خون‌بس
خون‌بس، آیین جلوگیری از ادامه‌ی دعوا و کشتار و اصلاح روابط قبایل.
خون‌بس، رسمی میان جوامع سنتی در هنگام وقوع قتل، جنگ یا نزاع برای پیش‌گیری از ادامه‌ی خون‌ریزی و ایجاد صلح و آشتی با پا درمیانی ریش‌سفیدان و بزرگان طایفه است. چون این آیین مانع نزاع‌های بعدی می‌شود به آن خون‌بس می‌گویند.[۱] خون‌بس در میان عرب‌زبان‌های خوزستان به «فصل» نیز معروف است.[۲]
پیشینه
در برخی جوامع سنتی، واکنش‌ها به قتل یکی از اعضای قبیله، بسیار پردامنه بود[۳] و جنگ و نزاع میان قبیله‌ی فرد کشته شده با قبیله قاتل، آن‌قدر ادامه می‌یافت تا قاتل، قصاص می‌شد یا طایفه‌ی او با پرداخت دیه، رضایت طایفه‌ی مقتول را به‌دست می‌آوردند.[۴] در این جوامع، حق خون‌داری از پدر به فرزند و نیز به خویشاوندان انتقال مي‌یابد.[۵] راهکار این جوامع برای کوتاه کردن دوره نزاع، رسم خون‌بس بوده است.[۶] سنت خون‌بس، پیشینه طولانی دارد و در منابع کهن به مصادیقی از سنت خون‌بس در ایران باستان اشاره شده است.[۷] پیشینه این آیین در لرستان، به 800 سال پیش باز می‌گردد.[۸]
دیه در خون‌بس
در صورت وقوع قتل یا هرگونه آسیب، ریش‌سفیدان و بزرگان طایفه برای پایان دادن به دعواهای خونین بین دو قوم، دختری از طایفه‌ی قاتل به طایفه‌ی مقتول می‌دادند که عرب‌ها به آن «فصیله» می‌گفتند.[۹] اگر سن دختر کم بود، اقوام صبر می‌کردند تا به سن بلوغ برسد و به عقد مردی از طایفه مقتول درآید.[۱۰] گاهی با توجه به میزان جرم یا طبقه‌ی اجتماعی قاتل و مقتول، تا چهار دختر به طایفه‌ی مقتول داده می‌شد.[۱۱] این دختران جهیزیه، مهریه و جشن عروسی نداشتند[۱۲] و از جایگاه پایینی در طایفه برخوردار می‌شدند.[۱۳]
افزون بر دختر، دیه‌ای شامل پول،[۱۴] اسلحه ضارب و زمین نیز داده می‌شد.[۱۵] عشایر بلوچ به این خون‌بها «بِجار»[۱۶] و در لرستان «تاسو» می‌گفتند.[۱۷] امروزه خون‌بها بیشتر شامل پول، اسلحه و زمین می‌شود. گاهی قاتل خود را کفن‌پوش کرده و با قرآن و شمشیر نزد طایفه‌ي مقتول می‌رفت. اگر آنها قبول می‌کردند، دست خود را روی قرآن، وگرنه دست روی شمشیر می‌گذاشتند.[۱۸] در کردستان، اگر قاتل کفن پوشیده و شمشیر بر گردن به خانه‌ی مقتول می‌رفت، خانواده‌ی مقتول در ازای دریافت دیه رضایت می‌دادند.[۱۹]
آداب خون‌بس
در مراسم خون‌بس چند نفر از بزرگان و سادات دو طایفه و نزدیکان مقتول شرکت می‌کردند.[۲۰] قاتل دست‌بسته و یا با قرآن و شمشیر حضور می‌یافت. بزرگی از طایفه‌ی مقتول پیشنهاد می‌داد که خانواده مقتول میان قرآن و شمشیر یکی را انتخاب کنند و خانواده‌ی مقتول به دلیل شأن قرآن و جایگاه بزرگان طایفه، رضایت می‌دادند.[۲۱]
در برخی عشایر لر و لک، خانواده‌ی قاتل چند رأس گوسفند، مقداری برنج، چای، قند و سیگار توسط سلمانی یا حمامی، برای خانواده‌ی مقتول می‌فرستادند.[۲۲] عشایر بیرانوند، اسب سیاه‌پوشی را که کاردی بر گردن داشت، نزد خانواده‌ی مقتول می‌فرستادند که به این اسب «کارت کُتَل» می‌گفتند.[۲۳]
در میان عشایر عرب زبان، هنگامی که قتلی صورت می‌گرفت، خانواده‌ی قاتل از خانواده‌ی مقتول فرصت می‌گرفتند؛ در این مدت خانواده‌ی قاتل مصونیت داشت. در پایان فرصت، اگر دو خانواده به توافق نمی‌رسیدند، میان دو عشیره جنگ می‌شد؛ اما اگر به توافق می‌رسیدند، خانواده‌ی فصل‌دهنده پرچمی را که نماد پرچم حضرت ابوالفضل است، به چوب می‌بست.[۲۴]
درخواست ثبت خون‌بس در فهرست آثار ناملموس
برخی استان‌های کشور، برای ثبت خون‌بس در فهرست آثار ناملموس تلاش کرده‌اند. اما تعدادی از زنان خوزستانی در فضای مجازی با هشتگ‌های #من_فصیله_نمی‌شوم و #من_خون‌بس_نمی‌شوم، به ثبت این رسم در فهرست میراث معنوی اعتراض کردند. برخی از مؤسسه‌های مردم‌نهاد نیز از قوه‌ی قضاییه درخواست کردند که بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، از حقوق شرعی و قانونی زنان حمایت شود.[۲۵] رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز رضایت دختر را در اجرای رسم خون‌بس، شرط صحت شرعی آن دانسته است.[۲۶]
فیلم سینمایی خون‌بس
فیلم سینمایی خون‌بس به نویسندگی و کارگردانی ناصر غلامرضایی در سال 1369 به این موضوع پرداخته است.[۲۷]
پانویس
- ↑ اکرمی، «ناگفته‌هایی درباره آیین خون‌بس»، سایت ایسنا.
- ↑ وائلی‌زاده، «پرونده‌ای بهنام قربانیان آیین خون‌بس»، سایت ایرنا.
- ↑ رید، انسان در عصر توحش، ۱۳۶۳ش، ص۳۳۹.
- ↑ زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۹۱۸.
- ↑ شهبازی، ایل ناشناخته: پژوهشی در کوه‌نشینان سرخی فارس، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۹؛ مستوفی، تاریخ گزیده، ۱۳۳۹ش، ص۴۹۰.
- ↑ ماسوری، «خی‌صل»، نامه انسان شناسی، ۱۳۸۲ش، ص۷۴.
- ↑ وائلی‌زاده، «پرونده‌ای بهنام قربانیان آیین خون‌بس»، سایت ایرنا.
- ↑ «رسمی که برای رضای خدا نیست/ عروسانی که قربانی می‌شوند»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن.
- ↑ اکرمی، «ناگفته‌هایی درباره آیین خون‌بس»، سایت ایسنا.
- ↑ تیموری، «خین صالح و کالات»، ۱۳۸۱ش، ص۸۱.
- ↑ جانب‌الهی، «نکاتی از نقش پنهان زن در گستره پنج قرن تاریخ عشایر بلوچ»، ۱۳۶۹ش، ص۴۷-۴۸.
- ↑ جانب‌الهی، «نکاتی از نقش پنهان زن در گستره پنج قرن تاریخ عشایر بلوچ»، ۱۳۶۹ش، ص۵۰.
- ↑ «رسمی که برای رضای خدا نیست/ عروسانی که قربانی می‌شوند»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن.
- ↑ تیموری، «خین صالح و کالات»، ۱۳۸۱ش، ص۷۹.
- ↑ حنیف، شناخت ایل بیرانوند، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۳.
- ↑ برقعی، سازمان سیاسی حکومت محلی بنت، ۱۳۳۶ش، ص۲۰۴.
- ↑ امرایی، «با عشایر لرستان از نزاع تا انتقام و صلح»، ۱۳۷۵ش، ص۱۴۸.
- ↑ اکرمی، «ناگفته‌هایی درباره آیین خون‌بس»، سایت ایسنا.
- ↑ Nikitin, lis kurdes, 1956, p136-136.
- ↑ بلوکباشی، جامعه ایلی در ایران، ۱۳۸۳ش، ص۶۴.
- ↑ بهمن‌بیگی، عرف و عادت در عشایر فارس، ۱۳۲۴ش، ص۳۵.
- ↑ ایزدپناه، فرهنگ لکی، ۱۳۶۷ش، ص۵۳؛ کرزبر یاراحمدی، فرهنگ مردم بروجرد، ۱۳۸۸ش، ص۳۱۳.
- ↑ حنیف، شناخت ایل بیرانوند، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۴؛ ایزدپناه، فرهنگ لکی، ۱۳۶۷ش، ص۵۳.
- ↑ عزیزی، قبایل و عشایر عرب خوزستان، ۱۳۷۳ش، ص۱۱۵.
- ↑ وائلی‌زاده، «پرونده‌ای بهنام قربانیان آیین خون‌بس»، سایت ایرنا.
- ↑ «نظر صریح مقام معظم رهبری درباره رسم خون‌بس»، اقتصاد نیوز.
- ↑ «فیلم خون‌بس»، وبسایت مشخصات، تاریخ بازدید، 26 اردیبهشت 1401.
منابع
قرآن کریم
- اکرمی، زهرا، «ناگفته‌هایی درباره آیین خون‌بس»، سایت ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳ شهریور ۱۳۹۹ش.
- امرایی، زهرا، «با عشایر لرستان از نزاع تا انتقام و صلح»، لرستان‌نامه، شماره ۱، ۱۳۷۵ش.
- ایزدپناه، حمید، فرهنگ لکی، تهران، موسسه فرهنگی جهانگیری، ۱۳۶۷ش.
- برقعی، محمد، سازمان سیاسی حکومت محلی بنت، تهران، مازیار، ۱۳۳۶ش.
- بلوکباشی، علی، جامعه ایلی در ایران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
- بهمن‌بیگی، محمدبهمن، عرف و عادت در عشایر فارس، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۲۴ش.
- تیموری، بهمن، «خین صالح و کالات»، فصل‌نامه فرهنگ مردم، شماره ۳، ۱۳۸۱ش.
- جانب‌الهی، سعید، «نکاتی از نقش پنهان زن در گستره پنج قرن تاریخ عشایر بلوچ»، ذخایر انقلاب، شماره ۱۱، ۱۳۶۹ش.
- جمعی از نویسندگان، دایره المعارف فارسی، ]بی‌تا[، ]بی‌نا[، ]بی‌جا[.
- حنیف، محمد، شناخت ایل بیرانوند، خرم‌آباد، پیغام، چ۱، ۱۳۷۷ش.
- «رسمی که برای رضای خدا نیست/ عروسانی که قربانی می‌شوند»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آذر ۱۳۹۸ش.
- رید، اولین، انسان در عصر توحش، ترجمه محمود عنایت، تهران، هاشمی، ۱۳۶۳ش.
- زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، به‌ترجه علی جواهرکلام تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۹ش.
- شهبازی، عبدالله، ایل ناشناخته: پژوهشی در کوه‌نشینان سرخی فارس، تهران، نشرنی، چ۱، ۱۳۶۶ش.
- عزیزی، یوسف، قبایل و عشایر عرب خوزستان، تهران، یوسف عزیزی، ۱۳۷۳ش.
- کرزبر یاراحمدی، غلام‌حسین، فرهنگ مردم بروجرد، تهران، طرح‌آینده، ۱۳۸۸ش.
- ماسوری، «خی‌صل»، نامه انسان شناسی، شماره ۳، ۱۳۸۲ش.
- مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۹ش.
- «نظر صریح مقام معظم رهبری درباره رسم خون‌بس»، اقتصاد نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۳۹۹ش.
- وائلی‌زاده، نادره، «پرونده‌ای بهنام قربانیان آیین خون‌بس»، سایت ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مرداد ۱۳۹۹ش.
- Nikitin, vasilij, Les Kurdes, paris, 1956.