خانوده تک‌نفره

خانودۀ تک‌نفره؛ شکل جدیدی از خانواده مبتنی بر اندیشۀ فردگرایی و آموزه‌های مادی‌گرای فرهنگ غرب.

خانوادۀ تک‌نفره، به گونه‌ای از زندگی مجردی اطلاق می‌شود که بر اثر عوامل مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و روانی، ابتدا در کشورهای غربی رایج شد و سپس در کشورهای دیگر از جمله ایران نیز اشاعه پیدا کرد. امروزه با توجه به نفوذ و گسترش اندیشۀ فردگرایی و تنهازیستی در سبک زندگی مادی‌گرای غربی، ساختار و شکل سنتی ازدواج و خانواده به چالش کشیده شده و رشد جمعیت، سلامت، ثبات و کيان خانواده و جامعه را به خطر انداخته است.

مفهوم‌شناسی

خانواده در لغت، به‌معنی خاندان، اهل خانه، اهل‌بیت و دودمان بوده و در اصطلاح جامعه‌شناسی، یک گروه اجتماعی است که اعضاي آن به‌وسیلۀ دودمان (هم‌خونی)، ازدواج یا فرزندخواندگی با یکدیگر پیوند برقرار می‌کنند. در اعلامیۀ جهانی حقوق بشر خانواده را یک «گروه» «طبیعی» و «بنیادین» از جامعه تعریف می‌کند که باید از سوي جامعه و دولت مورد حفاظت قرار بگیرد. در سبک زندگی اسلامی خانواده «گروهی متشکل از افراد»، دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی است که هستۀ اولیۀ آن را «ازدواج مشروع» زن و مرد تشکیل می‌دهد؛ اما در این اواخر تحت تأثیر فرهنگ‌ مادی‌گرای غرب، مفهوم و ساختار خانواده دستخوش دگرگونی شده که یکی از مظاهر این تغییرات، پدیدۀ «خانوادۀ تک‌نفره» است. این نوع خانواده در رسانه‌ها و گفت‌گوهای امروزی به ساختاری گفته مي‌شود كه از يك زن يا مرد تشكيل شده و در خانه‌هاي مستقل، به‌تنهايي زندگي مي‌كند. به نظر کارشناسان این نوع زندگی، به‌معناي پذيرش تنهابودن مطلق نيست؛ بلكه به گونه‌ای نه ‌گفتن به خانواده‌هاي خود و ورود به عرصۀ زندگي مستقل و حوزه‌های تلقی می‌شود كه آزادی عمل و تحرك بيشتر را برای آنها به همراه دارد.

تاریخچه

به عقیدۀ بسیاری از نویسندگان، تحول خانوادۀ جدید و ظهور خانوادۀ تک‌نفره با انقلاب فکری و صنعتی‌شدن اروپای غربی شروع شد که طی آن سنت‌های دیرپای خانواده در کشورهای غربی به‌تدریج رو به زوال رفت. با وقوع صنعتی‌شدن، نوعی از اقتصاد ظهور کرد که در آن روابط خانوادگی به شدت دچار تغییر شد و گونه‌ای از خانواده به وجود آمد که در آن، تعهدات نسبت به خویشاوندان گسترده کاهش می‌باید و بر پیشرفت‌های فردی تأکید می‌شود. با گسترش صنعتی‌شدن، این الگوهای خانوادگی نیز به تدریج در سراسر جهان گسترش پیدا کرد. در کشور ایران، چند دهه قبل، بخش اعظمي از هرم جمعيتی جامعه ايران را روستاييان تشكيل می‌دادند و شكل غالب، خانوادۀ گسترده بود. اما در چند دهۀ اخير، گسترش شهرها و تغيير بافت جمعيتي ايران، ساخت خانواده‌های هسته‌ای شامل زن و شوهر و فرزندان را به‌شكل غالب در ايران تبدیل کرد. در سال‌هاي اخير از دل خانواده‌هاي هسته‌ای مدل‌های متنوعی از الگوهاي خانواده شكل گرفته که يكی از اين مدل‌های نو، خانواده‌های تك‌نفره است.

زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی

جامعه‌شناسان پیدایش فرهنگ مدرن، جهانی‌شدن و تحولات خانواده را از مهم‌ترین زمینه‌های تغییر ساختار خانواده، از جمله پدیدۀ خانوادۀ تک‌نفره می‌دانند. قبل از مدرنیته، خانواده به‌دلیل برخورداری از ویژگی‌هایی چون تقدس پیوند زناشویی، انتظارات معقول زن و شوهر از یکدیگر، رواج اخلاق و ایمان دینی و حاکمیت محبت بین زوجین، از ثبات و استحکام نیرومندی برخوردار بود اما در دوران مدرن این ویژگی‌ها کمرنگ و بنیان خانواده تضعیف شد. پژوهشگران معتقدند كه به‌دلايل مختلف از جمله پیدایش انسان‌محوری (اومانیسم) و انکار خدا و قیامت، پیدایش اندیشه‌هایی مانند فمینیسم، لیبرالیسم، توسعه و گسترش فناوری‌های مختلف و نهادهای جایگزین نهاد خانواده، این پیامدها را به دنبال داشت: كاهش كاركردهای خانواده و تقليل آن به كاركردهای عاطفی، شكل‌گيری اشكال مختلف خانواده، كمرنگ‌شدن پايبندی به ارزش‌های خانوادگی، كاهش اعتقاد به همكاری خانواده و حس وفاداری به آن، افزايش فردگرايی و كاهش اعتقاد به چشم‌پوشی از منافع شخصی در جهت منافع خانواده، كاهش فزايندة فشار هنجارهای الزام‌آور ازدواج، كاهش اعتقاد به نقش‌های جداگانه برای مرد و زن (همسران).

آمار خانواده‌های تک‌نفره

داده‌های دفتر آمار کمیسیون اروپا نشان می‌دهد تعداد خانوارها در کشورهای عضو اتحادیۀ اروپا از ۱۹۹ میلیون در ۲۰۰۶م به رقم ۲۲۰ میلیون در ۲۰۱۶م رسیده است. در این بین خانوارهایی که از یک نفر تشکیل شده ۳۳ درصد رقم مذکور را شامل می‌شود. در سوئد نیمی از خانوارها، معادل ۵۲ درصد، تنها از یک فرد تشکیل شده است. سوئد از این نظر مقام نخست را در بین کشورهای عضو اتحادیه اروپا دارد. پس از سوئد کشورهای لیتوانی و دانمارک به ترتیب در رده‌های دوم و سوم قرار گرفته‌اند. همچنین ۲۵ درصد خانوارها در کشورهای عضو اتحادیه اروپا از یک زوج بدون فرزند تشکیل شده است. بر اساس آمارهای موجود، خانواده‌های تک‌نفره در ایران به نسبت کل خانوارهای کشور در سال 1385ش، 5،2 درصد بوده که این عدد در 1395ش به 8،5 درصد رسیده است. این در حالی است که 66،4 درصد از کل خانوارهای تک‌نفره، زن‌سرپرست هستند. گفته می‌شود در حال‌حاضر حدود 5 میلیون و پانصدهزار خانوار تک‌نفره در ایران زندگی می‌کنند.

عوامل خانوادۀ تک‌نفره در ایران

1. از عوامل مهم این نوع خانواده، بالارفتن سن ازدواج و عدم تمایل جوانان به تشکیل خانواده است. به باور پژوهشگران علاقه به ازدواج و معیارهای انتخاب زوج‌های ایرانی تحت تأثیر علایق رسانه‌ای دچار دگردیسی‌های زیاد شده است. برای مثال هنرمندان زن که طرفداران بیشتری در میان جوانان دارند، تا میان‌سالی مجرد هستند و آیین دوست‌یابی اینترنتی بنیان‌های خانوادۀ سنتی را متزلزل ساخته و اعتماد خانواده‌ها به ازدواج را کاهش داده است.
2. مهاجرت جوانان به کلان‌شهرهای کشور از عوامل دیگر خانواده تک‌نفره است. کارشناسان اشتغال، ادامۀ تحصیل و علاقه‌نداشتن جوانان به بازگشت به زادگاه خود به‌دلیل محدودیت امکانات تحصیلی، آموزشی و تفریحی و دارابودن امکانات بیشتر در کلان شهرها را علت برگزیدن خانوادۀ تک‌نفره دوری از خانوادۀ اصلی بیان کرده‌اند. آمارها نشان می‌دهد که در کلان‌شهرها علاقه به این نوع زندگی بیشتر است.
3. اختلاف اعتقادی نسل جدید با والدین، سخت‌گیری‌های خانواده و شکاف بین‌نسلی در گرایش به این نوع زندگی اثرگذار است. همچنین گاهی کشمکش بین والدین در روان فرزندان تأثیر مخرب دارد و فرد ترجیح می‌دهد به محیطی آرام برای کسب آرامش پناه ببرد.
4. به نظر جامعه‌شناسان افزایش نرخ طلاق در کشور از دیگر عوامل گسترش خانوادۀ تک‌نفره است؛ زیرا زن و مرد مطلقه که راضی به ازدواج مجدد نیستند، حاضر به زندگی مشترک با خانواده‌های خود نیز نیستند و مجبورند تنها زندگی کنند.
5. کمرنگ‌شدن کارکردها و سردن‌شدن فضای خانوادۀ سنتی از دیگر عوامل مؤثر در این پدیده بوده‌ است. همچنین در گذشته تنهازیستی امری ناخواسته بوده و فرد به‌دلیل از دست‌دادن خویشان، طلاق و یا مهاجرت خود و یا سایر اعضای خانواده مجبور به تنهازیستی می‌شده است ولی در دنیای امروز گروهی از افراد به شکل خودخواسته علاقمند هستند تا تنها زندگی کنند.
6. گسترش وسايل ارتباط جمعی و به‌خصوص ماهواره‌ها و اينترنت نقش اساسي در تنهازیستی جوانان داشته است. کارشناسان معتقدند که در عصر اينترنت، موبايل، وروزنامه‌های دیجیتالی ذهن جوانان به دنبال چيزهاي نو می‌گردد و آنها از هر چيزی كه برچسب قديمی داشته باشد، خسته‌اند و به دنبال راهی براي رهايی از محیط خانوادۀ سنتی هستند.
7. جدايي جوانان از سبك زندگي سنتی والدين و دستيابي به زندگی مورد علاقۀ خود آنها از عوامل دیگر است. در چنین شرایطی، وقتي جوانی بتواند خانۀ مستقل برای خود تأمين کند كه در اين محدوده با ارزش‌ها والگوهاي متناسب با علایق خود زندگی کند و ديگر كسی مزاحم رفتارهای او نباشد، اين پديده گسترش می‌يابد.

چالش‌های خانوادۀ تک‌نفره

1. تضاد با قانون زوجیت

خانوادۀ تک‌نفره علاوه‌بر اینکه به نظر بسیاری از محققان از دایرۀ خانواده به مفهوم شرعی و قانونی خارج است، با قانون عام زوجیت نیز در تضاد است. بر مبنای اندیشۀ اسلامی، زوجیت به‌عنوان یک قانون عام الهی در تمامی آفرینش سریان دارد. در هستی‌شناسی عرفانی نیز زوجیت در همه مراتب وجود تحقق دارد و از عالم لاهوت تا ناسوت، میان مظاهر جلال و جمال الهی، پیوند برقرار است. همچنین قرآن کریم قانون زوجیت را به‌عنوان مسالۀ فراگیر مطرح می‌کند که ازدواج به‌معنای «زناشویی» از مهم‌ترین مصادیق آن است. بررسی‌های علمی نیز نشان می‌دهد که عالم هستی بر اساس زوجیت بنا شده و استواری و پایداری منظم و منطقی که در طبیعت مشاهده می‌شود ناشی از نظام زوجیت فراگیر در هستی است. به نظر اندیشمندان اگر چنین تأثیرات متقابلی مبتنی بر قانون زوجیت فراگیر میان اجزای این هستی وجود نداشت، طبیعت نابود می‌شد.

2. تهدید جامعه

به نظر جامعه‌شناسان، خانوادۀ تک‌نفره تهدید جدی برای بقای جامعه است. زیرا تولید مثل از کارکردهای مهم خانوادۀ شرعی و قانونی بوده که همواره بقای جوامع و به‌طور کلی بقای نسل بشر را تضمین می‌کند. از طرف دیگر جریان تجدید و تداوم نسل از راه ازدواج آغاز می‌شود و در چنین شرایطی، زوج تشکیل‌دهندۀ خانواده به‌صورت عملی در زاد و ولد و تحقق تجدید نسل انسان و تداوم جامعه نقش اساسی دارد؛ اما تنهازیستی با این هدف اجتماعی مهم در تضاد است.

خانوادۀ تک‌نفره در سبک زندگی اسلامی

1. رکن اصلی خانواده در سبک زندگی اسلامی، زن و شوهر هستند که با «ازدواج» (قرارداد شرعی و قانونی)، پیوند «زندگی مشترک» را می‌بندند. با تولد فرزندان، خانواده تغییر شکل می‌دهد و نقش و جایگاه فرزندان پس از آن در کنار والدین نمایان می‌شود و حقوق، وظایف و کارکردهای جدیدی را در خانواده ایجاد می‌کند. به‌همین دلیل در آموزه‌های اسلامی تنهازیستی به رسمیت شناخته نشده است.
2. در سبک زندگی اسلامی کانون خانواده مهم‌ترین بنا و کانونی محسوب می‌شود که به حفظ آن توصیه شده است. به‌همین دلیل پيامبر اسلام افراد تجردگزین را لعنت کرده و گفته است که بهترين‌هاى امت پیامبر، همسرداران‌اند و بدترين‌هاى امّت او، بى‌همسران‌اند.
3. یکی از اهداف مهم تشکیل خانواده از نظر اسلام، امکان بقا و تداوم نسل است در حالی‌که خانوادۀ تک‌نفره در تقابل با این هدف قرار دارد. در قرآن کریم خلقت همسر و امكان تشكيل خانواده و امكان بقاى نسل از اين طريق نخستین درس خداشناسی دانسته شده است. همچنین از نظر قرآن کریم، قانون زوجيت، نه تنها ضامن بقاى نسل انسان و حيوان، بلكه ضامن بقاى نسل انواع گياهان و حتى ضامن بقاى جهان ماده معرفی شده است.
4. در قرآن کریم نظام خانواده، كانون آرامش زندگى معرفی شده است. بر اساس معارف دینی، خداوند مرد و زن را به گونه‌اى آفريده كه مكمل يكديگرند و از اين رو، تا در كانون خانواده در كنار هم قرار نگيرند، آرامش پيدا نمى‌كنند. به نظر علامه طباطبايى هر يك از زن و مرد، به دستگاه خاصى مجهز شده است؛ به گونه‌اى كه در عمل، هر يك، كار ديگرى را تكميل مى‌كند و توليد نسل، برآيندى از مجموع آن دو است. این کارکرد مهم در خانوادۀ تک‌نفره وجود ندارد.
5. از نگاه قرآن كريم، تشكيل خانواده به‌وسيلۀ پسر و دختر جوان، در واقع، به‌معناى تهيه‌كردن لباس تقوا است؛ زيرا در قرآن کریم از يك‌سو در كنار لباس و زيورهاى تن، تقوا را به‌عنوان لباس و زيور جان و ارزش‌مندترين پوشش، مطرح مى‌كند. از سوی دیگر بسیاری محققان تشكيل خانواده را از بارزترين مصاديق لباس تقوا می‌دانند. از اين رو، در حديث نبوى آمده است كه هر كس ازدواج كند، نصف دين خود را حفظ كرده است.

پیامدهای خانوادۀ تک‌نفره

1. به اعتقاد جامعه‌شناسان، پدیدۀ خانوادۀ تک‌نفره، نشانۀ بارز یک جامعۀ ناسالم و از نمودهای استیلای اندیشۀ غربی و گسست روابط بین اعضای فامیل و تهدید جدی برای کیان خانواده است که باید هرچه سریع‌تر به فکر درمان و مقابله با آن بود.
2. برخی محققان اطلاق لفظ «خانواده» بر فردی که به‌تنهایی زندگی می‌کند را درست نمی‌دانند، بلکه آن را یک «خانوار» تک‌نفره تلقی می‌کنند؛ زیرا رکن اساسی شکل‌گیری ساختار خانواده‌ در بیشتر جامعه‌ها، به‌ویژه ایران و جوامع اسلامی، مبتنی بر «ازدواج» است که زن و مرد با «ازدواج شرعی و قانونی» بنیان خانواده را و با آوردن «فرزند» روابط والدین- فرزندی را به وجود می‌آورند.
3. تک‌زیستی با روح فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی بیگانه است و موجب بیگانگی با هویت ملی و دینی می‌شود؛ زیرا انتقال فرهنگ‌ها و تمدن‌ها و حفظ اصول و عناصر اصلی یک تمدن و فرهنگ در اندیشۀ اسلامی ‌به برکت خانوادۀ سالم انجام می‌گیرد و اساس ازدواج و مهم‌ترین مصلحت ازدواج، نیز تشکیل خانوادۀ سالم است. این در حالی است که در خانوادۀ تک‌نفره، امکان تأمین این مصالح اجتماعی وجود ندارد.
4. تحقيقات نشان می‌دهد كه بسياری از ميهمانی‌ها و پارتی‌هاي محفلی در خانه‌های تک‌نفره به وقوع می‌پيوندد که باعث تشديد و گسترش روحيۀ آزادي‌طلبی، رفاه‌جويی، فساد جنسی و لذت‌خواهی در برخی از جوانان می‌شود و اخلاقیات و معنویات را در جامعه به چالش مواجه می‌کند.
5. رواج و گسترش خانواده‌های تک‌نفره باعث فاصلۀ بیشتر نسل‌ها و کم‌رنگ‌شدن ارزش‌های مشترک ملی و دینی می‌شود. آمارها نشان مي‌دهد كه بسياری از جوانان زير 20 سال از لحاظ ارزش‌ها و هنجارها تفاوت‌های فاحشی با نسل پدر و مادرهاي خود دارند.
6. به نظر بسیاری از جامعه‌شناسان تنهازیستی موجب از بین‌رفتن هویت فردی می‌شود به‌طوري كه هر فردي دارای هويت‌های گوناگون و گاهی متعارض است كه در وی رفتارهای متناقص را بازتوليد می‌كند. به‌همین دلیل اگر جوان امروز بخواهد يك زندگی معمولی و عادی داشته باشد با تعارض وتضادهای هويتی مواجه است.

3 رواج اندیشه‌های فمینیستی و تحقیر نقش مادری از پیامدهای مخرب دیگر این نوع زندگی است. بسیاری از دختران دم بخت که در این نوع خانه‌ها زندگی می‌کنند، به دلیل آزادی عمل و خودمختاری که دارند، به ازدواج و فرزندآوری تن نمی‌دهند و زنان مطلقه نیز تمایلی به ازدواج مجدد نشان نمی‌دهند. این در حالی است که در همه ادیان الهی مادری، جایگاهی منحصربه‌فرد و مورد ستایش دارد. این توصیه در آموزه‌های وحیانی اسلام با تأکید بیشتر بیان شده به‌گونه‌ای که قرآن کریم حتی زحماتی که مادر در هنگام بارداری و تربیت فرزند متحمل می‌شود، نیز اشاره کرده است. روایات اسلامی نیز بر اهمیت موقعیت مادری تأکید دارد و پیامبر اسلام بهشت را زیر پای مادران می‌داند.

1. تنهازیستی خودبینی و فردگرایی افراطی را گسترش می‏‏‌دهد. زندگی جمعی در نهاد خانواده را تضعیف، و انسجام و هم‏بستگی اعضای خانواده را نابود می‌کند.

منابع

• قرآن کریم.
• احمدپور، سامان، «خانواده‌های تک‌نفره الگوی زندگی جدید در ایران» مجلۀ گزارش، سال هجدهم، شمارۀ 206، اسفند 1387ش و فروردین 1388ش.
• احمدوند، خلیل‌الله و دیگران، «بررسی فقهی احکام و شرایط فرزندخواندگی در اسلام»، فصلنامه قانون‌یار، دورۀ سوم، شمارۀ دوازدهم، زمستان 1380ش.
• جمشیدی‌ها، غلام‌رضا و دیگران، «نگرش جامعه‌شناختي بر تأثير فرهنگ مدرن از منظر جنسيتي بر تحولات خانواده در تهران»، مجلۀ زن در فرهنگ و هنر، دورة 5، شمارۀ 2، تابستان:1392ش.
• چراغی، اسماعیل، «فمینیسم و کارکردهای خانواده»، مجلۀ معرفت، شمارۀ 131، 1387ش.
• حسینی، اکرم‌السادات، «تحکیم خانواده در آموزه‌های قرآنی»، مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 26، 1383ش.
• رابرتسون، یان، درآمدی بر جامعه، ترجمۀ حسین بهروان، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوي، 1377ش.
• روح‌الامین، نرگس‌السادات، «نگاهی فلسفی و عرفانی به زوجیت در نظام هستی»، وب‌سایت دفتر مطالعات جنسیت و جامعه، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1402ش.
• رزاقی و دیگران، «بررسی جامعه‌شناختی نگرش جوانان نسبت به ازدواج در فضای مجازی»، وب‌سایت جامعه‌شناسی کاربردی، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1396ش.
• زعفرانی، قبس، «عاشق زندگی تک‌نفره‌ام!»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1394ش.
• سهیلی، نسیم، «زیر سقف تنهایی»، وب‌سایت رزنامۀ خراسان، تاریخ بازدید: 12 بهمن 1402ش.
• صدر، محمد، خانواده در اسلام، قم، دفتر نشر معارف، 1395ش.
• طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، بی‌تا.
• طوسی، محمد بن الحسن‌، الامالی، قم، دارالثقافة، 1414ق.
• «کانون گرم خانواده»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1386ش.
• كلینی، ابی‌جعفر بن محمدیعقوب، اصول کافی، تهران، دارالكتب الإسلاميه، 1407ق.
• گیوی، فاطمه، «اخلاق اصالت»، نشریۀ حوزه و دانشگاه، شمارۀ 30، 1381ش.
• محقق داماد و دیگران، «خانواده»، وب‌سایت دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18 دی 1398ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد، تحكيم خانواده از نگاه قرآن و حديث‌، قم، موسسۀ علمى فرهنگى دارالحديث، 1389ش.
• مصطفی‌پور، محمدرضا، «مدرنیسم و تزلزل خانواده»، مجلۀ پاسدار اسلام، شمارۀ 364، 1391ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، تهران، امیرکبیر، 1388ش.
• میرمحمدی، رضایی و دیگران، «نقش جهانی‌شدن در تغییرات دو دهۀ اخیر خانواده ایرانی»، فصلنامۀ فرهنگی و تربیتی زنان و خانواده، سال سیزدهم، شمارۀ 44، پایز 1397ش.
• میلادبیگی، محمدجلال و عباسی، شوازی، «پویایی خانوار در ایران: مطالعه چهار دهه تغییرات در ساختار خانواده و خانوار»، مجلۀ نامۀ انجمن جمعیت‌شناسی ایران، سال پانزدهم، شمارۀ 30، پاییز و زمستان 1399ش.
• نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسۀ آل‌البیت، 1407ق.
• «وجود ۵.۵ میلیون خانوار تک‌نفره در ایران»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۹ بهمن ۱۳۹۸ش.
• یاوری وثاق، مهدیه، «آسیب‌شناسی فرهنگی فن‌آوری‌های مدرن در خانواده و نقش رسانه‌های جمعی»، مجلۀ رسانه و خانواده، سال اول، شمارۀ 4، پاییز 1391ش.
• یزدانی، عباس‌علی و دوستی، سیمین، «اشکال نوپدید خانواده در ایران و چالش‌هاي آن»، مجلۀ پژوهشنامه مددکاري اجتماعی، سال دوم، شمارۀ 6، زمستان 1394ش.