خرم‌آباد
خرم‌آباد؛ مرکز استان لرستان در کشور ایران.
خرم‌آباد، بیست‌وسومین شهر پرجمعیت و بزرگترین شهر لُرنشین ایران به‌شمار می‌آید. در آخرین سرشماری نفوس و مسکن (1395ش) جمعیت این شهر 506471 نفر اعلام شده است.[۱]
معنای لغوی
خرم‌آباد از دو واژۀ «خرم» و «آباد» تشکیل شده‌است؛ اما نام لُری این شهر، «خورموئه» یا «خورموؤه» است. «خور» به معنای خورشید[۲] و «موؤه» در گویش لری به معنای «شدن» است و همچنین می‌تواند معنای نشستن یا فرورفتن هم داشته باشد. معنای اصطلاحی خورموؤه، «محل فرورفتن خورشید» است؛ یعنی جایی که خورشید در آن فرو می‌رود.[۳]
موقعیت جغرافیایی
خرم‌آباد در 496 کیلومتری تهران، بین48 درجه و 18 دقیقه و 50 ثانیه تا 48 درجه و 23 دقیقه و 10 ثانیه طول شرقی و 33 درجه و 26 دقیقه و 20 ثانیه تا 33 درجه و 33 دقیقه و 40 ثانیه عرض شمالی، در درّه‌ای به وسعت تقریبی 30 کیلومتر مربع قرار دارد. ارتفاع این شهر در نقطۀ مرکزی از سطح دریا 1170 متر است[۴] و در فضایی نیم‌دایره در بین کوه‌های پاسنگر، اِسبی‌کوه و چاریاران قرار دارد.[۵] خرم‌آباد از شمال به شهرستان سلسله، از شمال شرق به شهرستان بروجرد، از شرق به شهرستان‌های دورود و الیگودرز، از جنوب به شهرستان اندیمشک و از غرب و جنوب غرب به شهرستان‌های دوره و پلدختر محدود می‌شود. آب و هوای مدیترانه‌ای معتدل و نیمه مرطوب دارد. این دیار به‌جهت قله‌های مرتفع در شمال و زمین‌های پست و ناهموار در جنوب، دارای سه نوع منطقۀ آب و هوایی زیر است:
- منطقۀ کوهستانی؛
- منطقۀ دره‌های بزرگ شامل درۀ خرم‌آباد، آبستان، ازنا، در ارتفاع 1200 تا 2000 متری؛
- منطقۀ گرمسیری، با تابستان‌های بسیار سوزان و زمستان‌های معتدل (محل قشلاق کوچروان).[۶]
پوشش گیاهی
این منطقه به جهت موقعیت کوهستانی و رطوبت نسبی ، یکی از رویشگاه‌های مناسب برای گیاهان مرتعی و درختان جنگلی است. بخشی از این گونه‌های گیاهی عبارت‌اند از گل ختمی(هیرو)، آویشن (ازبوه)، گون (گوون)، کاسنی (چقچقه)، شیرین بیان (مَلیم)، سِریشم (زرشک)، کنگر، فرفیون (شیر شیرک) وغار یاغی (پاغزو). بیشترین گونه‌های جنگلی این منطقه از بوط (بَلی)، زالزالک (گیرچ)، وَن (قلنگ)، گلابی وحشی (مَرو)، زبان گنجشک (وَناو)، داغداغان (تاک)، افرا (کیکم)، گیلاس وحشی (برالیک) و ارژن (ارجن، ارجه) تشکیل می‌شود.[۷]
حیات وحش
درّۀ خرم‌آباد به‌دلیل موقعیت آب و هوایی و منطقه‌ای، شرایط اقلیمی مناسبی برای حیات وحش فراهم کرده است. در سه دهۀ اخیر به‌علت تخریب برخی از زیستگاه‌ها و شکار بی‌رویه، برخی از گونه‌های وحشی، در حال انقراض‌اند. در مناطق حفاظت شدۀ سفید کوه یا ارتفاعات شرقی (بخش پاپی)، گونه‌هایی از کَل و بُز، قوچ ومیش، خوک وحشی، کفتار، گرگ، شغال، روباه، کاراکال (سیاه گوش)، پلنگ، سنجاب، تشی و خرس قهوه‌ای یافت می‌شود. از گونه‌های پرندگان می‌توان به گنجشک، کبوتر، بلدرچین، سبزه‌قبا، تیهو، باز، عقاب، قُمری و از پرندگان مهاجر به پرستو، چلچله، مرغابی، حواصیل و از خزندگان به انواع سوسمار، مارمولک و لاک‌پشت اشاره کرد.[۸]
تاریخچه
پیشینۀ خرم‌آباد تا دورۀ پارینه‌سنگی (غارکنجی) قابل رهگیری است.[۹] این منطقه در دورۀ پیش از اسلام به دو نام خایدالو (در دورۀ ایلامیان/ عیلامیان) و شاپور خواست (در دورۀ ساسانیان) شناخته می‌شد. از قرن هشتم هجری، این منطقه با نام خرم‌آباد مشهور بوده است. پس از اسلام در دوره‌ای پایتخت آل حسنویه، هزار اسپیان و اتابکان لر کوچک، بوده است.[۱۰] در سال 1304ش پس از جدایی استان لرستان از خوزستان، شهر خرم‌آباد به‌عنوان مرکزیت استان تعیین گردید و در سال ۱۳۰۵ش شهرداری آن تأسیس شد.[۱۱]
اقوام
اقوام و طوایفی که در این دیار ساکن‌اند، از دیرباز در این سرزمین کهن زندگی می‌کردند و نام آنها در یک زنجیرۀ َنَسَبی و سَبَبی با هم مرتبط می‌شود. از جملۀ این اقوام می‌توان به باجولوندها و بیرانوندها اشاره کرد.[۱۲]
گویش
زبان مردم خرم‌آباد، لُری است و در محله‌های جدید شهری و بخش‌هایی از این شهرستان گویش لکی نیز رواج دارد.[۱۳] زبان لری خود به لری باختری و لری خاوری تقسیم می‌شود که زبان لری خرم‌آبادی یکی از انواع لری باختری است.[۱۴]
پوشاک
در گذشته تن‌پوش‌های محلی این دیار با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی، معیشت، باورها و اعتقادات و موقعیت اجتماعی و اقتصادی افراد از جهت نوع جنس، رنگ و شکل متفاوت بوده است. تنوع در این تن‌پوش‌ها عبارت‌اند از:
- تن‌پوش مردان: جُومَه (پیراهن)،
- تن‌پوش زنانه: جُومَه، جلیزقه (جلقه)، یَل(کت)، خفتو (کت دخترانه)، سرداری، کُلَنجَه، قَو َ(کت بچه‌گانه)،
- سرپوش مردانه: کلاه نمدی (روستا)، کلاه پهلوی (خوانین، کدخدا و بزرگان شهر)،
- سرپوش زنانه: تَرَه، گُل‌وَنی، هراتی، عرق‌چین،
- کفش مردانه: گیوه، آژیه، گیوه ملکی، سینه‌جونی (سینجان اراک)، کلاش (گیوه کرمانشاهی)، کاله گالش لاستیکی کفش زنانه: چرمی بُت (نیم پوتین)، قزن قفلی، همدانی، گالش لاستیکی.[۱۵]
امروزه در خرم‌آباد کمتر کسی با لباس محلی دیده می‌شود. اغلب مردم با مد روز لباس می‌پوشند.
مذهب
خرم‌آباد آیین‌ها و پرستش‌های مختلفی به خود دیده است. بعد از ورود اسلام، بسیاری از مردم این منطقه به تشیع و دوستی اهل‌بیت، موصوف بوده‌اند.[۱۶] امروزه، اهالی این دیار همگی مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری هستند.[۱۷]
حوزه علمیه
آثار برجای مانده و سفرنامه‌ها حاکی از آن است که حوزه و مجلس درس و بحث علوم دینی از دوران صفویه تاکنون در خرم‌آباد استمرار داشته و قدمتی بیش از سیصد سال دارد. از علمای این سرزمین می‌توان به روح‌الله کمالوند (127ش9-1343ش)، سیدعیسی جزایری (1313ق-1401ق)، سیدحسن طاهری خرم‌آبادی(1317ش-1392ش) اشاره کرد.[۱۸]
زیارتگاه‌ها
در شهر خرم‌آباد، امامزادگانی چون امامزاده عبدالله، زید بن علی، امامزاده دو برادران (ابوالوفا و سیدعلی) آرمیده‌ا‌ند.[۱۹]
گردشگری و جاذبه‌های طبیعی
طبیعت بکر خرم‌آباد دارای جاذبه‌های طبیعی فراوانی برای گردشگری است. از جملۀ این جاذبه‌های طبیعی می‌توان به آبشارهایی چون بیشه (دامنه‌های کوه رباط)، نوژیان، افرینه، کِیَنی (هفت چشمه)، باغ گلستان (مرکز شهر)، دره شیرِز، تفرجگاه کاکارضا و مخمل کوه، اشاره کرد.[۲۰]
آثار تاریخی
شهرستان خرم‌آباد از آثار باستانی و تاریخی معتبری برخوردار است که عبارت‌اند از: قلعه فلک الافلاک یا دژ شاپورخواست (دوره ساسانیان)، پل شکسته (یا پل شاپوری، دوره ساسانیان)، حمام گپ (دورۀ صفویه)، خانۀ آخوند ابو (دوره قاجار)، سنگ نبشته، منارۀ آجری، پل صفوی (پل بزرگ، پل آجری)، گرداب سنگی (گردآو بردینه، دوره ساسانیان).[۲۱]
آیین سوگواری محرم
«آیین گِل» مراسمی است که مردم خرم‌آباد در سوگواری‌های مختلف از جمله در مرگ افراد خانواده یا عزاداری‌های مذهبی انجام می‌دهند. در لری به این آیین خَه‌رَّه‌گیری نیز گفته می‌شود. خَه‌رّه به معنای گِل است. در روز عاشورا به‌علت شهادت امام حسین این آیین را به‌جا می‌آورند. اقامه عزا در ماه محرم از روز هفتم محرم که به روز «تراش عباس» موسوم است، به اوج می‌رسد؛ در روز هفتم، عزاداران به حمام می‌روند و سر و صورت را نیز اصلاح می‌کنند تا در روزهای عزاداری و تا پس از تاسوعا و عاشورا، نیازمند مراجعه به سلمانی نباشند. جوانان در شب عاشورا حوضچه‌هایی از گِل و آجر یا از ورق آهنی آماده و در وسط آن خاکی تمیز را الک و به‌صورت تپه‌ای کوچک مرتب می‌کنند و دور تا دور آن شیشه‌های گلاب می‌چینند، و چوب و کُتل‌هایی را که در طول روز جوانان جمع کرده‌اند، به صورت هرم می‌چینند. در سحر عاشورا، با مخلوط کردن خاک با آب و گلاب، هیزم‌ها را آتش می‌زنند، مردم با حضور در تکیه‌ها و گِل‌مالی، خود را به کمک آتشی که برپا کرده‌اند، خشک می‌کنند سپس به سینه‌زنی، زنجیرزنی و عزاداری می‌پردازند.[۲۲]
اقتصاد
پایۀ اقتصاد در خرم‌آباد بر کشاورزی (گندم، جو، تره‌بار)، دامداری، باغداری (آلبالو، گیلاس، سیب و انگور)، صنایع دستی (قالی‌بافی، گلیم‌بافی، موج‌بافی (یا ماشته)، جاجیم‌بافی، بافت سیاه‌چادر و طناب) است. صنایع ماشینی در این شهر محدود است. قدیمی‌ترین و بزرگترین کارخانه، کارخانۀ پارسیلون، تولید کننده انواع نخ نایلون است.[۲۳]
پانویس
- ↑ «نتایج سرشماری نفوس و مسکن 1395»، سایت مرکز آمار ایران.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه خور.
- ↑ قاسمی، سرگذشت خرم‌آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص193.
- ↑ قاسمی، سرگذشت خرم‌آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394شر، ص93.
- ↑ ایزدپناه، تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان: مقدمه‌ای بر آثار باستانی و تاریخی لرستان، 1376ش، ج1، ص173.
- ↑ فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص19.
- ↑ فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص19.
- ↑ فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص19.
- ↑ فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص7-12.
- ↑ قاسمی، سرگذشت خرم آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص166-224.
- ↑ قاسمی، سرگذشت خرم آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص89.
- ↑ لرزیک، سفرنامه راولینسون: گذر از زهاب به خوزستان سکندر امان‌اللهی بهاروند، 1362ش، ص152.
- ↑ فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص20.
- ↑ یاوریان، واژه‌نامه لری، 1385ش، ص49.
- ↑ فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص20.
- ↑ قاسمی، سرگذشت خرم‌آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص1062.
- ↑ فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص20.
- ↑ قاسمی، سرگذشت خرم آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگو هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص1064.
- ↑ قاسمی، سرگذشت خرم آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص1081.
- ↑ فرزین، طبیعت لرستان، 1394ش، ص1.
- ↑ قاسمی، سرگذشت خرم‌آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش، ص 442-492.
- ↑ قاسمی، سرگذشت خرم‌آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، 1394ش،ص1106-1112.
- ↑ فرزین، خُرم‌آباد، 1390ش، ص22.
منابع
- ایزدپناه، حمید، تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان: مقدمه‌ای برآثار باستانی و تاریخی لرستان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، 1376ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در سايت واژه‌یاب، تاريخ بازدید 17 خرداد، 1401ش.
- فرزین، علیرضا، خُرم‌آباد، تهران، فرهنگسرای میردشتی، 1390ش.
- قاسمی، فرید، سرگذشت خرم‌آباد: اقلیم، پیشینه، آثار، سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و هنر، آداب، مذهب، آموزش، ورزش، تهران، فرید قاسمی، چاپ اول، 1394ش.
- لرزیک، سفرنامه راولینسون: گذر از زهاب به خوزستان، ترجمه سکندر امان‌اللهی بهاروند، تهران، آگه، 1362ش.
- «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵»، سایت مرکز آمار ایران.