دستۀ عزا
دستۀ عزا؛ گروه‌های عزادار که در سالگرد شهادت اهل‌بیت، سوگوارانه پیاده‌روی می‌کنند.
دستۀ عزا از نمادهای عزاداری در فرهنگ شیعیان است. شیعیان به‌ویژه در تاسوعا و عاشورا به‌صورت دسته‌دسته با حرکت در کوچه و بازار، افزون‌بر ابراز احساسات و عواطف خود دربارۀ امام حسین و گرامی‌داشت واقعۀ کربلا، پایبندی خود به آرمان‌های امام حسین را اعلام می‌کنند. امروزه برپایی دسته‌های عزاداری از ایران به گروه‌های شیعه در بسیاری از کشورهای آسیایی، اروپایی و آمریکا گسترش یافته است.
مفهوم‌شناسی
دسته به گروهی از افراد گفته می‌شود که در یک‌جا، باهم بوده و یا باهم حرکت می‌کنند.[۱] در فرهنگ شیعیان، دستۀ عزا به گروه‌هایی از عزاداران گفته می‌شود که به قصد سوگواری گردهم آمده و با تشریفات و آداب خاصی در بعضی مکان‌ها و کوچه و خیابان حرکت کرده و عزاداری می‌کنند. تعداد افراد در هر دستۀ عزاداری از چند نفر تا چند هزار نفر، متغیر است.[۲]
شکل و محتوای دستۀ عزاداری
دسته‌های عزاداری گونه‌های مختلفی را شامل می‌شود که مهمترین آن دستۀ سینه‌زنی و دستۀ زنجیرزنی است. افراد در دستۀ سینه‌زنی که رایج‌ترین گونۀ دسته‌های عزاداری است با حرکت در مسیری مشخص همراه با نوحه‌خوانی یک مداح، سینه‌زنی می‌کنند. دسته‌های زنجیرزنی نیز همراه با نواختن طبل و سنج بوده و افراد در دو ستون موازی حرکت کرده و زنجیرزنی می‌کنند و گاهی همراه با زنجیرزنی نوحه‌ای را نیز زمزمه می‌کنند. به‌طور معمول افراد روحانی، پیرغلامان و ریش‌سفیدان هر محله در صف اول دسته، قرار می‌گیرند.[۳] پیشاپیش دسته‌های عزاداری، معمولا پرچم‌های بسیار بلندی حمل می‌شود و به‌دنبال آن پرچمی حمل می‌شود که نشان آن دسته است. پرچم دسته، معمولا در ابعاد بزرگ از جنس مخمل سیاه یا سبز یا سرمه‌ای است که نام دسته بر آن نوشته شده و گاهی حدیث و یا صحنه‌ای از وقایع عاشورا بر آن تصویر می‌شود. در روزهای مهم عزاداری، پس از پرچم، علم‌ها و توغ‌های هیئت قرار می‌گیرد و سپس علامت هیئت و به‌دنبال آن گروه عزاداران حرکت کرده و سینه‌زنی می‌کنند. شیپورزن‌ها، طبال‌ها و سنج‌زن‌ها در انتهای دسته قرار می‌گیرند و مداح در کنار آنها نوحه‌خوانی می‌کند. در انتهای دسته نیز پرچمی مشابه پرچم دسته حرکت داده می‌شود که دسته را از دسته‌های دیگر جدا می‌سازد. در ایران بیشتر دسته‌ها مردانه بوده و زنان در هستۀ اصلی آن حضور ندارند، اما گاهی در آخر دسته و پشت سر آن حرکت می‌کنند و گاهی نیز در مسیر حرکت دسته‌ها قرار گرفته و دسته را تماشا و با آن هم‌نوایی می‌کنند.[۴] مهمترین زمان برای حرکت دسته در دهۀ اول ماه محرم به‌ویژه در روز تاسوعا و عاشورا است و هر دستهای مسؤل و متولی خاص خود را دارد.[۵]
تاریخچه
ابن‌اثیر مورخ مشهور، شروع دسته‌های سینه‌زنی را مربوط به دورۀ آل‌بویه در سال ۳۵۲ ق می‌داند.[۶] بعضی دیگر با اعتقاد به این‌که شکل‌گیری دستجات عزاداری در یک فرآیند طبیعی در بستر زمان رخ داده و به‌تدریج تبدیل به سنت شده است،[۷] بنیان‌گذار اولین دستۀ عزاداری را حضرت زینب می‌دانند که در مدینه و همراه زنان اهل‌بیت، با نظم خاص و با گریه و آه و ناله و بر سر زنان به سمت مسجد و حرم رسول خدا حرکت و عزاداری می‌کردند. دسته‌های عزاداری در طول تاریخ فراز و نشیب‌های فراوانی داشته و بسیاری از دوره‌ها با مخالفت حکومت و چالش‌هایی همراه بوده است.[۸] در دورۀ آل‌بویه که شیعیان آزادی نسبی یافته بودند بازهم دسته‌های عزاداری از سوی بعضی مخالفان متعصب به جدال‌های خونین کشیده می‌شدند. در دورۀ سلجوقی نیز مخالفت‌ها ادامه داشت. در دورۀ صفوی، شاهان صفوی به عزاداری‌ها رسمیت داده و سعی کردند امنیت را برای حرکت دسته‌های عزاداری فراهم کنند.[۹] دسته‌های عزاداری در دورۀ صفوی، با خواندن اشعار در رثای امام حسین در کوچه‌ها و خیابان‌ها می‌گشتند؛[۱۰] به‌گونه‌ای که این دستجات عزاداری مورد توجه گردشگران اروپایی قرار گرفت و آنها در سفرنامه‌های خود به این دسته‌های عزاداری اشاره کرده‌اند.[۱۱] بعضی معتقدند که ادوات نظامی مانند شیپور و علم و همچنین طبل و سنج از همین دوره وارد دسته‌های عزاداری شد.[۱۲] تاریخ‌نویسان دورۀ قاجار، تعداد دسته‌های عزاداری در تهران را تا دوهزار برشمرده‌اند.[۱۳] در اواخر دورۀ قاجار دستجات عزاداری به قدری رونق و رواج یافته بود که رضا پهلوی برای کسب محبوبیت و مقبولیت میان مردم، دستۀ قزاق‌ها را تشکیل داده و در ایام عزاداری دسته راه می‌انداخت، اما بعد از رسیدن به قدرت، مراسم عزاداری از جمله دسته‌های عزا را ممنوع ساخت. بعد از پهلوی اول و در آشفتگی‌های ناشی از جنگ جهانی دوم و کمتر شدن فضای خفقان در کشور، علما و مردم دوباره خواهان آزاد شدن مراسم عزاداری شدند و شاه جدید مجبور به پذیرش خواستۀ آنها شد.[۱۴] در سال‌های بعد و به‌ویژه با شروع نهضت امام خمینی دسته‌های عزاداری بیش از پیش کارکرد سیاسی و اعتراضی به حکومت شاه پیدا کردند و بعضی دسته‌داران بزرگ مانند طیب حاج‌رضایی در همین‌راه جان خود را از دست دادند.[۱۵] رهبران انقلاب اسلامی منشأ شکل‌گیری نهضت و انقلاب اسلامی را همین مجالس عزا و دسته‌های سینه‌زنی دانسته‌اند.[۱۶]
دسته‌های عزا در ایران
در ایران، هر شهر و روستا و نیز هر محله‌ای برای خود دستهای دارد. به‌طور معمول عزاداران یک دستۀ خاص، به‌مناسبتی مانند هم‌محله‌ای، هم‌هیئتی، هم‌صنفی و یا هم‌قومیتی با یکدیگر ارتباط و اشتراک دارند. به همین دلیل گاهی آن دسته با همان ویژگی مشترک نام‌گذاری و یا مشهور می‌شود. دسته‌های عزاداری در ایران با توجه به فرهنگ و قومیت آن شهر و محله دارای شکل و محتوای متفاوت هستند.[۱۷] در بعضی مناطق ایران، دسته‌های عزا با گشتن در کوچه‌ها، علم خود را نیز داخل خانه‌ها برده و آنجا سینه‌زنی می‌کنند.[۱۸] بزرگان دینی به برپایی دسته‌های عزاداری اهتمام زیادی داشته و حتی با کهولت سن و ضعف جسمانی، سعی می‌کنند در صفوف دسته‌های عزاداری حضور داشته باشند.[۱۹] بعضی بزرگان دینی در ایران علاوه‌بر این‌که دسته‌های عزاداری راه می‌انداختند، برای احترام به دستۀ عزا، خود با پای برهنه در آن شرکت می‌کردند. در فرهنگ ایرانیان حتی گِل و خاکی که بر روی عزادارن دسته می‌نشیند مورد احترام بوده و معروف است که آیت‌الله بروجردی از مراجع دینی بزرگ، برای شفای چشم خود از گِلی که دستۀ عزاداران به سر و روی خود می‌مالیدند استشفا کرد.[۲۰] در گذشته دسته‌های عزاداری مختص ایام محرم بود، اما امروزه دسته‌های عزاداری به‌مناسبت‌های مختلفی مانند شهادت امام حسن مجتبی،[۲۱] شهادت امام حسن عسکری[۲۲] و شهادت دیگر امامان و به‌ویژه ایام فاطمیه تشکیل می‌شود و بزرگان و مراجع دینی با پای پیاده در این مراسم شرکت و ادای احترام می‌کنند.[۲۳]
دسته‌های عزادار در جهان
امروزه در بسیاری از کشورهای شیعه‌نشین، حرکت دسته‌های عزا از آیین‌ها و رسوم مهم عزاداری در هر منطقه شده است. برای مثال در افغانستان،[۲۴] عراق، لبنان، سمرقند، بخارا، تاشکند، اندونزی، پاکستان و هند، حرکت دسته‌های عزاداری از جمله آداب‌ورسوم شیعیان در ماه محرم است.[۲۵] برخی دسته‌های عزا، تاریخ چند صدساله دارند مانند دسته طویرج در عراق که هنوز هم رسم و سنت‌های گذشتۀ خود را حفظ کرده است.[۲۶] امروزه دسته‌های عزاداری شیعیان در کشورهای اروپایی مانند انگلیس[۲۷] و نیز در آمریکا، شبیه دسته‌های عزا در ایران برپا می‌شود.[۲۸]
کارکردهای دسته عزاداری
قرآن کریم بر گرامی‌داشت شعائر الهی تاکید دارد.[۲۹] یکی از وظایفی که قرآن کریم نسبت به اهل‌بیت برشمرده اظهار مودت و محبت به آنهاست.[۳۰] شیعیان با برپایی دسته عزا، شعائر الهی را گرامی داشته[۳۱] و محبت خود به آنها را اظهار می‌کنند.[۳۲] همچنین دسته‌های عزا در طول تاریخ نوعی قدرت‌نمایی و تظاهر اجتماعی شیعیان محسوب می‌شده است.[۳۳] بعضی بزرگان ایران، حیات فرهنگ و هویت ملت ایران را به همین روضه‌ها و دسته‌های عزاداری نسبت داده[۳۴] و توصیه کرده‌اند دسته‌های عزاداری به‌همان شکل سنتی خود حفظ شود.[۳۵] بعضی نویسندگان غربی نیز با مشاهدۀ دسته‌های پرشکوه عزاداری در ایران، آن را غرورآفرین و نمایشگر قدرت شیعیان توصیف کرده[۳۶] و بعضی دیگر برای نشان دادن شدّت این قدرت، تعبیر بمب را برای آن به‌کار برده‌اند.[۳۷] در مقاطعی از تاریخ نیز دسته‌های عزاداری، کارکرد و قدرت سیاسی خود را نشان داده‌اند؛ مانند سال‌هایی که ایران در آستانۀ پیروزی انقلاب اسلامی قرار داشت و انقلابیون با دسته‌های عزاداری علیه حکومت پهلوی شعار اعتراضی سرمی‌دادند.[۳۸] نهادینه‌سازی نظم و انضباط و احساس مسؤلیت اجتماعی و تقویت اعتماد به‌نفس از دیگر کارکردهای دسته‌های عزاداری دانسته شده است.[۳۹]
چالش‌ها
کم‌اهمیت انگاشتن دسته‌روی در شهر:
امروزه هیئت‌های اصیل و با سابقه کمتر دسته بیرون برده و بیشتر بر همان مکان خاص مانند داخل حسینیه‌ها و مساجد تمرکز دارند. در حالی‌که بر اساس فرهنگ شیعیان، عزاداری برای امام حسین علاوه‌بر آثار فردی که دارد یک وظیفۀ اجتماعی به شمار می‌رود. از این منظر، حرکت دسته در کوی و برزن، گامی برای زنده‌کردن شعارهای امام حسین در جامعه است.[۴۰]
تداخل حرکت دسته با مدیریت شهری:
در دوران معاصر بافت شهری دگرگون شده و دسته‌روی در بعضی شهرها با مدیریت شهری تداخل کرده که موجب کمتر شدن حرکت دسته‌ها به‌ویژه در شهرهای بزرگ شده است.[۴۱] در این مورد پیشنهاد بعضی کارشناسان این‌است‌که مسؤلین شهری و شهرداری شرایطی را برای حضور دسته‌ها فراهم کند.[۴۲]
انجام کارهای هنجارشکن در دسته:
در بعضی دسته‌ها به اسم عزاداری رفتارهایی مانند قمه‌زنی شکل می‌گیرد[۴۳] و یا بر بدن خود قفل می‌زنند،[۴۴] در حالی‌که بزرگان دینی این‌گونه رفتارها را موجب ضایع کردن عزاداری دانسته‌اند.[۴۵] همچنین بعضی با بی‌اعتنایی به حجاب اسلامی، در دستۀ عزاداری حضور پیدا می‌کنند که موجب بی‌احترامی به شأن و جایگاه مجلس سوگواری و دستۀ عزا دانسته می‌شود.[۴۶] همچنین اصالت دادن به بعضی از فواید فرعی و غفلت از بعد شناختی، توجه نکردن به حقوق عامه در حرکت دسته مانند صدای بلند آزارنده و یا رقابت‌ها از دیگر آسیب‌هایی است که گاهی گریبانگیر دسته‌های عزاداری می‌شود.[۴۷]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه دسته، وب‌سایت آبادیس.
- ↑ حسام مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، 1395ش، ص221.
- ↑ حسام مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، 1395ش، ص221.
- ↑ حسام مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، 1395ش، ص222.
- ↑ حسام مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، 1395ش، ص223.
- ↑ حسام مظاهری، تراژدی جهان اسلام، ۱۳۹۷ش، ج۳، ص۱۵۸۳.
- ↑ پناهیان، «اهمیت دستجات عزاداری/ چرا نباید از دسته‌های عزاداری غفلت کرد؟»، وب‌سایت پناهیان.
- ↑ واحد پژوهش مؤسسه فرهنگی فخرالائمه، هیئت، ۱۳۹۵ش، ص۴۷.
- ↑ مشهدی نوش‌آبادی، تصوف ایرانی و عزاداری عاشور؛ نقش صوفیه، اهل فتوت و قلندریه در بنیان‌گذاری آیین‌های محرم، ۱۳۹۹ش، ص۱۹۰-191.
- ↑ محرمی، «تاریخ عزادارى براى امام حسین»، ۱۳۸۲ش، ص۲96.
- ↑ مشهدی نوش‌آبادی، تصوف ایرانی و عزاداری عاشور؛ نقش صوفیه، اهل فتوت و قلندریه در بنیان‌گذاری آیین‌های محرم، ۱۳۹۹ش، ص۱۸۸.
- ↑ محرمی، «تاریخ عزادارى براى امام حسین»، ۱۳۸۲ش، ص۲97.
- ↑ رمضان نرگسی، «عزادارى در عصر قاجار»، ۱۳۸۵ش، ص۶۹.
- ↑ «کارکرد سیاسی و اجتماعی عزاداری در دوره پهلوی اول»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ «نگاهی به فعالیت‌های هیئات مذهبی در مبارزه با رژیم پهلوی»،وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ خمينى، اسلام ناب در كلام و پيام امام خمينى، ۱۳۷۸ش، ص۱۲۰.
- ↑ حسام مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، 1395ش، ص221.
- ↑ باقی، «علم و علمگردانی»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «دسته عزاداری با حضور آیت‌الله وحید خراسانی در قم برگزار می‌شود»، خبرگزاری برنا.
- ↑ علی‌محمدی، «۳۵ نکته از سیره علما و بزرگان در توسل به سیدالشهدا»، وب‌سایت معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه.
- ↑ «حرکت دسته عزاداری به مناسبت شهادت امام حسن مجتبی در قرچک»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «برپایی دسته عزاداری شهادت امام حسن عسکری در گیلان»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «پیاده‌روی و عزاداری مراجع تقلید در قم»، وب‌سایت خبري-تحليلي مشرق نيوز.
- ↑ «آئین‌ها و شیوه‌های عزاداری در مناطق مختلف افغانستان»، خبرگزاری اطلس.
- ↑ رنجبران، «مراسم دسته عزاداری»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، 1376ش، ص175.
- ↑ «آیین سوگواری محرم در کشورهای مختلف جهان»، وب‌سایت روزنامه صمت.
- ↑ «تصاویری از دسته عزاداری در آمریکا»، خبرگزاری مهر.
- ↑ سوره حج، آیه 32.
- ↑ سوره شوری، آیه 32.
- ↑ مکارم شیرازی، «حرکت دسته‌های عزادارى به چه شکلى مطلوب است؟»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ پناهیان، «اهمیت دستجات عزاداری/ چرا نباید از دسته‌های عزاداری غفلت کرد؟»، وب‌سایت پناهیان.
- ↑ حسام‌مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی،1395ش، ص224.
- ↑ خمينى، تعليم و تربيت از ديدگاه امام خمينى، 1378ش، ص۱۱۷.
- ↑ خمينى، روحانيت و حوزه‌هاى علميه از ديدگاه امام خمينى، 1391ش، ص176.
- ↑ حسام مظاهری، تراژدی جهان اسلام، 1397ش، ج۳، ص۱۵۹۸.
- ↑ پروخانوف، «ايران هم "بمب" دارد اما»، وب‌سایت عصر امروز.
- ↑ حسام‌مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، 1395ش، ص224.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، 1376ش، ص175.
- ↑ پناهیان، «اهمیت دستجات عزاداری/ چرا نباید از دسته‌های عزاداری غفلت کرد؟»، وب‌سایت پناهیان.
- ↑ حسام مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، 1395ش، ص22۵.
- ↑ پناهیان، «اهمیت دستجات عزاداری/ چرا نباید از دسته‌های عزاداری غفلت کرد؟»، وب‌سایت پناهیان.
- ↑ حسام مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، 1395ش، ص222.
- ↑ «آسیب‌شناسی عزاداری‌های محرم»، وب‌سایت تخصصی مسجد.
- ↑ خامنه‌ای، دیار بصیرت، جهاد و اجتهاد، 1394ش، ص185.
- ↑ عالی، «واکنش حجت‌الاسلام عالی به بی‌حجابی زنان در مراسم عزاداری»، وب‌سایت روزنامه هفت صبح.
- ↑ «آسیب‌شناسی عزاداری‌های محرم»، وب‌سایت تخصصی مسجد.
منابع
- قرآن کریم.
- «آسیب‌شناسی عزاداری‌های محرم»، وب‌سایت تخصصی مسجد، تاریخ درج مطلب: ۲۸ مهر ۱۳۹۳ش.
- «آیین سوگواری محرم در کشورهای مختلف جهان»، وب‌سایت روزنامه صمت، تاریخ درج مطلب: 24 تیر 1403ش.
- «آئین‌ها و شیوه‌های عزاداری در مناطق مختلف افغانستان»، خبرگزاری اطلس، تاریخ درج مطلب: 7 سنبله 1399ش.
- «برپایی دسته عزاداری شهادت امام حسن عسکری در گیلان»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۲ شهریور ۱۴۰۳ش.
- پروخانوف، الکساندر، «ايران هم بمب دارد اما»، وب‌سایت عصر امروز، تاریخ درج مطلب: ۱۰ دی ۱۳۹۰ش.
- پناهیان، علیرضا، «اهمیت دستجات عزاداری/ چرا نباید از دسته‌های عزاداری غفلت کرد؟»، وب‌سایت پناهیان، تاریخ درج مطلب: ۸ اردیبهشت ۱۳۹۲ش.
- «پیاده‌روی و عزاداری مراجع تقلید در قم»، وب‌سایت خبري-تحليلي مشرق نيوز، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1394ش.
- «تصاویری از دسته عزاداری در آمریکا»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 27 تیر 1403ش.
- «حرکت دسته عزاداری به مناسبت شهادت امام حسن مجتبی در قرچک»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 2 شهریور 1402ش.
- حسام مظاهری، محسن، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، 1395ش.
- حسام مظاهری، محسن، تراژدی جهان اسلام، اصفهان، آرما، 1397ش.
- حسین‌زاده، کبریا، «خطوط قرمزی که در محرم زیر پا می‌گذارند»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۵ آبان ۱۳۹۴ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، دیار بصیرت، جهاد و اجتهاد، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، 1394ش.
- خمينى، سیدروح‌الله، تعليم و تربيت از ديدگاه امام خمينى، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1378ش.
- خمينى، سیدروح‌الله، روحانيت و حوزه‌هاى علميه از ديدگاه امام خمينى، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، ۱۳۹۱ش.
- خمينى، سیدروح‌الله، اسلام ناب در كلام و پيام امام خمينى، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، ۱۳۷۸ش.
- «دسته عزاداری با حضور آیت‌الله وحید خراسانی در قم برگزار می‌شود»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1403ش.
- رمضان نرگسی، رضا، «عزادارى در عصر قاجار»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره ۹، ۱۳۸۵ش.
- رنجبران، ابوالفضل، «مراسم دسته عزاداری»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آذر ۱۳۸۸ش.
- عالی، مسعود، «واکنش حجت‌الاسلام عالی به بی‌حجابی زنان در مراسم عزاداری»، وب‌سایت روزنامه هفت صبح، تاریخ درج مطلب: 5 مرداد 1403ش.
- علی‌محمدی، کاظم، «۳۵ نکته از سیره علما و بزرگان در توسل به سیدالشهدا»، وب‌سایت معاونت تهذیب و تربیت حوزه‌های علمیه، تاریخ درج مطلب: 27 تیر 1402ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 24 مهر 1403ش.
- «کارکرد سیاسی و اجتماعی عزاداری در دوره پهلوی اول»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۰ بهمن ۱۴۰۰ش.
- محرمی، غلامحسن، «تاریخ عزاداری برای امام حسین »، مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شمارۀ 3، 1382ش.
- مشهدی نوش‌آبادی، محمد، تصوف ایرانی و عزاداری عاشور؛ نقش صوفیه، اهل فتوت و قلندریه در بنیان‌گذاری آیین‌های محرم، اصفهان، آرما، چ۳، ۱۳۹۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، «حرکت دسته‌های عزادارى به چه شکلى مطلوب است؟»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 25 مهر 1403ش.
- «نگاهی به فعالیت‌های هیئات مذهبی در مبارزه با رژیم پهلوی»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ بازدید: 29 مهر 1403ش.
- واحد پژوهش مؤسسه فرهنگی فخرالائمه، هیئت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۵ش.