حاجی‌فیروز

حاجی‌فیروز؛ پیام‌آور نوروز در روزهای آخر سال با صورتی سیاه و لباسی قرمز

حاجی‌فیروز از نمادهای نوروز در ایران است. او لباس‌های قرمز پوشیده و صورت خود را سیاه می‌کند. وی با دایره زنگی در کوچه‌ها و خیابان‌ها سرودهای شاد خوانده و از مردم پول می‌گیرد. حاجی‌فیروز شخصیتی شبیه به مبارک در نمایش سیاه‌بازی دارد.

واژه‌شناسی

حاجی‌فیروز از ترکیب دو واژه‌ی حاجی و فیروز تشکیل شده و به‌معنی فیروز مقدس است. برخی واژه‌ی حاجی را نشانه‌ی اعتباربخشی به این شخصیت در دوره اسلامی دانسته‌اند. حاجی‌فیروز را عمو نوروز ، عموپیروز و خواجه پیروز نیز می‌گویند. «جیگی‌جیگی نه‌نه‌خانم» در خراسان ، «ناری نارکه» در زنجان و آذربایجان و «ننه‌سرما مک و بوالرزونک» در فارس نیز به حاجی‌فیروز اشاره دارند. قدیمی‌ترین نام حاجی‌فیروز «آتش‌افروز» است.

پیشینه

شخصیت حاجی‌فیروز به عصر ساسانیان باز می‌گردد. حاجی‌فیروز در آن دوره، مردی خوش‌سیما با نام پیروز بوده که با فرارسیدن نوروز به جشن و شادمانی می‌پرداخت. او می‌توانست بدون اجازه نزد پادشاه برود. پادشاه از او می‌پرسید که کیستی؟ چه می‌خواهی؟ و برای چه آمده‌ای؟ او در پاسخ می‌گفت که نام من پیروز است و از نزد خداوند می‌آیم و با سلامت و تندرستی، سال نو را برای شما آورده‌ام.

برخی حاجی‌فیروز را از همراهان میر نوروز می‌دانند که به تدریج از او جدا شده و خود به نمایش پرداخته است.

بعضی، شخصیت حاجی‌فیروز را از مقامات مهری دانسته‌اند که شلوار و بالاپوش سرخ، کمربند و کلاه سرکج و سرخ را از آیین‌های مهری به همراه دارد.

ظاهر و لباس حاجی‌فیروز

حاجی‌فیروز صورت سیاهی دارد. لباس او از پیراهن، شلوار، شال، کلاه و کفش تشکیل شده است. معمولا لباس و شلوار او قرمز رنگ است. لباس حاجی‌فیروز در شاهرود، پیراهن قرمز و شلوار گشاد سیاه رنگ است. در گیلان، شاهرود و تهران، کلاه حاجی‌فیروز، مخروطی‌شکل، دراز و معمولا کاغذی است. در زنجان و آذربایجان، کلاه حاجی‌فیروز زنگوله نیز دارد. در اراک، کلاه حاجی‌فیروز مخروطی‌شکل، مقوایی و پولک‌دوزی شده است.

گیوه‌های حاجی‌فیروز، نوک‌تیز، منگوله‌دار با حاشیه‌ی قرمز است. او با دایره زنگی به شعرخوانی پرداخته و گاهی از تنبک نیز استفاده می‌کند. در زنجان و آذربایجان حاجی‌فیروز، دایره، زنگوله و چنگک داشته و با آن‌ها به رقص و آوازخوانی می‌پردازد.

سیاه‌رو بودن حاجی‌فیروز

برخی، سیاه‌رو بودن شخصیت حاجی‌فیروز را یادآور صورت بی‌مو و چهره‌ی سیاه نوکران ارباب‌ها دانسته‌اند که انجام کارهای مسخره را ‌می‌آموختند. بعضی، او را یادآور کولی‌های آسیایی دانسته‌اند که پس از ورود به ایران در این کشور پخش شدند و با لهجه‌ی خاصی سخن می‌گفتند. برخی معتقدند حاجی‌فیروز نام بردگان آفریقایی بوده که در زمان حج در مکه فروخته می‌شدند. آن‌ها برای جلب توجه، می‌رقصیدند. نوازندگان دوره‌گرد ایرانی با تقلید از آن‌ها خود را سیاه کرده و حرکات آن‌ها را تقلید می‌کردند. عده‌ای، حاجی‌فیروز را بازمانده‌ی آیین بازگشت ایزد شهیدشونده یا سیاوش دانسته‌اند که چهره‌ی سیاه او نماد بازگشت از جهان مردگان، لباس سرخ او نماد خون سیاوش و شادی او نماد رویش و برکت است.

زمان حضور حاجی‌فیروز

حاجی‌فیروز در روزهای پایانی سال و نزدیک به عید نوروز در کوچه‌ها و خیابان‌ها به رقص و آوازخوانی می‌پردازد. برخی منابع زمان حضور او را دقیقا ۱۰ روز پیش از عید نوروز یا از روز اول تا روز سیزدهم عید نوروز دانسته‌اند. ظاهر و حرکات بازیگران مراسم «رشکی و ماسی» در اراک نیز که از دهم بهمن تا آخر آن اجرا می‌شود، شبیه حاجی‌فیروز است.

نمادشناسی ظاهر حاجی‌فیروز

برخی پژوهشگران لباس سرخ حاجی‌فیروز را نماد خورشید می‌دانند. آن‌ها کلاه او را نماد قدرت کامل و اختیار مطلق می‌دانند. کمربند او نشانه‌ی تسلیم بودن در برابر خداوند و مراقبه و تمرکز است. دایره‌زنگی او نماد شادی و سبکی است. راه رفتن او به‌معنی تملک زمین و سفر به عالم دیگر است. حاجی‌فیروز، از آمدن خورشید خبر می‌دهد.

تصنیف‌های حاجی‌فیروز

افرادی که نقش حاجی‌فیروز را ایفا می‌کنند معمولا تصنیف‌های زیر را می‌خوانند: ارباب خودم سلام علیکم؛ ارباب خودم سرتو بالا کن؛ ارباب خودم بزبزقندی؛ ارباب خودم چرا نمی‌خندی؟ بشکن بشکنه بشکن؛ من نمی‌شکنم بشکن؛ اینجا بشکنم یار گله داره؛ اونجا بشکنم یار گله داره؛ هرجا بشکنم یار گله داره؛ این سیاه بیچاره چقدر حوصله داره. حاجی‌فیروزه؛ سالی یه روزه؛ همه می‌دونن؛ منم می‌دونم؛ عید نوروزه.

منابع

• احمدی، مرتضی، پرسه در احوالات تِرون و تِرونیا، تهران، هیلا، ۱۳۹۲ش.
• انجوی ‌شیرازی، ابوالقاسم، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۲ش.
• بهار، مهرداد، جستاری در فرهنگ ایران، به‌تحقیق ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران، اسطوره، ۱۳۸۶ش.
• بیضایی، بهرام، نمایش در ایران، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، ۱۳۴۴ش.
• جعفری، بهادر و جعفری، راضیه، لپویی ستاره درخشان فارس، شیراز، ایلاف، ۱۳۹۱ش.
• «حاجی‌فیروز»، سامانه جامع گردشگری تهران، تاریخ بازدید: ۱۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• خیام، عمر بن ابراهیم، نوروزنامه، تهران، چشمه، ۱۳۷۹ش.
• دمشقی، محمد، نخبه‌ الدهر فی عجائب البرّ و البحر، به‌ترجمه حمید طبیبیان، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۵۷ش.
• شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، علی‌اصغر شریعت‌زاده، ۱۳۷۱ش.
• شعبانی، رضا، آداب و رسوم نوروز، تهران، الهدی، ۱۳۷۹ش.
• شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران،‌ سروش، ۱۳۶۳ش.
• شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، ۱۳۷۸ش.
• شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
• صفری، بابا، اردبیل در گذرگاه تاریخ، تهران، امید، ۱۳۵۳ش.
• عباسی، حسین، «نمایش‌های غیرآگاه در زنجان»، تئاتر، شماره ۴۲-۴۳، ۱۳۸۷ش.
• فتاحی، محمد، «حاجی‌فیروز را بهتر بشناسید»، سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: ۶ آبان ۱۳۹۹ش.
• فضایلی، سودابه، «فیروز مقدس: بحثی در نمادشناسی حاجی‌فیروز، طلایه‌دار نوروز و بهار»، آزما، شماره ۶۴، ۱۳۸۸ش.
• فضایلی، سودابه، «همذات‌پنداری فیروز و مبارک: بررسی نمادهای مبارک و حاجی‌فیروز و خاستگاه آن‌ها»، آزما، شماره ۷۲، شهریور ۱۳۸۹ش.
• «متن شعرهای حاجی‌فیروز»، سایت سرسره، تاریخ بازدید: ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
• مهدوی، بتسابه، سفره‌های نذری و سنت‌های کهن ایران‌زمین، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۸۷ش.
• نصری‌اشرفی، جهانگیر و دیگران، وازیگاه، تهران، آرون، ۱۳۹۲ش.
• هنری، مرتضی، آیین‌های نوروزی،‌ تهران، فرهنگ و هنر، ۱۳۵۳ش.