خمسه نظامی

خمسه نظامی، نام پنج مثنوی مشهور از نظامی گنجوی.

خَمْسۀ نِظامی، بزرگ‌ترين اثر ادبي ايران، سرودۀ نظامي گنجوي، شاعر برجسۀ ایرانی در قرن ششم هجری است. این شاهکار ادبی که شامل پنج منظومۀ فارسي برگرفته از داستان‌هاي عاميانه و معروف ايراني می‌شود، نقش بسیار مهم در بالندگی زبان و ادبیات فارسی داشته و الهام‌بخش بسیاری از شاعران و ادیبان در حوزۀ فرهنگی ایران، شبه‌قارۀ هند و اروپا بوده است.

معرفی

خمسۀ نظامی یا پنج‌ گنج، شاهکار ادبی در زبان فارسی، سرودۀ حکیم نظامی گنجوی، شاعر پر آوازۀ ایرانی است.‌ این اثر شامل پنج مثنوی به‌نام‌های «مخزن الاسرار»، «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «هفت پیکر» و «اسکندرنامه»، برگرفته از داستان‌های عامیانه و مشهور فارسی است. مخزن الاسرار در سال 572ق سروده شده و شامل 2263 بیت است. خسرو و شیرین در سال‌های 573ق تا 576ق به نظم درآمده است و 6512 بیت دارد. سرودن لیلی و مجنون در 584ق به پایان رسیده و دارای 4718 بیت است. هفت پیکر در 5136 بیت و در593ق سروده شده است. اسکندرنامه نیز در 10500 بیت به‌نظم در آمده است و سفرهای جنگی اسکندر مقدونی را شرح می‌دهد. پنج نسخه از این اثر کم‌نظیر در موزه ملی‌ایران، کاخ موزۀ گلستان، کتابخانه و موزۀ ملی ملک، مدرسۀ عالی شهید مطهری و کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران موجود است.

تاریخچه

سنت «خمس‌نویسی» در ادبیات فارسی به‌دوران پیش از اسلام و تمدن «هند‌‌وایرانی» بر می‌گردد؛ زمانی که «برزویۀ طبیب» در زمان «انوشیروان» ساسانی کتاب «کلیله و دمنه» یا «پَنجه‌تَنتَره» (پنج‌فصل) را از زبان سانسکریت به زبان «فارسی میانه» ترجمه کرد و سپس ابن‌مقفع متن پهلوی را در ۱۰ باب معرفی و یادآوری کرد که ایرانی‌ها، ۵ باب دیگر بر اصل کتاب افزوده‌اند. به‌باور برخی محققان، نام اصلی کتاب که پنج‌گانه بوده و نیز اضافه‌شدن 5 باب بر آن در هر بار بازنویسی و ترجمه، اهمیت «پنج‌گانه‌نویسی» در میان هندوان و ایرانیان را نشان می‌دهد.

اولین خمسه‌ در ادبیات فارسی

خمسۀ نظامی، اولین خمسه‌نگاری در گسترۀ ادبیات فارسی و قلمرو ایران فرهنگی است که توسط حکیم نظامی گنجوی سروده و به‌نام وی ثبت شده است. تحقیقات پژوهشگران در ایران، افغانستان، تاجیکستان و اتحاد جماهیر شوروی سابق، نشان می‌دهد که خمسۀ نظامی، بی‌نظیر است.

ساختار

مثنوی‌های پنج‌گانۀ نظامی از لحاظ ساختاری، هیچ کدام با دیگری یکسان نیست؛ یعنی پنج مثنوی، پنج ساختار جداگانه دارند. مثنوی‌ها به‌صورتی تنظیم شده‌اند که چیزی کم یا اضافه در آنها دیده نمی‌شود؛ بلکه همه مناسب با هم و در ذات خود تازه‌اند.

منظومه‌های خمسۀ نظامی

1. مخزن الاسرار

مخزن الاسرار، نام نخستین منظومه‌ای است که حکیم نظامی در 40 سالگی سروده و به «فخرالدین بهرام‌شاه»، تقدیم کرده است. این منظومه، درون‌مایۀ زاهدانه و پندآمیز دارد و در یک مقدمۀ مفصل (شامل نعت، ستایش و معراج رسول) و بیست مقاله تنظیم شده که هر کدام داستان و حکایت تعلیمی و اخلاقی را در مسائل دینی و اجتماعی شرح می‌دهد. برای مثال، نظامی در یکی از مقاله‌ها، «دشمن دانا» را بهتر از «دوست نادان» معرفی می‌کند و برای اثبات مدعا داستان تمثیلی می‌آورد تا خواننده به‌صورت ملموس، به برتری دانایی بر نادانی پی ببرد.

2. خسرو و شیرین

خسرو و شیرین، عنوان دومین منظومۀ خمسۀ نظامی است که از شاهکارهای ادب غنایی در زبان فارسی محسوب می‌شود. در این اثر، عشق «خُسرُو» (پادشاه ساسانی) به «شیرین» (شهزادۀ ارمن) به‌نظم درآمده است. در خلال این داستان عاشقانه، از عشق «فرهاد کوهکن» نیز سخن به میان آمده است. شیرین در این منظومه، در قالب یک معشوق متعالی این دنیا تصویر شده است.

3. لیلی و مجنون

سومین منظومۀ خمسه، لیلی و مجنون است که در اول ابیاتی در توحید، نعت و معراج پیامبر اسلام و آفرینش و مدح «شروانشاه» سروده شده و سپس داستان عشق دردناک «قیس بن عامر» (مجنون) به دختری به‌نام «لیلی» را در سرزمین حجاز روایت می‌کند.

4. هفت پیکر

هفت پیکر که «هفت گنبد» و «بهرام‌نامه» نیز خوانده می‌شود، چهارمین مثنوی خمسۀ نظامی است. این منظومه به‌درخواست «علاءالدین کُرپ‌ارسلان»، حاکم مراغه سروده و به وی تقدیم شده است. قهرمان این اثر، «بهرام گور» (پادشاه ساسانی) است که در بخشی از این منظومه، بهرام در هفت روز هفته، از شنبه تا جمعه به‌ترتیب مهمان هفت شاهدخت از هفت کشور می‌شود: «گنبد سایه» دختر پادشاه هند، «گنبد زرد» دختر پادشاه روم، «گنبد سبز»، دختر پادشاه خوارزم، «گنبد سرخ» دختر پادشاه روس، «گنبد فیروزه‌ای» دختر پادشاه مغرب، «گنبد صندلی» دختر پادشاه چین و «گنبد سفید» دختر پادشاه ایران. هر یک از شاهدخت‌ها، وقتی میزبانی بهرام را به‌عهده می‌گیرد، افسانه‌ای نیز برای او تعریف می‌کند.

5. اسکندرنامه

پنجمین منظومۀ نظامی در خمسه، اسکندرنامه است که از دو قسمت «شرف‌نامه» و «اقبال‌نامه» (خردنامه) تشکیل شده است. در شرف‌نامه داستان جنگ‌ها و کشورگشایی‌های «اسکندر مقدونی» آمده و اقبال‌نامه اسکندر را در چهرۀ یک فیلسوف و پیامبر نشان داده است.

تصحیحهای خمسه

1. اولین تصحیح علمی خمسۀ نظامی، از سال ۱۳۱۳ش به بعد، با تلاش «حسن وحید دستگردی» منتشر شد که در میان منتقدان، به‌عنوان نسخه‌ای معتبر و قابل اعتماد شناخته می‌شود؛
2. خاورشناسان آکادمی اتحاد شوروی، به‌تصحیح دیگری از خمسه پرداختند و در ۱۹۴۷م منتشر کردند؛
3. از دهۀ ۱۳۶۰ش به بعد دو تصحیح دیگر از «بهروز ثروتیان» و «برات زنجانی» به‌تدریج منتشر شده است.

محبوبیت و شهرت

خمسه نظامی از همان ابتدا در میان خوانندگان و سخن‌سرایان محبوبیت و شهرت پیدا کرد و به‌تدریج در جهان فراگیر شد. برخی از پژهشگران، شهرت داستان‌هاي ليلي و مجنون و خسرو شيرين براي مردم فارسي‌زبان را با «رومئو و ژوليت» براي مردم اروپا قابل مقایسه می‌دانند. ترجمۀ یک قصه از مخزن ‌الاسرار نظامی در پیوست «دیوان شرقی» «گوته» شاعر و نویسندۀ آلمانی نقل شده که نشان از شهرت خمسه در اذهان مردم غرب دارد.

جایگاه و اهمیت

خمسه نظامی در حوزۀ تمدنی ایران و جهان از جایگاه و اهمیت زیادی برخوردار است و به‌همین دلیل، نسخه‌های باقی‌مانده از خمسه در مهم‌ترین کتابخانه‌های ایران و دیگر کشورهای جهان نگهداری می‌شود.

اثرگذاری

الف) شعر و ادبیات

شهرت و زیبایی خمسۀ نظامی، باعث تحول عظیم خمسه‌نگاری در ایران، ترکیه، شبه‌قارۀ هند و آسیای مرکزی شد. وحید دستگردی بیش از صد خمسه و خمسه‌سرا را نام می‌برد که در کتابخانه‌های مختلف دیده است اما معروف‌ترین خمسه‌نگاران ادبیات فارسی و ترکی به‌تقلید از نظامی گنجوی عبارتند از:

1. امیرخسرو دهلوی

امیرخسرو دهلوی با سرودن منظومه‌های «مطلع‌ الانوار»، «شیرین و خسرو»، «لیلی و مجنون»، «هشت‌بهشت» و «آیینۀ اسکندری» به تقلید از خمسه نظامی، باعث شهرت نظامی در شبه‌قارۀ هند شد.

2. خواجوی کرمانی

خواجوی کرمانی این پنج منظومه را به پیروی از خمسه نظامی سروده است: «همای و همایون»، «گل و نوروز» (در برابر خسرو و شیرین)، «روضة الانوار» (در برابر مخزن ‌الاسرار)، «کمال‌نامه» و «گوهرنامه».

3. جامی

جامی با سرودن هفت مثنوی «سلسلة الذهب»، «سلامان و ابسال»، «تحفة الابرار» (در برابر مخزن ‌الاسرار)، «سبحة الابرار»، «یوسف و زلیخا»، «لیلی و مجنون»، و «خردنامۀ اسکندری» از نظامی پیروی کرده است.

4. امیر علی‌شیر نوایی

امیر علی‌شیر نوایی خمسه‌ای معروف به «خمسة المتحیرین» به زبان ترکی جغتایی به‌نام‌های «حیرت ‌الابرار»، «فرهاد و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «سبعۀ سیاره»، و «سد سکندری» را به‌پیروی از خمسه نظامی سروده است.

ب) هنر

خمسۀ نظامی بعد از شاهنامۀ فردوسی، بیشترین جلوه‌گاه هنر و الهام‌بخش هنرمندان مختلف در عرصۀ خوشنویسی، تذهیب، نگارگری، جلدسازی، تشعیر، صفحه‌آرایی، موسیقی و سینما بوده است. در این میان، نگارگران به‌دلیل توصیف تصویری در خمسه، تأثیر بیشتری پذیرفته‌اند و پژوهشگران، این اثر را بعد از قرن هفتم تا قرن سیزدهم هجری، مهمترین منبع مصورسازی برای نگارگران ایرانی دانسته‌اند.

ثبت جهانی

«خمسه» نظامی، پس از 2 سال تلاش متخصصان ایرانی و ارزیابی کارشناسان یونسکو در 1390ش، در حافظۀ جهانی «یونسکو» ثبت جهانی شد.

نمادهای فرهنگی و دینی در خمسه

به‌باور بسیار از محققان، درون‌مایۀ اصلی سخن نظامی در خمسه عشق، عفت و پاکدامنی است و لیلی، مجنون، شیرین و فرهاد که در داستان‌های این اثر آمده‌اند، دارای ارزش‌های اخلاقی و معنوی و نمادی از عفت و پاکدامنی محسوب می‌شوند.

نسخه‌های خطی و مصور

1. در میان نسخه‌های خطی متعدد خمسه، عالی‌ترین نمونه، نسخۀ «شاه طهماسبی» است که بین سال‌های ۹۴۶ق تا ۹۵۰ق توسط «محمود نیشابوری» با خط بسیار زیبا نوشته شده و از شاهکارهای هنری در جهان محسوب می‌شود. این نسخه ۸۰۸ صفحه و ۱۷ نگاره دارد که از نگاره‌های معروف آن معراج پیامبر اسلام، اثر سلطان محمد است. هر صفحه از این نسخه، تشعیری متفاوت دارد که بیشتر، تصاویر منظره‌های طبیعی را دربر می‌گیرد. در حال‌حاضر، این نسخه در موزۀ لندن نگهداری می‌شود.
2. یک نسخۀ خطي در كتابخانۀ مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران وجود دارد که قديمي‌ترين نسخۀ تاريخ‌دار از خمسه نظامي در جهان است؛
3. یک نسخۀ نگارگری‌شدۀ خمسه در موزۀ ملی فرانسه وجود دارد که یکی از حاکمان محلی «شوشتر» بانی آن بوده است؛
4. در کتابخانۀ ملی انگلستان، خمسۀ نگارگری‌شدۀ دیگری نگهداری می‌شود؛
5. خمسۀ نگارگری‌شده در هند وجود دارد که در زمان «اکبر»، پادشاه بزرگ گورکانیان، 20 نفر نگارگر روی آن کار کرده‌اند؛
6. حدود 130 نسخۀ خطی از خمسه، در موزۀ آثار قدس رضوی وجود دارد.

منابع

• «بازنشر خمسه نظامی، احیای هویت فرهنگی ایران است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱ تیر ۱۳۹۹ش.
• «پنج گنج‌ گنجوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۳۹۹ش.
• «پنج گنج نظامی حلقۀ وصل کشورهای فارسی‌زبان است»، هنر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 11 اسفند 1401ش.
• «ثبت جهانی خمسه نظامی و التفهیم ابوریحان در یونسکو»، جام جم آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۹ خرداد ۱۳۹۰ش.
• «جایگاه و اهمیت خمسه نظامی در حوزه تمدنی ایران و اسلام»، وب‌سایت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تاریخ درج مطلب: 14 اسفند 1400ش.
• «چرا ما نظامی را ایرانی می‌دانیم؟»، خبرآنلان، تاریخ درج مطلب: ۱۱ تیر ۱۳۹۹ش.
• خزیر، آناهید، «قديمي‌ترين نسخه تاريخ‌دار خمسه نظامي در جهان»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: دوشنبه ۲۴ آبان ۱۳۸۹ش.
• «خمسه نظامی با ورود به نگارگری ایرانی جاودانه شده است»، وب‌سایت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تاریخ درج مطلب: اسفند ۱۸, ۱۴۰۰ش.
• «خمسه نظامي در انواع هنر ايراني به جلوه درآمده است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۳۹۷ش.
• «خمسه نظامی يکي از مهم‌ترين منابع مصورسازي نگارگران ايراني است»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1400ش.
• «خمسه نظامی 5»، وب‌سایت سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلام ایران، تاریخ درج مطلب: 26 اسفند 1396ش.
• شایگان‌فر، حمیدرضا، «خمسه نظامی»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 22 دی 1398ش.