ختمی
ختمی؛ گیاهی خودرو با خواص دارویی.
ختمی یا خطمی، گیاهی از خانوادۀ پنیرکیان است که ساقه‌های ضخیم و بلند، برگ‌های پهن و ریشۀ دراز، دوکی‌شکل و آب‌دار دارد. این گیاه، دارای موارد مصرفی بسیاری از جمله در صنعت دارو و درمان است.[۱]
نام‌گذاری
گل ختمی، با نام‌های دیگری همچون «خیروج»،[۲] «خیری»، «گل همیشه بهار»،[۳] «خبازی»، «غسل»، «العصرس»، «انجل» و «آلتیا» نیز شناخته می‌شود. همچنین، نام علمی این گیاه Althaea Officinalis است.[۴]
ویژگی‌ها
گیاه ختمی با ارتفاعی در حدود 1.5 تا 2 متر، دارای ساقه‌هایی پوشیده از کُرک و انواع مختلفی است. این گیاه، بیشتر در زمین‌های ماسه‌ای، زمین‌های شور و مرطوب می‌روید.[۵] هرچند، امروزه، این گیاه را در مناطق مختلف دیگری نیز کِشت می‌کنند.[۶] برخی از گیاه‌شناسان، زمان مناسب برای کاشت ختمی را در دو ماه مهر و آبان می‌دانند. نوع بهاریِ این گیاه نیز در فروردین‌ماه کاشته شده و از خردادماه شروع به گل دادن می‌کند. این گیاه، همه ساله گل می‌دهد.[۷]
انواع
گیاه ختمی، انواع و رنگ‌های مختلفی دارد؛ مانند ختمی طبی با رنگ‌های سفید یا صورتی، ختمی کنفی با رنگ‌های صورتی و برگ‌های سفید، ختمی کوهی با گل‌های صورتی یا زرد و برگ‌های دلی و بریده، ختمی درختی (از انواع ختمی‌های زینتی) با گل‌های صورتی، بنفش و کبود.[۸]
کارکردها
- طب سنتی: در طب سنتی، گیاه ختمی را از جمله گیاهان با طبیعت گرم و معتدل معرفی کرده‌اند. از اجزاء مختلف این گیاه نیز برای درمان بیماری‌ها استفاده می‌شود.[۹] شیخ بهایی نیز در کتاب خود به خواص این گیاه اشاره کرده و نگریستن به گل ختمی را منجر به شادمانی جان و رفتن غم از دل می‌داند.[۱۰]
- طب مردمی: در طب مردمی نیز از این گیاه، استفاده‌های فراوانی می‌شود؛ برای مثال، لعاب گل ختمی برای درمان یبوست،[۱۱] زخم روده و بندآمدن خون[۱۲] مؤثر است. ترکیب ریشۀ این گیاه با سرکه برای تسکین دندان درد استفاده می‌شود.[۱۳] همچنین، لعاب برگ ختمی، برای تقویت مو؛ تخم آن برای درمان سرفه و سینه درد، دانۀ ختمی به‌عنوان شکنندۀ سنگ مثانه[۱۴] و جوشاندۀ آن نیز برای درمان درد ناشی از گزش حشرات[۱۵] توصیه می‌شود. مردم در سیرجان، از ختمی برای درمان سرخچه یا سرخک استفاده می‌کنند.[۱۶] در ساوه، استفاده از ختمی برای درمان سردرد شدید، سرفه، دل‌درد یا زخم معده رایج است.[۱۷]
- طب امروزی: امروزه، از گیاه ختمی برای درمان تب، گلودرد، التیام زخم، درمان بیماری‌های دستگاه گوارش، تسکین مشکلات تنفسی، بالا بردن اشتها، سلامت بانوان، دندان در آوردن نوزادان (تسکین درد)، درمان سوختگی، کمک به گردش خون، سلامت مو و آب‌رسانی پوست استفاده می‌شود.[۱۸]
- آرایش و زیبایی: از دیگر موارد استفاده از گیاه ختمی، کاربرد آن در صنعت آرایش و زیبایی است. ترکیب حنا و ختمی برای رنگ کردن مو، در میان چهره‌های مذهبی و مسلمان مرسوم بوده است.[۱۹] برخی از زنان، برای زیبایی و شفافیت موهای خود، از گل ختمی به‌جای صابون استفاده می‌کردند.[۲۰] استفاده از ختمی، برای تقویت مو، جلوگیری از ریزش موی سر و نیز التیام خارش پوست رایج است.[۲۱]
- مصارف آیینی: استفاده از روغن هفت‌گُل که از گل‌های سرخ، زرد، ختمی، یاس، همیشه بهار، نیلوفر و بنفشه تهیه می‌شده، در هنگام سال تحویل رایج بوده است. مردم، این روغن را به مفاصل خود می‌مالیدند تا در طول سال، سلامت بمانند.[۲۲]
روش مصرف
گیاه ختمی، به روش‌های مختلفی استفاده می‌شود که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- استفاده از گلبرگ این گیاه برای رنگ دادن به محصولات شیرینی‌پزی؛
- استفاده از برگ‌های ختمی به‌صورت خام؛
- استفاده از ریشه، ساقه و گل ختمی به‌صورت دم‌نوش و جوشانده؛
- استفاده از گلبرگ و غنچه‌های این گیاه برای سالاد و تزئین انواع خوراک؛
- استفاده از گیاه ختمی به‌عنوان سبزی در انواع سوپ و آش؛
- استفاده از ساقه‌های جوان ختمی به‌صورت خام.[۲۳]
ختمی در ادبیات فارسی
در ادبیات ایران‌زمین نیز به این گیاه و خواص آن اشاراتی صورت گرفته است. برای مثال، سعدی در شعر خود گفته است:[۲۴]
| بان و خطمی، شمع و صندل، شیر و قیر و نور و نار | شهد و شکر، مشک و عنبر، دُر و لؤلؤ، نار و سیب |
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ خطمی.
- ↑ بیرونی، الصیدنة، ۱۳۷۰ش، ص۲۳۸.
- ↑ برهان قاطع، محمدحسین بن خلق برهان، 1361ش، ذیل خیرو.
- ↑ «گل ختمی، خواص گل ختمی برای مو، فواید و مضرات گل ختمی برای پوست»، وبسایت پذیرش 24.
- ↑ زرگـری، گیـاهان دارویـی، ۱۳۶۵ش، ج1، ص352-353.
- ↑ «گل ختمی، خواص گل ختمی برای مو، فواید و مضرات گل ختمی برای پوست»، وبسایت پذیرش 24.
- ↑ فاضل هروی، «ارشاد الزراعه»، ۱۳۲۳ش، ص137.
- ↑ گل‌گلاب، گیا، ۱۳۵۶ش، ص۶۳.
- ↑ کاسانی، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، ۱۳۵۸ش، ج2، ص844؛
ابن‌سینا، قانون، ۱۳۶۴ش، ص335. - ↑ شیخ بهایی، کشکول، دفتر چهارم- قسمت دوم، بخش پنجم، وبسایت گنجور.
- ↑ کاسانی، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، ۱۳۵۸ش، ج2، ص844؛
حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ۱۳۷۱ش، ص۱۴۸؛
شاه‌ارزانی، طب اکبری، ۱۳۸۷ش، ج2، ص795. - ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ج20، ص399؛
کاسانی، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، ۱۳۵۸ش، ج2، ص844. - ↑ رازی، الحاوی، ۱۳۸۴ش، ج20، ص399؛
حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ۱۳۷۱ش، ص۱۴۸. - ↑ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۱؛
کاسانی، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، ۱۳۵۸ش، ج2، ص844؛ - ↑ حاجی زین عطار، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ۱۳۷۱ش، ص۱۴۸.
- ↑ بختیاری، سیرجان در آیینۀ زمان، ۱۳۷۸ش، ص۳۳۹.
- ↑ سالاری، فرهنگ مردم کوهپایۀ ساوه، ۱۳۷۹ش، ص۳۳۲.
- ↑ «گل ختمی، خواص گل ختمی برای مو، فواید و مضرات گل ختمی برای پوست»، وبسایت پذیرش 24.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج46، ص298.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ۱۳۸۳ش، ج4، ص316.
- ↑ اسدیان خرم‌آبادی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۲۶۰-۲۶۱؛
عسکری‌عالم، فرهنگ عامۀ لرستان، ۱۳۸۸ش، ج4، ص324؛
هاشم‌نیا، فرهنگ مردم گروس (بیجار و حومه)، ۱۳۸۰ش، ص68. - ↑ جواهر‌کلام، «نوروز سلطانی»، ۱۳۲۵ش، ص۳۱۶.
- ↑ «گل ختمی، خواص گل ختمی برای مو، فواید و مضرات گل ختمی برای پوست»، وبسایت پذیرش 24.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، ملحقات و مفردات، شمارۀ 3، وبسایت گنجور.
منابع
- ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۶۴ش.
- ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، چاپ افست تهران، ۱۳۷۱ش.
- اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردم‌شناسی ایران، ۱۳۵۸ش.
- بختیاری، علی‌اکبر، سیرجان در آیینۀ زمان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۷۸ش.
- برهان قاطع، محمدحسین بن خلق برهان، تهران، معین، 1361ش.
- بیرونی، ابوریحان، الصیدنة، به‌تحقیق عباس زریاب، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۰ش.
- جواهر‌کلام، علی، «نوروز سلطانی»، جهان نو، تهران، س1، شماره 10، ۱۳۲۵ش.
- حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، به‌تحقیق محمدتقی میر، تهران، شرکت دارویی پخش رازی، ۱۳۷۱ش.
- رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴ش.
- زرگـری، علی، گیـاهان دارویـی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ش.
- سالاری، عبدالله، فرهنگ مردم کوهپایۀ ساوه، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۹ش.
- سعدی، دیوان اشعار، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 آبان 1401ش.
- شاه‌ارزانی، محمداکبر، طب اکبری، به‌تحقیق مؤسسۀ احیای طب طبیعی، قم، جلال‌الدین، ۱۳۸۷ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
- شیخ بهایی، کشکول، دفتر چهارم- قسمت دوم، بخش پنجم، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 آبان 1401ش.
- عسکری‌عالم، علی‌مردان، فرهنگ عامۀ لرستان، خرم‌آباد، افلاک، ۱۳۸۸ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، وبسایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 آبان 1401ش.
- کاسانی، ابوبکر، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به‌تحقیق منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۸ش.
- «گل ختمی، خواص گل ختمی برای مو، فواید و مضرات گل ختمی برای پوست»، وبسایت پذیرش 24، تاریخ بازدید: 7 آبان 1401ش.
- گل‌گلاب، حسین، گیا، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۶ش.
- فاضل هروی، «ارشاد الزراعه»، مجموعۀ علم ایرانی، چ سنگی، تهران، ۱۳۲۳ش.
- مجلسی، محمد‌باقر، بحار الانوار، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۳ق.
- هاشم‌نیا، محمود و ملوک ملک‌محمدی، فرهنگ مردم گروس (بیجار و حومه)، بیجار، محمود هاشم‌نیا، ۱۳۸۰ش.