خرفه
خرفه؛ نوعی گیاه خودرو با مصارف خوراکی و دارویی
خرفه گیاهی خودرو و یک‌ساله با برگ‌های سبز گوشتی، گل‌های زرد و تخم‌های سیاه است که مصارف خوراکی و درمانی دارد.[۱] در فارسی به آن پرپهن می‌گویند.[۲] مردم لارستان به آن پُرگ،[۳] مردم شمال و جنوب ایران خلفه،[۴] مردم پیرسواران دِنُ نتیزکنک،[۵] مردم دوان غلفه،[۶] مردم سبزوار خُلفَ،[۷] مردم فامور غلفه[۸] و مردم میمند قلفه می‌گویند.[۹]
خواص خرفه
ابن‌سینا از خرفه با نام بقله‌الحمقا یاد کرده و نوشته است که این گیاه قابض بوده و خاصیت صفرابری دارد. این گیاه برای درد چشم، سردرد، التهاب معده، کبد، استفراغ، خراش روده، درد کلیه، مثانه و بواسیر مفید است. افشره‌ی آن برای درمان زگیل موثر است. ضماد این گیاه برای ورم‌های ناشی از گرمی مفید است. محلول آن باعث از بین رفتن جوش‌های سر می‌شود. اگر این گیاه بریانی شود برای تب‌های گرم و اسهال مفید است.[۱۰]
خرفه در خوراک ایرانیان
در سده‌ی ۷ قمری مردم، خرفه را پخته، ریگ و چوب‌های آن را جدا کرده و به آن شیر یا سرکه و سیر اضافه می‌کردند و در معرض فروش قرار می‌دادند.[۱۱]
در دوران صفویه از خرفه برای تهیه حلوا[۱۲] و همچنین به‌عنوان چاشنی فالوده استفاده می‌شد.[۱۳] در دوران قاجار، سبزی خرفه را می‌کوبیدند تا شیره آن خارج شود؛ سپس به شیره آن، آرد برنج اضافه کرده و با هم می‌پختند. به این غذا «حریره شیره خرفه» می‌گفتند.[۱۴] در این دوره نیز پخت حلوای خرفه مرسوم بود.[۱۵]
در شیراز برای مراسم حمام زائو، خرفه و خشخاش را با هم بو می‌دادند؛ سپس به این ترکیب شکر اضافه کرده و از مهمانان پذیرایی می‌کردند.[۱۶] در سیرجان نوعی غذا با قهوه، شکر، بذر کتان، تخم کاهو، تخم خرفه، پسته، بادام و گردو تهیه می‌شود که «قووتو» نام دارد.[۱۷] مردم استان مرکزی، در زمستان و عید نوروز با تخم خرفه، گندم برشته، بادام، کنجد، ذرت، جو، شکر و هل نوعی شیرینی به نام «قائوت» تهیه می‌کنند.[۱۸] در کرمان نوعی قووتو با تخم خرفه، سیاه‌دانه و تخم گشنیز تهیه می‌شود که در ایام نوروز و مراسم زایمان مصرف می‌شود.[۱۹] زردشتیان ایران، تخم خرفه را روی خمیر نان شیر می‌پاشند. سپس چله‌پیچ (نوعی وردنه) را روی خمیر می‌کشند تا تخم خرفه جذب خمیر شود. آن‌گاه خمیر را روی لیپگ (نان‌بند) قرار داده و داخل تنور می‌گذارند تا پخته شود.[۲۰] آن‌ها از خرفه برای تهیه «شربت خرفه» نیز استفاده می‌کنند. برای تهیه این شربت، تخم خرفه را در هاون کوبیده و در تنظیف می‌ریزند. سپس با دست، آن را مالش می‌دهند تا شیره آن خارج شود. این شیره را به شربت قند اضافه کرده و در جشن تیرگان می‌نوشند.[۲۱] زردشتیان برای تزیین فالوده نیز از تخم خرفه استفاده می‌کنند.[۲۲] در اراک با تخم خرفه، نخودچی، گندم بوداده، پسته، فندق، هل و نبات نوعی غذا با نام «کَفلَمه» تهیه می‌شود.[۲۳]
خرفه در طب مردمی
در خراسان زنان پس از آخرین زایمان، در صورتی که تصمیم داشته باشند فرزند بعدی دختر باشد، تخم خرفه را با رنگ ریش مخلوط کرده و زیر شکم می‌بندند.[۲۴] در شاهرود برای زنی که دارای فرزند نمی‌شود، گیاهان خرفه، ملکی، ترشو، صبر زرد و سیاه را می‌کوبند و در پارچه‌ای ریخته و به کمر می‌بندند.[۲۵]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه خرفه؛ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۳۱۳-۳۱۴؛ پویان، اطلس گیاهان جنوب خراسان، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۹۸۰.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه خرفه.
- ↑ فرامرزی، فرهنگ فرامرزان، ۱۳۶۳ش، ص۳۸.
- ↑ پاینده لنگرودی، فرهنگ گیل و دیلم، ۱۳۶۶ش، ص۴۳۳.
- ↑ رسولی، پژوهشی در فرهنگ مردم پیرسواران، ۱۳۷۸ش، ص۲۸۵.
- ↑ لهستایی‌زاده، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، ۱۳۸۰ش، ص۳۳۳.
- ↑ بیهقی، دایرة المعارف بزرگ سبزوار، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۳۱۱.
- ↑ ثواقب، دریاچه پریشان و فرهنگ منطقه فامور، ۱۳۸۶ش، ص۲۶۴.
- ↑ شهشهانی، سرای میمند، ۱۳۸۴ش، ص۳۲.
- ↑ ابن‌سینا، القانون، ۱۹۹۳م، ج۱، ص۴۳۸-۴۳۹.
- ↑ ابن‌اخوه، معالم القربة، ۱۹۳۷م، ص۹۶.
- ↑ عالم‌آرا شاه طهماسب، ۱۳۷۰ش، ص۲۵۱.
- ↑ واله، سفرنامه، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۷۱.
- ↑ آشپزباشی، سفره اطعمه، ۱۳۵۳ش، ص۸۲.
- ↑ جامع الصنایع، ۱۳۸۹ش، ص۱۸-۱۹.
- ↑ خدیش، فرهنگ مردم شیراز، ۱۳۸۵ش، ص۲۹۹.
- ↑ مؤیدمحسنی، فرهنگ عامیانه سیرجان، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۷.
- ↑ حجازی، غذاهای محلی و سنتی استان مرکزی، ۱۳۸۳ش، ص۱۰۰.
- ↑ گلاب‌زاده، زن کرمانی روشنای زندگی، ۱۳۹۰ش، ص۳۰۰.
- ↑ نیک‌نام، از نوروز تا نوروز، ۱۳۷۹ش، ص۲۱-۲۲.
- ↑ سروشیان، «خوراک‌های آیینی و سنتی زرتشتیان در ایران»، ۱۳۸۱ش، ص۶۴۴.
- ↑ رمضان‌خوانی، فرهنگ زرتشتیان یزد، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۰.
- ↑ وکیلیان، رمضان در فرهنگ مردم، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۵.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۴۶ش، ص۱۰۲-۱۰۳.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ص۲۴۹.
منابع
- آشپزباشی، علی‌اکبر، سفره اطعمه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.
- ابن‌اخوه، محمد، معالم القربه، به‌تحقیق روبن لوی، کیمبریج، دارالفنون، ۱۹۳۷م.
- ابن‌سینا، القانون، بیروت، دارالمناهل، ۱۹۹۳م.
- بیهقی، محمود، دایره المعارف بزرگ سبزوار، سبزوار، آژند، ۱۳۸۳ش.
- پاینده لنگرودی، محمود، فرهنگ گیل و دیلم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
- پویان، محسن، اطلس گیاهان جنوب خراسان، مشهد، دانش، ۱۳۶۹ش.
- ثواقب، جهانبخش، دریاچه پریشان و فرهنگ منطقه فامور، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۶ش.
- جامع الصنایع، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۸۹ش.
- حجازی، شبنم و یاراحمدی، علی‌رضا، غذاهای محلی و سنتی استان مرکزی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۳ش.
- خدیش، حسین، فرهنگ مردم شیراز، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۵ش.
- دهخدا، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۸ خرداد ۱۴۰۱ش.
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ش.
- رسولی، غلام‌حسن، پژوهشی در فرهنگ مردم پیرسواران، تهران، بلخ، ۱۳۷۸ش.
- رمضان‌خوانی، صدیقه، فرهنگ زرتشتیان یزد، تهران، سبحان نور، ۱۳۸۷ش.
- سروشیان، مهوش، «خوراک‌های آیینی و سنتی زرتشتیان در ایران»، سروش پیر مغان، به‌تحقیق کتایون میرزاپور، تهران، ۱۳۸۱ش.
- شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، مولف، ۱۳۷۱ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
- شهشهانی، سهیلا، سرای میمند، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۴ش.
- عالم‌آرا شاه طهماسب، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۰ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۸ خرداد ۱۴۰۱ش.
- فرامرزی، حسن، فرهنگ فرامرزان، تهران، نویسنده، ۱۳۶۳ش.
- گلاب‌زاده، محمدعلی، زن کرمانی روشنای زندگی، کرمان، موسسه فرهنگی کرمان‌شناسی، ۱۳۹۰ش.
- لهستایی‌زاده، عبدالعلی و سلامی، عبدالنبی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۰ش.
- مؤیدمحسنی، مهری، فرهنگ عامیانه سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۶ش.
- نیک‌نام، کورش، از نوروز تا نوروز، تهران، فروهر، ۱۳۷۹ش.
- واله، پیترو دلا، سفرنامه، به‌ترجمه محمود به‌فروزی، تهران، قطره، ۱۳۸۰ش.
- وکیلیان، احمد، رمضان در فرهنگ مردم، تهران، سروش، ۱۳۷۶ش.