دایه

دایه؛ زنی که به‌جای مادر به کودک شیر‌ داده و از او پرستاری و نگهداری می‌کند.

دایه، به زنی گفته می‌شود که به‌جای مادر، نگهداری و پرورش نوزاد را بر عهده می‌گیرد و معمولاً با شیر خود او را تغذیه می‌کند. به‌کارگیری دایه در جامعۀ بشری، سابقۀ طولانی دارد. وظیفۀ مهم شیردهی به کودک موجب شده که دوری دایه از رذایل اخلاقی، مورد توجه باشد. همچنین بسیاری از خانواده‌ها، دایه را عضوی از خانواده قلمداد کرده و به حقوق معنوی و مادی او، توجه ویژه‌ای داشته‌اند.

مفهوم‌شناسی

دایه به‌معنای قابله، شیر‌دهنده و پرستار کودک است.^[۱] برخی معتقدند واژۀ دایه بیشتر دربارة زنان به‌کار رفته، ولی خود واژه، دلالت جنسیتی ندارد و می‌تواند برای مرد هم به‌کار رود. در شاهنامة فردوسی این واژه (دایه) دربارة رستم به‌کار رفته ‌است.^[۲]

فرق مادر و دایه

مادر کسی است که فرزند را به‌دنیا می‌آورد؛^[۳] اما دایه، در جایگاه مادر دوم کودک قرار می‌گیرد که وظیفۀ شیردهی و مراقبت از کودک را بر عهده دارد.^[۴]

ویژگی‌ها

به‌دلیل اهمیت مسئولیت شیر‌دهی و نگهداری از کودک در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی، بر ویژگی‌های زیر تأکید شده است:

توجه دایه به مناسک دینی مانند نماز و روزه؛
طهارت، تقوا و پاکی چشم و دل؛
عدم سابقۀ دزدی و هرزگی ؛
جوانی و تندرستی؛^[۵]
دوری از اضطراب، پرخاشگری، و پراکندگی حواس ؛
خوش‌خلقی و صبوری؛
علاقمندی به کودک.^[۶]

همچنین تغذیة دایه به‌دلیل تأثیری که در رشد جسمی و شخصیتی کودک دارد، باید متناسب با رشد و نیاز کودک به گونه‌ای باشد که میزان کمی و کیفی شیر او را بهبود بخشد.^[۷]

وظایف دایه

دایه به‌جای مادر، نگهداری و پرورش نوزاد را برعهده می‌گیرد و نوزاد از شیر او تغذیه می‌کند. ^[۸] دایه‌ها اغلب در خانواده‌های متوسط و ثروتمند، پرستارانی تمام‌وقت بودند که وظیفه شیردهی و نگهداری از کودک یا کودکان این خانواده‌ها را به‌صورت تمام‌وقت یا نیمه‌وقت بر عهده داشتند. در برخی شرایط دایه به‌دلیل تعداد زیاد فرزندان یک خانواده فقط وظیفه مراقبت و نگهداری از آنها را بر عهده داشت.^[۹]

جایگاه دایه در فرهنگ اسلامی

دایه در جوامع مسلمان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. در دورة جاهلی و در میان مردم عرب استخدام دایه به‌ویژه از میان زنان بادیه‌نشین، از سنّت‌های اشراف مکه محسوب شده و مرسوم بوده است.^[۱۰] در کنار شماری از علل و انگیزه‌های خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی؛ رسم استخدام دایه در سراسر سرزمین‌های اسلامی تثبیت شده است. قرآن‌کریم در تصریح اهمیت جایگاه دایه در آیه 6 سورة طلاق به اعطای مزد به دایه در قبال شیردادن به کودکان اشاره کرده است.^[۱۱] در زمان تولد حضرت محمد، به‌دلیل عوامل مختلف مانند عدم توانایی مادر در شیر دادن به فرزند، شیردهی و نگهداری او را بانویی به نام حلیمه بر عهده گرفت.^[۱۲] همچنین بر اساس مستندات تاریخی در دوره‌‌های مختلف اسلامی دایه‌ها یا فرزندان‌شان نزد خلفا و سلاطین از موقعیت ممتازی برخوردار بودند، به‌طوری که در بسیاری از موارد در دستگاه حکومتی نفوذ کرده و دارای جایگاه معتبری شده‌اند.^[۱۳]

جایگاه دایه در فرهنگ ایرانی

دایه در فرهنگ ایرانی از جمله مهم‌ترین عوامل کمک‌کننده در فرزند‌آوری خانواده‌ها بوده است. وجود دایه در خانواده‌های ایرانی سبب علاقه فراوان والدین و خانواده‌ها به فرزندآوری بوده است. زنان در خانواده‌های ثروتمند که تعداد بچه‌های آنها زیاد بوده برای نگهداری از فرزندان خود دایه استخدام می‌کردند. این امر به‌دلیل کاهش وظایف و مسئولیت‌های مراقبتی مادر، سبب ایجاد انگیزه برای فرزند‌آوری بیشتر توسط آنها می‌شد. بسیاری از خانواده‌های ایرانی به‌دلیل توانایی بیشتر زنان عشایر در نگهداری و مراقبت از کودکان تمایل داشتند دایه فرزندان خود را از میان زنان عشایر انتخاب کنند.^[۱۴]

علت دایه گرفتن

زایمان‌های مکرر مادران با فاصله اندک میان فرزندان و در برخی موارد سوءتغذیه مادر سبب می‌شد که نوزاد نتواند از شیر مادر برای تکمیل مراحل رشد خود استفاده کند. به‌همین دلیل برخی پزشکان توصیه می‌کردند که مادر از شیر‌دادن به نوزاد خودداری کند. همچنین از جمله دلایل دیگر در انگیزه‌های استخدام دایه، مرگ‌و‌میر بسیاری از مادران به هنگام زایمان و همچنین طلاق یا مسافرت مادر، تمایل والدین به حضور نداشتن نوزاد در منزل و حتی عدم تمایل زنان طبقات مرفه به شیر‌دادن نوزاد با انگیزة حفظ تناسب اندام یا آزادی عمل بیشتر بوده است.^[۱۵]

وظایف خانواده کودک در قبال دایه

برخی کارشناسان معتقدند همان گونه که دایه در قبال فرزندان یک خانواده وظایف متعددی را بر عهده دارد، خانواده کودک نیز در قبال زحمات دایه وظایف متعددی بر عهده دارند که عبارت‌اند از:

برخورد و رفتار با عطوفت و مهربانی با دایه؛
رفع نیاز‌های دایه تا حد امکان؛^[۱۶]
توجه به ویژگی‌های اخلاقی، اعتقادی و سلامت دایه؛^[۱۷]
فراهم‌کردن اسباب آسایش و آرامش دایه؛
تعیین‌کردن دستمزد کافی برای دایه؛

در برخی خانواده‌ها دایه از جایگاه ویژه‌ای میان اعضای یک خانواده برخوردار بوده به‌طوری که برای او ارث تعیین می‌کردند. ^[۱۸] همچنین در برخی شرایط به‌دلیل وجود وابستگی روحی میان دایه و فرزند خانواده، گاهی ارتباط او با کودک تا زمان نوجوانی، بزرگسالی و تولد فرزندان نسل بعد نیز ادامه یافته است. به‌همین دلیل، دایه‌ها دارای جایگاه اجتماعی نسبتاً معتبری بودند و اهمیت و احترام به دایه‌ها در محیط خانواده به اندازة مادران بوده است.^[۱۹]

جایگزین‌های امروزی دایه

گسترش و رواج تغذیة نوزاد با شیرخشک از اهمیت استخدام دایه و پرورش کودک با شیر طبیعی انسان کاسته است. همچنین جایگزین‌کردن پرستارانِ کمابیش تحصیل‌کرده کودکان، در منزل یا در مهد‌‌کودک‌ها رویکرد جدیدی در رشد و پرورش کودکان ایجاد کرده که شباهتی به نوع پرورش دایگی سنتی قدیم ندارد.^[۲۰]

مزایا و معایب استخدام دایه برای کودک

استفاده از دایه به‌منظور رشد و پرورش کودک مزایا و معایب متعددی دارد. از جمله مزایای استخدام دایه برای کودک عبارت‌اند از:

مراقبت بیشتر از کودک در خانواده‌های با فرزند بیشتر، به‌دلیل کمبود زمان مادر در انجام مسئولیت‌ها؛
تغذیه کودک با شیر طبیعی؛
کاهش مسئولیت‌های مادر در محیط خانواده؛
نگهداری از کودک در شرایط اضطرار مانند طلاق والدین یا مسافرت؛
رشد و پرورش کودک در بستر خانواده؛

معایب استخدام دایه برای پرورش نوزاد عبارت‌اند از:

وابستگی عاطفی کودک به دایه؛
در برخی موارد عدم پذیرش مادر به‌جای دایه؛
تأثیر خصوصیات روحی و اخلاقی دایه بر کودک و ایجاد دوگانگی در تربیت کودک.^[۲۱]

پانویس

منابع

«دایه عضوی از خانواده بود»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.
«دایه»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ذیل واژۀ مادر، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.
ذوالفقاری، محمد حسین، «حلیمه دایه پیامبر اسلام»، پیام زن، شماره 251، 1391ش.
معین، محمد، لغت‌نامه، ذیل واژۀ دایه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[1] . معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ دایه، در وب‌سایت واژه‌یاب.

[2] . «دایه»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[3] . دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ مادر، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[4] . «دایه عضوی از خانواده بود»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[5] . «دایه عضوی از خانواده بود»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[6] . «دایه عضوی از خانواده بود»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[7] . «دایه»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[8] . «دایه»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[9] . «دایه عضوی از خانواده بود»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[10] . «دایه»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[11] . «دایه»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[12] . ذوالفقاری، «حلیمه دایه پیامبر اسلام»، 1391ش، ص1.

[13] . «دایه»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[14] . «دایه عضوی از خانواده بود»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[15] . «دایه»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[16] . «دایه عضوی از خانواده بود»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[17] . «دایه»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[18] . «دایه عضوی از خانواده بود»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[19] . «دایه»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[20] . «دایه»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[21] . «دایه»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: 3 آذر 1401ش.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]