خودکارآمدی

خودکارآمدی؛ اعتقاد به توانایی‌های فردی برای رویارویی با چالش‌های فرارو.

خودکارآمدی (self- efficacy)، باورِ قابلیت‌های خود، برای سازماندهی و اقدام در مدیریت موقعیت‌های پیش رو است. بسیاری، این باور را پایه‌ای برای تفکر، رفتار و احساس فرد می‌دانند.

مفهوم‌شناسی

خودکارآمدی، از نظر بسیاری از کارشناسان، به‌معنای باور خود شخص به توانایی موفقیت در یک موقعیت خاص است. ساختار خودکارآمدی یک عقیده است که بر تلاش بشر، نفوذ بسیاری دارد. باورهای خودکارآمدی تعیین می‌کنند که انسان‌ها، چه اندازه برای انجام کارهای خود زمان گذاشته، هنگام برخورد با دشواری‌ها تا چه مدت مقاومت کرده و در رویارویی با موقعیت‌های مختلف چه میزان نرمش نشان دهند. علاوه بر آن، باورهای خودکارآمدی بر الگوهای اندیشه و کنش‌های هیجانی فرد تأثیرگذار است.

آدمی، هنگام روبه‌رو شدن با یک چالش جدید، به فکر فرو رفته و در خود به بررسی توانایی‌ها می‌پردازد. این احساس در زمان رویارویی با چالش‌های جدید، به خودکارآمدی فرد بستگی دارد. بر اساس برخی نظریه‌های روان‌شناختی، خودکارآمدی، بخشی از سیستم خود است که از نگرش‌ها، توانایی‌ها و مهارت‌های شناختی فرد تشکیل شده و در نحوۀ درک او از موقعیت‌های مختلف و رفتار فرد در واکنش به این موقعیت‌ها، نقشی اساسی دارد.

انواع

انواع خاصی از خودکارآمدی وجود دارند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. خودکارآمدی عاطفی: درک فرد از توانایی خود در مهار و مدیریت عواطف و افکار منفی؛
2. خودکارآمدی خلاق: باور کلی فرد دربارۀ توانایی حل مسائل، به‌صورت خلاق و رفتار خلاقانه؛
3. خودکارآمدی اجتماعی: باور فرد به توانایی خود در تعامل‌های اجتماعی در زمینۀ شروع یا ادامۀ روابط بین فردی.

ابعاد

خودکارآمدی دارای 3 بعد است:

1. مقدار؛ به دشواری مشکلاتی که شخص آمادگی مقابله با آنها را دارد، اشاره می‌کند.
2. قدرت؛ به اعتقاد راسخ فرد مبنی بر اینکه آیا از عهدۀ یک رفتار دشوار بر می‌آید، اشاره دارد.
3. عمومیت؛ به میزان احساس اطمینان فرد به خود برای انجام رفتارهای خاص در شرایط و موقعیت‌های مختلف اشاره دارد.

آثار

افرادی که از حس خودکارآمدی بالایی برخودار هستند، دارای ویژگی‌های زیر هستند:

1. داشتن علاقه‌ای عمیق به شرکت در فعالیت‌ها؛
2. متعهد بودن به فعالیت‌ها و علایق خود؛
3. پذیرش شکست و بازگشت به حالت عادی در مدت زمان کمتر؛
4. نگاه کردن به مشکلات چالش‌برانگیز به‌عنوان تمرینی برای مهارت بیشتر.

شکل‌گیری

کارشناسان بر این باورند که خودکارآمدی نیز همچون سایر مهارت‌ها، در دوران کودکی و به‌ویژه در زمان مواجهه با چالش‌های جدید، در انسان شکل می‌گیرد. از جمله عوامل مهم در شکل‌گیری خودکارآمدی، ساختار خانوادگی و شیوۀ تربیتی فرد است. اگر والدین در دورۀ کودکی، تأثیر مثبتی در تکامل توانایی‌های کودک خود داشته باشند، زمینه برای فعلیت یافتن استعدادهای بالقوه در او در راستای پیشرفت کنترل باورهای درونی فراهم می‌شود. در نقطۀ مقابل، کودکانی که در خانواده‌های پُراسترس رشد یافته‌اند، در هنگام مواجهه با مشکلات و چالش‌ها، احساس عجز و ناتوانی می‌کنند. علاوه بر محیط خانواده، عوامل آموزشی نیز در توسعه و رشد خودکارآمدی در افراد، مؤثر هستند. خودکارآمدی نیز همچون سایر مهارت‌ها، آموختنی و پرورش‌یافتنی است.

برای همین منظور، متخصصان، خودکارآمدی را دارای چهار منبع اصلی می‌دانند:

1. تجارب موفق؛
2. مدل‌سازی اجتماعی: مشاهدۀ موفقیت‌های دیگران؛
3. اقناع اجتماعی: تشویق و ترغیب شدن توسط دیگران؛
4. پاسخ‌های روان‌شناختی: واکنش‌ها و پاسخ‌هایی که فرد از سمت دیگران دریافت می‌کند.

تقویت

کارشناسان، راه‌هایی را برای تقویت خودکارآمدی ارائه کرده‌اند:

1. هدف‌گذاری: تعیین اهدافی که قابل دسترسی هستند.
2. زیر نظر گرفتن تلاش و موفقیت دیگران: مدل‌سازی کردن از موفقیت افرادی مشابه با خود.
3. برجسته‌سازی نظرات مثبت در ذهن: دور ماندن از نظرات منفی و تمرکز بر نظرات مثبت.
4. توجه به افکار و احساسات خود: جایگزین کردن افکار و گفتگوهای درونی منفی با افکار مثبت.

خودکارآمدی سالمندان

خودکارآمدی، با ابعاد مختلف زندگی سالمندان از جمله سلامتی و کیفیت زندگی آنها، در ارتباط است. از جمله موارد مهم خودکارآمدی در سالمندان موضوع «خودمراقبتی» است. پژوهش‌های بسیاری نشان داده‌اند سالمندانی که تحت برنامۀ افزایش خودکارآمدی خودمراقبتی قرار گرفته‌اند، از نظر آماری، در انجام فعالیت‌های اساسی روزانۀ خود موفق‌تر عمل می‌کنند.

علاوه بر آن، خودکارآمدی منجر به افزایش ارتباطات کلامی و نیز افزایش مشارکت‌های اجتماعی شده و همین موضوع بر تمامی جنبه‌های زندگی سالمند تأثیر می‌گذارد. کارشناسان بر این باورند که خودکارآمدی عمومی سالمندان با جنسیت (مردان بیشتر از زنان خودکارآمد هستند)، سن (هر چه سن بالاتر می‌رود، خودکارآمدی کاهش می‌یابد) و سطح تحصیلات (تحصیلات به‌صورت بالقوه، توانایی فرد را در مقابله با مشکلات افزایش می‌دهد) مرتبط هستند.

خودکارآمدی جنسی

خودکارآمدی جنسی، باور هر فرد در مورد توانایی خود در عملکرد مؤثر فعالیت‌های جنسی و مطلوب بودن برای شریک جنسی خود است. این باور، نوعی خودارزیابی از توانایی و کارآمدی در رفتارهای جنسی است. پژوهش‌های صورت‌گرفته در ایران و سراسر جهان حکایت از آن دارند که بین میزان خودکارآمدی جنسی و رضایت زناشویی ارتباط معناداری وجود دارد. تحقیق صورت‌گرفته در ایران، این میزان از تأثیرگذاری را در حدود 22.6 درصد برآورد کرده است.

همچنین، پژوهش‌های مختلفی ثابت کرده‌اند که رضایت جنسی، به‌صورت گسترده‌ای با رضایت زناشویی ارتباط دارد که به‌معنای احساس خوشایند فرد از نوع روابط جنسی است. علاوه بر آن، سطح بالای رضایت جنسی در افزایش کیفیت زندگی و در نتیجۀ آن، افزایش ثبات زناشویی تأثیرگذار است. کارشناسان معتقدند که مفهوم رضایت جنسی به‌معنای رضایت از فعالیت‌های جنسی و نیز به‌معنای رضایت عاطفی و هیجانی، متضمن درک خودکارآمدی فرد است. به‌همین دلیل است که خودکارآمدی جنسی، سهمی قابل توجه در رضایت زناشویی دارد.

خودکارآمدی تحصیلی

پژوهشگران بر این باورند که خودکارآمدی در تحصیل، به‌معنای اعتماد شخص به توانایی خود در انجام دادن وظایف تحصیلی به‌صورت موفقیت‌آمیز است. آنها معتقدند که آدمی، در بیشتر مواقع، به کار یا وظیفه‌ای که خودکارآمدی بالاتری در آن دارد، روی آورده و در آن موفق می‌شود. به‌همین دلیل، زمانی‌که یک دانش‌آموز یا دانشجو، خودکارآمدی بالایی داشته باشد، زمان و تلاش بیشتری را برای مطالعه گذاشته، نتایج تحصیلی بهتری را کسب کرده و در نهایت، رضایت بیشتری نیز از تحصیل به دست می‌آورد.

خودکارآمدی کودکان و نوجوانان

کارشناسان، از دو سازۀ مهم و حیاتی در روان‌شناسی سخن گفته‌اند که تأثیر بسیاری در سلامت روان و پیشگیری از اختلال‌های روانی در کودکان و نوجوانان دارد: 1. حرمت خود؛ 2. خودکارآمدی.

آنها، بر این باورند که مداخله‌های مرتبط با خودکارآمدی پایین، با طیف گسترده‌ای از مشکلات و اختلال‌های روانی مانند افسردگی، اختلال تنیدگی پس ضربه‌ای، اختلال تغذیه، سوء‌مصرف مواد، اضطراب و هراس، واکنش‌های سوگ و سازگاری در ارتباط هستند. پژوهشگران، داشتن حرمت خود بالا را برای داشتن خودکارآمدی سالم و قوی، ضروری می‌دانند.

یکی از راه‌های تقویت خودکارآمدی در کودکان، هنر روان درمانگری است. در این روش که گاهی به‌صورت گروهی انجام می‌شود، افراد توانایی بیان کردن عواطف خود به شیوه‌های جدید را یاد گرفته و از این طریق، احساس اطمینان و اعتماد در روابط بین فردی را به دست می‌آورند. این سطح از اعتماد باعث می‌شود تا کودکان و نوجوانان، توانایی ابراز و بیان خود را کسب کرده و در برابر مخاطرات بیرونی و تهدیدکننده، کنترل و توانایی مهار و ادارۀ خود را به دست آورند.

خودکارآمدی اجتماعی

خودکارآمدی اجتماعی از جمله مفاهیم زیرمجموعۀ خودکارآمدی در نظریۀ شناخت اجتماعی است که به باورهای فرد در رابطه با توان خود در ایجاد ارتباط اجتماعی و نیز برقراری دوستی‌های جدید اشاره می‌کند. همچنین، برخی، خودکارآمدی اجتماعی را یکی از عوامل تنظیم رفتار انسان در موقعیت‌های بین فردی می‌دانند. خودکارآمدی اجتماعی بالا، منجر به برقراری مناسبات اجتماعی مثبت و سالم شده و همچنین ناظر بر عملکرد بالا در روابط اجتماعی کلی و مشارکت در گروه‌ها یا فعالیت‌ها، نگرش دوستانه و اشتراک با مردم بوده و به ادراک فرد در برقراری موفقیت‌آمیز روابط اجتماعی کمک می‌کند.

منابع

• ترکی، یوسف و دیگران، «خودکارآمدی عمومی ساکنین سرای سالمندان»، نشریۀ پرستاران ایران، دوره 24، شماره 73، 1390ش.
• خوانساری، زهرا، «اثربخشی کارگاه های خودکارآمدی با رویکرد مدرن (شناختی- اجتماعی) بر میزان باورهای خودکارآمدی عمومی دانشجویان دختر»، کنفرانس بین‌المللی فرهنگ آسیب‌شناسی روانی و تربیت، دوره 1، 1396ش.
• «خودکارآمدی چیست و چه اهمیتی دارد؟»، سایت تحلیلی خبری عصر ایران، تاریخ بازدید: 9 اسفند 1401ش.
• زاده‌محمدی، علی و دیگران، ««بهبود حرمت خود و خودکارآمدی در نوجوانان»، نشریۀ روانشناسی تحولی، دوره 4، شماره 15، 1387ش.
• کاظمی سیرکانه، سیده آرزو و دیگران، «احساس تنهایی، خودکارآمدی اجتماعی و اعتیاد به اینترنت»، کنگرۀ انجمن روانشناسی ایران، دوره 6، 1396ش.
• محمدی دهاقانی، مریم و یوسفی، فریده، ««رابطۀ انواع خودکارآمدی با خشم: بررسی نقش واسطه‌ای حل مسئلۀ اجتماعی»، نشریۀ روانشناسی تحولی روانشناسان ایران، سال 12، شماره 47، 1395ش.
• مرادی، فاطمه و رفیعیان، مهشید، «خودکارآمدی و چگونگی تأثیر آن بر رفتار»، مجلۀ بهورز، سال 29، 1398ش.
• وزیری، شهرام و دیگران، «خودکارآمدی جنسی و رضایت زناشویی»، نشریۀ اندیشه و رفتار در روانشناسی بالینی، دوره 4، شماره 16، 1389ش.
• Bhupinder S, Rakhi U, “Self-Efficacy and well-being of adolescents”, JIAAP, 2009.
• Rajabi, G., “Reliability and Validity of the General Self-Efficacy Beliefs Scale (GSE-10) Comparing the Psychology Students of Shahid Chamrin University and Azad University of Marvdasht, New Thought Educate 2(1), 2006.