خانواده تک‌والدی

خانواده تک‌والدی؛ شکلی از خانواده با سرپرستی یکی از والدین.

خانواده تک‌والدی، شکلی از خانواده است که در آن یکی از والدین با یک یا چند فرزند زندگی می‌کند و به لحاظ ساختار خاص اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، بیشتر در جوامع صنعتی به چشم می‌خورد، اما در سایر جوامع نیز به‌دلیل مرگ یا طلاق یکی از والدین وجود دارد. خانوادۀ تک‌والدی در شکل مدرن آن که در بحران خانواده در غرب ریشه دارد، در حال گسترش به سایر کشورها از جمله ایران است و اثرات منفی زیاد برای کودکان و جوانان و به تبع آن بر جامعه دارد. بازگشت به فرهنگ دینی و ارزش‌های اجتماعی و ملی و مقابلۀ مستمر با تهاجم فرهنگی، از راهکاری مهم جلوگیری از گسترش این نوع خانواده دانسته شده است.

مفهوم‌شناسی

خانوادۀ تک‌والدی به روشی از زندگی گفته می‌شود که در آن زن یا مرد بدون همسر و به‌تنهایی از فرزند یا فرزندان، نگهداری می‌کند. «خانوادۀ ناقص» و «تک‌سرپرست» تعبیر دیگری در آثار پژوهشگران از این نوع خانواده است که بر اثر طلاق یا مرگ همسر و یا روابط خارج از ازدواج شرعی یا فرزندخواندگی، ایجاد می‌شود. به نظر محققان خانوادۀ تک‌والدی در برابر مفهوم خانوادۀ طبیعی سالم قرار دارد که متشکل از یک زن و مرد ازدواج‌کرده بوده و با فرزندان خود باهم زندگی می‌کنند و به‌عنوان یک نهاد شالوده‌ای، در حیات جامعه نقش اساسی دارد و در آن مناسبات جسمی، روانی، اقتصادی و اخلاقی به‌هم گره می‌خورد.‌اندیشمندان مسلمان با توجه به هنجارها و شاخص‌های اصلی نهاد خانواده در سبک زندگی دینی مانند آرامش و سکون، مودت و رحمت، فرزندآوری و تربیت نسل توحیدی، خانوادۀ تک‌والدی به‌شکل امروزی را خانوادۀ حقیقی نمی‌دانند.

تاریخچه

خانوادۀ تک‌والدی از گذشته‌های دور بر اثر مرگ یکی از والدین به‌‌دلیل بیماری، حادثه، جنگ و مرگ مادران هنگام زایمان، وجود داشته است؛ اما با تغییر سبک زندگی در کشورهای غربی، حاکمیت فرهنگ سکولار و روح سرمایه‌داری بر شاخص‌های فرهنگی و مناسبات اقتصادی، پایه‌های خانوادۀ طبیعی سالم در غرب متزلزل شد و خانواده‌های تک‌والدی ابعاد گوناگون و گسترش پیدا کرد. در نیمۀ دوم قرن 20 همراه با افزایش سریع میزان طلاق و گسترش روابط جنسی نامشروع در جوامع غربی، میزان این نوع خانواده بیشتر رشد کرد. برای مثال، در 1976م کمتر از 4 میلیون خانوار آمریکایی تک‌سرپرست وجود داشت؛ اما در1991م به بیش از 10 میلیون خانوار رسید.

بنیادهای نظری و جامعه‌شناختی

خانوادۀ تک‌والدی به‌شکل گستردۀ امروزی و خارج از روند طبیعی و متعارف گذشته، مبتنی بر بنیادهای نظری و جامعه‌شناختی است که در فرهنگ مدرن و کشورهای غربی ریشه دارد. نبود «معنویت» و «آرمان‌های الهی» و رشد فرهنگ خودمحوری و رضایت فردی، بنیان خانواده را در غرب متلاشی کرده است. همچنین گسترش فرهنگ انسان‌گرایی (اومانیسم) و فمینیسم که بر اصالت فرد تاکید می‌کند و تفاوت‌های ذاتی بین زن و مرد را نادیده می‌گیرد، سبک زندگی سنتی غرب را تغییر داد. رویکردهای جامعه‌شناختی در غرب، اصالت را به فرد داده و منافع شخص را در اولویت قرار می‌دهد. تشکیل خانواده‌های غیررسمی و نامتعارف در غرب به‌دلیل پایبند نبودن زن و مرد به چارچوب خانواده و تنوع‌طلبی در روابط نامشروع نیز مبتنی بر همین دیدگاه اصالت فرد و در اولویت قراردادن منافع شخصی است. در چنین زمینه‌ای، غربی‌ها به تعریف مجدد خانواده روی آوردند و آن را گروهی از افرادی تعریف کردند که زیر یک سقف با انگیزۀ جنسی زندگی می‌کنند.

ساختار

ساختار خانوادۀ تک‌والدی به دو شکل سنتی و مدرن دیده می‌شود؛ مرگ یکی از والدین در اثر بیماری یا تصادف یا طلاق یکی از والدین، از اشکال سنتی این نوع خانواده بوده که از قدیم وجود داشته است. بعد از فروپاشی بنیاد خانواده در کشورهای غربی ساختار دیگری پدید آمد که بر مبنای زندگی مشترک بدون ازدواج (ازدواج سفید)، تولد فرزندان نامشروع و در اصل خانواده‌گریزی و ازدواج‌گریزی استوار بوده و خاستگاه این ساختار کشورهای صنعتی به ویژه آمریکا و انگلستان است.

آمارها

به باور محققان جوامع صنعتی و غربی به لحاظ ساختار خاص اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، بیش از جوامع غیر صنعتی با مشکل خانوادۀ تک‌والدی مواجه است. برای مثال مطابق آمار، حدود 60 درصد از کودکان آمریکایی در خانواده‌هایی زندگی می‌کنند که فقط مادران در آن حضور دارند. مطالعات مرکز آمار نشان می‌دهد که ایالات متحدۀ آمریکا بالاترین درصد خانواده‌های تک‌والد را در جهان صنعتی دارد. در 2000م حدود 12 میلیون خانوادۀ تک‌والدی وجود داشت و بین سال‌های 1970 تا 2000م تعداد مادران مجرد از 3 میلیون به 10 میلیون افزایش یافته است، در حالی‌که تعداد پدران مجرد از 393 هزار نفر به دو میلیون نفر گسترش یافت. محققان دریافته‌اند که 90 درصد از خانواده‌های تک‌والدی به وسیله زنان سرپرستی می‌شوند. بعد از آمریکا، به ترتیب کشورهای سوئد، کانادا، آلمان، انگلستان، استرالیا و فرانسه بیشترین خانوادۀ تک‌والدی را دارد. بر اساس جدیدترین دسته‌بندی مرکز آمار ایران حدود هفت درصد خانوادۀ تک‌والدی در ایران وجود دارد.

علل و عوامل

مرگ یکی از زوجین بر اثر بیماری، جنگ یا حوادث مختلف طبیعی و طلاق از عوامل اصلی و مهم خانوادۀ تک‌والدی دانسته شده است؛ اما به نظر کارشناسان امروزه عوامل ذیل نیز باعث گسترش این نوع خانواده شده است: سست‌شدن پیوندهای سنتی فامیلی، وجود فرزند از ازدواج اول، فرار از ازدواج قانونی و شرعی، استرس‌های ناشی از زندگی ماشینی، پیشرفت تکنولوژی، گرانی و بحران‌های شدید اقتصادی، مهاجرت‌های بی‌رویه و شهرنشینی، سقوط ارزش‌های مذهبی و اخلاقی و آزادی‌های جنسی و گسترش اعتیاد در جهان. پژوهشگران معتقدند که امروزه متلاشی‎شدن بنیاد خانواده و بالا رفتن آمار طلاق به عامل اصلی و مهم رشد و گسترش خانوادۀ تک‌والدی بدل شده است. مطالعات نشان می‌دهد که آمار طلاق در بسیاری از کشورهای غربی نسبت به ازدواج، بیشتر شده است. برای مثال این نسبت در کشور بلژیک به 71 درصد رسیده و در کشور پرتغال 68 درصد و در آمریکا و فرانسه به ترتیب 53 درصد و 55 درصد است. آمار سازمان ثبت احوال ایران نیز نشان می‌دهد در بازۀ زمانی 1390ش تا 1399ش ازدواج 36 درصد کاهش پیدا کرده درحالی که طلاق 28 درصد افزایش داشته و از هر سه ازدواج یک مورد به طلاق منتهی شده است.

آسیب‌ها

از آنجایی که در خانوادۀ تک‌والدی، یکی از والدین با یک یا چند فرزند زندگی می‌کنند، بیشتر تحقیقات آسیب‌شناختی بر اثرگذاری و پیامدهای این نوع خانواده بر کودکان و جوانان و به تبع آن بر جامعه تاکید کرده‌اند که مهم‌ترین آسیب‌های آن به قرار ذیل است:

1. اجتماعی

اکثر تحقیقات بر اثرگذاری حضور نداشتن پدر در رشد هویت مردانگی، موفقیت در مدرسه و شجاعت اجتماعی کودکان، تایید می‌کند؛ زیرا این ویژگی‌ها در موفقیت فرد در زندگی بزرگسالی و اجرای کامل نقش یک مرد به‌عنوان تامین‌کنندۀ اقتصاد خانواده مؤثر است. محققان در دهه‌های 70-1960م دریافتند پسرانی که در خانواده‌های بدون حضور پدر زندگی می‌کنند، کمتر حالت مردانه دارند و بیشتر حالت زنانه به خود می‌گیرند. همچنین این پسران نسبت به پسرانی که پدر آنها در خانواده حضور دارد، بیشتر مستعد انحراف جنسی هستند. همچنین تحقیقات نشان می‌دهد که کودکان خانواده‌های تک‌والدی در مقایسه با کودکان دارای دو والد، سازگاری کمتری دارند. کودکانی که به وسیله یک والد بزرگ شده‌اند، با اشکالاتی نظیر پایین‌بودن طبقۀ اجتماعی، مسکن نامناسب و شرایط سخت اقتصادی مواجه هستند. تحمیل هزینه‌های مختلف بر دولت برای مقابله با چالش‌های گوناگون ناشی از خانوادۀ تک‌والدی نیز یکی از آسیب‌های اجتماعی است.

2. آموزشی

پژوهشگران معتقدند کودکانی که با یکی از والدین خود زندگی می‌کنند، دو برابر بچه‌هایی که با هر دو زندگی می‌کنند، افت تحصلی دارند و از مدرسه اخراج می‌شوند. پسرهایی که با یکی از والدین زندگی می‌کنند، بیشتر از آنهایی که با هر دو زندگی می‌کنند، هم از مدرسه و هم از محل کار اخراج می‌شوند.

3. بهداشتی (جسمی و جنسی)

مطابق برخی مطالعات، فرزندان خانواده‌های تک‌والدی نسبت به خانواده‌های دست‌نخورده و سالم، از سلامت و بهداشت کمتری برخوردارند. رابطۀ اعضای خانواده به ویژه پدر با دختر بر روی سنی که دختر به بلوغ می‌رسد، بسیار مؤثر است. دخترانی که رابطه تنگاتنگی با والدین خود دارند و به‌شدت از سوی آنان حمایت می‌شوند، دیرتر به بلوغ و رشد می‌رسند و دخترانی که در محیط ارتباطی سرد و دارای فاصلۀ ارتباطی با والدین خود هستند، در سن پایین‌تری به بلوغ می‌رسند. در واقع دخترانی که در طی 5 سال اول زندگی خود، رابطه تنگاتنگ و مثبتی را با والدین خود داشتند، نسبت به دخترانی که روابط سرد با والدین خود داشتند، دیرتر به بلوغ می‌رسند.

3. تربیتی

به نظر محققان کودکان خانوادۀ تک‌والدی نسبت به خانواده‌های دو والدی بیشتر در معرض آسیب‌های اجتماعی و تربیتی قرار دارند؛ زیرا پدر و مادر دو رکن اساسی خانواده هستند که با به وجودآوردن محیط امن و سالم تحول شخصیتی، اجتماعی و روانی فرزندان خود را میسر می‌سازند و در اجتماعی‌کردن آنها نقش بیشتری دارند. عدم حضور هریک از والدین در محیط خانواده، تعادل آن را بر هم زده و موجب تضعیف کارکرد خانواده، کاهش نظارت و کنترل اجتماعی و جامعه‌پذیری کودکان می‌شود. به‌همین دلیل بزهکاری، مشکلات اجتماعی و اختلال‌های رفتاری در فرزندان آنها افزایش می‌یابد.

4. روانی

پژوهشگران معتقدند کودکانی که تنها با یک والد زندگی می‌کنند، نسبت به کودکانی که با دو والد زندگی می‌کنند، دو برابر بیشتر مبتلا به بیماری‌های روحی و روانی هستند. آنها همچنین در مورد احتمال خودکشی و بیماری‌های مربوط به مشروبات الکلی دو برابر بیشتر در معرض خطر هستند. خطر ابتلا به استفاده از مواد مخدر در بین دختران خانواده‌های تک‌والد، سه برابر پسران در این خانواده‌ها است. پسران در خانواده‌های تک‌والدی نسبت به دختران بیشتر در معرض مشکلات روحی- روانی و مسائل مربوط به مواد مخدر هستند. همچنین به‌دلایل مختلف، مرگ و میر در آنها بیشتر است.

5. رفتاری

محققان معتقدند عدم حضور پدر، اثرات متفاوتی را بر روی دختران و پسران دارد. هنگامی که پدر خانواده حضور ندارد، پسران تمایل بیشتری دارند که قواعد و قالب‌های اجتماعی را نقض کنند. عدم حضور پدر، پایداری احساسی دختران را به مبارزه می‌طلبد. اکثر تحقیقات، در مورد اثرات عدم حضور پدر در انجام کارهای خردمندانه و عاقلانه کودکان است. تعدادی از مطالعات نشان می‌دهد که کودکان در خانواده‌هایی که پدر در آن حضور ندارد، از بهرۀ هوشی (IQ) پایین‌تری برخوردارند و بیان عاقلانۀ اغلب پسران با عدم حضور پدر صدمه می‌بیند. مطالعات آسیب‌شناسی روانی بر روی کودکانی که با غیبت پدر مواجه‌اند، نشان می‌دهد که این کودکان نسبت به کودکانی که پدر در خانه آنها حضور دارد، بیشتر در معرض ناهنجاری‌های احساسی و افسردگی هستند.

6. اقتصادی

اکثر تحقیقاتی که در موضوع خانواده‌های تک‌والدی است، بر تاثیرات منفی عدم حضور پدر تاکید می‌کند و بیشتر در مورد پیامدهای منفی وضعیت نامطلوب اقتصادی بر روی کودکانی است که دور از پدر خود زندگی می‌کنند. بیشتر کودکانی که در خانواده‌های مادرسرپرست زندگی می‌کنند، ناگزیرند که به لحاظ عدم حضور پدر، با چالش‌های مالی و درگیری‌های آن مواجه شوند. این‌گونه کودکان به‌صورت غالب اُفت از زندگی استاندارد یا درگیری با فقر شدید را تجربه می‌کنند. آنها بیشتر از قدرت بیان ضعیف، دسترسی محدود به تحصیلات و بارداری زودرس رنج می‌برند.

راهکارها

نهاد خانوادۀ اسلامی به‌دلیل نقش کانونی آن در تربیت دینی انسان‌ها و گسترش فرهنگ اسلامی، همواره مورد تهاجم فرهنگی غرب با توسل به راه‌ها و ابزارهای نوین بوده تا با از بین‌بردن باورها و تغییر سبک زندگی ایرانی اسلامی، نهاد خانواده را نیز متلاشی کند؛ اما صاحب‌نظران معتقدند با حمایت از تشکیل، تحکیم و تعالی نهاد خانواده و پیشگیری از تزلزل وفروپاشی آن می‌توان با تهاجم فرهنگی غرب مقابله کرد. مهم‌ترین راهکارها برای تحکیم خانواده عبارت‌اند از:

1. ازدواج مجدد بعد از مرگ همسر اول؛ آموزه‌های دینی برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی به خانواده، فقط مدت چهار ماه و ده روز انتظار (عِدّه) را کافی شمرده و بعد از آن به زن اجازۀ ازدواج داده است.

2. مبارزه با فرهنگ غلط وفادارماندن زن به همسر متوفی؛ ازدواج مجدد بعد از مرگ همسر اول برای مردان مسئله‌ای عادی است و تقبیح نمی‌شود، اما این اقدام از طرف زن شوهرمرده به جهات مختلف تقبیح می‌شود. این در حالی است که پیشوایان دین به همسران خود توصیه می‌کردند که بعد از تمام شدن مدت عده، ازدواج کنند و حتی گاهی فرد مناسب را نیز به آنان معرفی می‌کردند.

3. در دین اسلام مجرد زیستن همان‌طور که در ابتدا پسندیده نیست، بعد از وفات همسر نیز مطلوب نیست.

4. اتخاذ تدابیر مناسب جهت اصلاح قوانین و ساختارهای حقوقی، اقتصادی و فرهنگی برای پیشگیری از وقوع طلاق که از عوامل مهم و اصلی گسترش خانوادۀ تک‌والدی است؛

5. حمایت دولت و نهادهای خیریه از زنان سرپرست خانوار؛ بر اساس نظر پژوهشگران بیشتر زنان سرپرست خانوار از نظر جایگاه فرهنگی و سطح تحصیلات در موقعیتی نیستند که بتوانند در جهان امروز با همة مسائل و معضلات اجتماعی، مسئولیت تربیت و پرورش جسمی و روحی فرزندان خود را به‌طور مطلوب عهده‌دار شوند.

6. توسعه آگاهی‌های زوجین نسبت به تاثیر روابط جنسی سالم در تقویت پیوندهای عاطفی، نشاط روحی و افزایش رضایت‌مندی آنان از زندگی و اختصاص علائق زوجیت به همسر قانونی؛

7. افزایش آگاهی‌های زوجین در زمینۀ حقوق و تکالیف یکدیگر، احکام زناشویی و تنظیم خانواده، تلطیف روابط حقوقی توام با حسن خلق و معاشرت؛

8. اصلاح الگوی مشارکت و نقش‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی زنان متناسب با نقش‌های خانوادگی آنان با حفظ ارزش‌ها و منزلت زن؛

9. تقویت اخلاق، معنویت، محبت و صمیمیت در روابط اعضای خانواده؛

10. چاره‌جویی مناسب برای پیشگیری از اعمال هرگونه خشونت علیه اعضای خانواده.

منبع

• «آسیب‌های تک‌والدی»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 16 تیر 1399ش.
• «آمار ازدواج در 4 ماه نخست 1402/ 3 استان با کمترین ازدواج»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 12 مرداد 1402ش.
• «آمار عجیب نسبت طلاق به ازدواج»، پایگاه خبری و تحلیلی انصاف، تاریخ درج مطلب: 4 دی 1402ش.
• «اسلام به خانواده ارزش والایی داده و آن را تحکیم بخشیده است/ در خانواده‌محوری، هیچ عضوی از اعضای خانواده احساس تنهایی نمی‌کند»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 13 تیر 1400ش.
• «اهداف و اصول تشکیل خانواده و سیاست‌های تحکیم و تعالی آن»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 تیر 1384ش.
• «بحران خانواده در غرب»، دفتر حفظ و نظر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 13 دی 1395ش.
• بستان، حسین، اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385ش.
• «تارهای تردید؛ تزلزل خانواده در غرب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
• حسینی،‌هاجر و بختیاری، فاطمه، «غرب و پدیدة خانواده‌های تک‌والدی»، مجلۀ مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 24، 1383ش.
• عربیان، نسرین، «خانواده در غرب و مقایسه آن با اسلام»، فصلنامۀ فرهنگ پژوهش، سال اول، شمارۀ 5، زمستان 1388ش.
• علی‌نژاد، غزل، «نقطه ایده‌ال حمایت از زنان بدسرپرست و بی‌سرپرست»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1400ش.
• «فرهنگ و‌اندیشه؛ وفادار ماندن زن به همسر متوفی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
• قمی کاهریزی، احسان، «تک‌والدی و نقش آن در افزایش بزهکاری اطفال و نوجوانان»، مجلۀ مطالعات حقوق، شمارۀ 23، 1400ش.
• «مبغوض‌ترین حلال»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 6 دی 1388ش.
• معتمدی شارک، فرزانه و دیگران، «مشکلات رفتاری دانش‌آموزان خانواده‌های تک‌والدی و دو والدی از دیدگاه معلمان آنها»، مجلۀ سلامت روان کودک، درۀ دوم، شمارۀ 2، تابستان 1395ش.
• نیک‌پور، سحر، «مقایسۀ نهاد خانواده در اسلام و غرب»، مجلۀ تحقیقات نوین میان رشته‌ای حقوق، دورۀ دوم، شمارۀ 3، پاییز 1401ش.
• «10 کشوری که بالاترین طلاق را در دنیا دارند/ جایگاه ایران در جهان و منطقه چگونه است؟»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 14 خرداد 1393ش.