دلبستگی کودک- مادر

دلبستگی کودک- مادر؛ تأثیر کیفیت دلبستگی کودک به مادر در رشد و تکامل کودک.

رابطه کودک- مادر، در فراهم کردن شرایط لازم برای رشد و رسیدن به توازن جسمی، روانی و اجتماعی کودک اهمیتی اساسی دارد. بسیاری از پژوهش‌ها، از تأثیرگذاری عمیق این رابطه بر سلامت روان، افسردگی، اضطراب، بهزیستی و مشکلات انطباقی کودک سخن گفته‌اند.

مفهوم رابطه کودک- مادر

کودکان علاوه بر مراقبت‌های جسمانی، نیازمند توجه همزمان به همۀ ابعاد وجودی مانند رشد اجتماعی، عاطفی، شخصیتی و هوشی هستند. کیفیت رابطۀ مادر با کودک، نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری شخصیت، عملکرد اجتماعی و شناختی و نیز بهداشت روان کودک در آینده داشته و همچنین، یکی از مهمترین عوامل تعیین‌کنندۀ شخصیت فرد در بزرگسالی است.

روانشناسان بسیاری معتقدند که دلبستگی در کودکی به‌معنای جو هیجانی حاکم بر روابط کودک و مادر یا مراقب او است. رفتارها و ادراکی که در نتیجۀ دلبستگیِ ایمن به والدین در کودک شکل گرفته، به‌عنوان الگوهای درونی برای رشد روابط بعدی کودک با دیگران عمل می‌کنند. این الگوها، در موقعیت‌های تصمیم‌گیری و رفتارهای اجتماعی مثبت نیز تأثیرگذار هستند.

مفهوم دلبستگی

دلبستگی در لغت به‌معنای حالت و چگونگی دلبسته است. این واژه در فرهنگ‌های مختلف دارای مترادف‌هایی همچون محبت، رغبت، دوستی و مودت است. این واژه در اصطلاح نیز به‌معنای پیوند عاطفی عمیقی است که بین افراد خاصی در زندگی ایجاد شده و همین منجر به لذت بردن از تعامل با آنها می‌شود. گروهی دیگر از متخصصان روان‌شناسی نیز دلبستگی را ارتباط و پیوند روانی پایدار بین دو انسان ترجمه کرده‌اند. دلبستگی، در حقیقت، چیزی برای مفهوم‌سازی و سنجش کیفیت روابط عاطفی بین دو نفر است که یک حس ایمنی روانشناختی را نیز به وجود می‌آورد.

نظریۀ دلبستگی

نظریۀ دلبستگی، از نظر متخصصان، ترکیبی از کردارشناسی، روان‌شناسی رشد، نظریۀ سیستم‌ها و روانکاوی است. این نظریه، بر این باور است که علت اصلی ایجاد نزدیکی و رابطۀ نوزاد با مادر، نیاز به تأمین غذا نبوده، بلکه ایجاد نوعی رابطۀ امن و کسب امنیت روانی نوزاد با مادر، در اولویت قرار می‌گیرد.

مراحل دلبستگی

کودک، از همان روزهای نخست در زندگی خود، به دیگران واکنش نشان می‌دهد. به‌صورت طبیعی، یک کودک، چهار مرحله از گسترش دلبستگی را پشت سر می‌گذارد:

1. از زمان تولد تا هفته هشتم یا دوازدهم: واکنش نامتمایز نسبت به انسان‌ها. این واکنش‌ها، شامل گریه کردن، مکیدن و جهت‌گیری است که کودک، آنها را از نظام‌های رفتاری ذاتی خود برای گسترش دلبستگی‌های بعدی استفاده می‌کند.
2. از سه تا شش ماهگی: تمرکز بر افراد آشنا. در این مرحله، کودک، جهت‌گزینی خود را به‌سوی یک یا بیشتر از یک نفر متمرکز می‌کند. هرچند، در این دوره، نوزاد با دیگر اشخاص نیز رابطه‌ای دوستانه دارد، اما به‌تدریج به‌سوی مادر و یا فرد جایگزین مادر واکنش نشان می‌دهد.
3. شش ماهگی تا دوسالگی و گاهی تا سه سالگی: تقرب‌جویی فعال. در این مرحله، کودک به منبع اصلی دلبستگی توجه عمیقی کرده و آمد و شد او را زیرنظر می‌گیرد. غیبت این فرد می‌تواند برای کودک ناراحت‌کننده باشد.
4. سه سالگی تا پایان کودکی: رفتار شراکتی. کودک، در این سن، وارد یک مرحلۀ مشارکتی صمیمی شده و می‌تواند رفتارهای مادر خود را شناسایی کرده و گاهی آنها را پیش‌بینی کند.

سبک‌های دلبستگی

سبک‌های دلبستگی، از نظر متخصصان، محصول تجربه‌های واقعی فرد در مورد حساسیت، پاسخ‌گو بودن و حضور منظم و فعال مخاطب، در خلال سال‌های نوزادی، کودکی و بزرگسالی است. این سبک‌ها شامل موارد زیر هستند:

1. دلبستگی مطمئن: دلبستگی ایمن برای کودک، نوعی از دلبستگی است که در آن، کودک با رفتن مادر کمی ناراحتی خود را بروز داده و با دیدن و بازگشت مادر، آرام می‌شود. تجربۀ یک دلبستگی ایمن و مطمئن، قابلیت جدا شدن از والد به‌صورت موقت، کسب آرامش از والدین به‌هنگام ترس، هیجانات مثبت به‌هنگام بازگشت والدین و ترجیح دادن والدین بر بیگانگان، از جمله ویژگی‌های کودکی است که دلبستگی مطمئن دارد. علاوه بر آن، کودکانی که دلبستگی ایمنی دارند، توانایی برقراری رابطۀ گرم با کودکان دیگر، دعوت به بازی از همسالان خود، پذیرفتن دعوت دیگران برای بازی، برقراری ارتباط با کودکان از طریق لبخند، صحبت کردن با دیگران و نیز همدردی و همدلی با دیگران را دارند. این کودکان، در عین حال که توانایی رهبری گروه‌ها را دارند، خود نیز می‌توانند از رهبران دیگر تبعیت کرده و به ارائۀ پیشنهادات خود بپردازند.
2. دلبستگی دوسوگرا- نامطمئن: کودک در این نوع از دلبستگی، در غیاب مادر، به‌شدت نگران شده و با بازگشت مادر به او چسبیده یا او را از خود می‌راند. از جمله ویژگی‌های این سبک از دلبستگی برای کودک می‌توان به نگرانی در برابر غریبه‌ها، اندوهگین شدن به‌هنگام ترک والدین و به دست نیاوردن آرامش با بازگشت والد، اشاره کرد.
3. دلبستگی اجتنابی- نامطمئن: در این نوع از دلبستگی، کودک با رفتن مادر شکایتی نکرده و در زمان بازگشت او نیز با رضایت به بازی خود ادامه می‌دهد. این کودکان، در حقیقت، نوعی از دلبستگی غیر ایمن را تجربه کرده و از مادر خود اجتناب می‌کنند. این گروه از کودکان، در معرض احتمال دوری گزیدن از والدین، عدم کسب آرامش در ارتباط با والدین و عدم ترجیح والدین به بیگانگان قرار دارند.

علائم دلبستگی

از جمله علائم دلبستگی بین کودک و مادر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. پناه بردن به مادر در زمان ناراحتی؛
2. حضور مادر به‌عنوان سدی دفاعی برای کودک در برابر بیگانگان؛
3. دچار شدن به اضطراب در زمان غیب مادر.

کیفیت دلبستگی کودک- مادر

بررسی‌های مختلفی حکایت از رابطۀ مثبت کیفیت دلبستگی کودک- مادر و مهارت‌های اجتماعی دارند. در حقیقت، کودکانی که مادرانی پاسخگو داشته و پاسخ به نیاز کودک خود را در اولویت قرار می‌دهند، برقراری روابط گرم، صمیمی و قابل اعتماد را از همان دوران کودکی یاد می‌گیرند.

منابع

• برک، لورا، روانشناسی رشد 1، به‌ترجمۀ یحیی سیدمحمدی، تهران، ارسباران، 1392ش.
• حجازی، الهه و دیگران، «پیش‌بینی ارتباط با مدرسه بر اساس دلبستگی به والدین و همسالان»، فصلنامۀ خانواده‌پژوهی، سال 9، شمارۀ 33، 1392ش.
• حسینی جلودار، زهرا و عسگری، فاطمه، «رابطه مادر- کودک و سبک‌های دلبستگی»، همایش بین‌المللی روانشناسی و فرهنگ زندگی، دوره1، 1394ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 24 آبان 1401ش.
• سیدموسوی، پریسا و دیگران، «اثربخشی درمان مبتنی بر رابطه والد- کودک بر خودکارآمدی و رابطه مادر- کودک»، مجلۀ روانشناسی تحولی، سال 15، شماره 60، 1398ش.
• قدمی، پروین و دیگران، «بررسی رابطۀ بین کیفیت دلبستگی کودک- مادر با رشد مهارتهای اجتماعی کودک»، تحقیقات روانشناختی، دوره 3، شماره 12، 1390ش.
• ماسن، پاول هنری و همکاران، رشد و شخصیت کودک، به‌ترجمۀ مهشید پاسایی، چ17، تهران، مرکز، 1384ش.
• مهبد، مینا و فولادچنگ، محبوبه، «دلبستگی به والدین در پیشرفت تحصیلی با واسطه‌گری خودکارآمدی»، فصلنامۀ روانشناسی کاربردی، سال 6، شمارۀ 1 (21)، 1391ش.
• نشریۀ پیام مشاور، انتشارات ویژۀ دانشجویان، دفتر مشاوره و سلامت سازمان امور دانشجویی، شمارۀ 101، 1390ش.