحسین اکبری، تهران، ثالث، ۱۳۸۶ش.
- کیانی، منوچهر، کوچ با عشق شقایق، تهران، کیان‌نشر، چ۱، ۱۳۷۷ش.
- محتاط، محمدرضا، سیمای شهر اراک، ]بی‌جا[، محتاط، ۱۳۶۷ش.
- معطوفی، اسدالله، تاریخ فرهنگ و هنر ترکمان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
- نامشخص، حدود العالم من المشرق الی المغرب، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۶۲ش.
- ناصری، عبدالله، فرهنگ مردم بلوچ، ]بی‌جا[، ]بی‌نا[، ۱۳۵۸ش.
- ناصرخسرو، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۳ فروردین 1401ش.
- نظام‌قاری، محمود، دیوان البسه، به‌تحقیق محمد مشیری، تهران، شرکت مولفان و مترجمان ایران، ۱۳۵۹ش.
- نجفی، ابوالقاسم، نیم‌نگاهی به آشتیان، تهران، منشور امید، ۱۳۸۵ش.