دین رسانه‌ای
دین رسانه‌ای؛ شکل نوینی از دینداری که توسط رسانه‌های الکترونیکی ترویج می‌شود.
دین رسانه‌ای، با اثرپذیری از رسانه‌های الکترونیکی گسترش یافته است. عوامل رسانه‌ای در این نوع دینداری، رابطۀ جدیدی بین دین، سیاست، زندگی و اقتصاد برقرار می‌کنند. همچنین رسانه‌ها از طریق تولید محتواهای خاص، فرهنگ دینی را تغییر و به‌سمت گرایش‌های خاصی سوق می‌دهند و از دین بزک‌شده به‌عنوان کالا در بازار سیاست و اقتصاد، بهره‌برداری می‌کنند. از نظر کارشناسان دین و ارتباطات، این مسئله به‌معنی خروج گفتمان دینی از محیط سازمان‌های دینی به سوی افکار عمومی و رسانه‌ای است. ازاین‌رو، دین رسانه‌ای گفتمان جدیدی است که در اثر آن منش ارتباطات دینی، موضوع و کارکرد گفتمان دینی تغییر می‌کند.
مفهوم‌شناسی
دین رسانه‌ای به مجموعۀ از عقاید، سنت‌ها، احکام و ارزش‌های اطلاق می‌شود که در حوزۀ عمومی مورد گفت‌وگو و عمل قرار گرفته و در رفتار اجتماعی دینداران و یا ارتباطات دینی ظاهر می‌شود و شکلی از اشکال ارتباطات اجتماعی و وسیلۀ ارتباطی است که با تکیه بر نگرش فطری تعالی‌جویانۀ خود، سعی دارد به ابهامات ریشه‌ای موجود در نظام ارتباطات بشری پاسخ داده و راه‌حل‌های لازم را ارائه دهد.[۱] دین رسانه‌ای، حاصل تعامل دین و رسانه‌های جدید است و امروزه در پرتو فعالیت رسانه‌های جمعی و الکترونیکی، گفتمان دینی از سطح نهادهای مذهبی به سطح افکار عمومی و رسانه‌ای راه یافته و رسانه‌ها به تعلقات دینی افراد جامعه واکنش نشان داده و در مقابل جامعه نیز به‌رسانه‌ها واکنش نشان داده و از آنها تأثیر می‌پذیرند و انتظارات دینی خود را در رسانه‌ها مطرح می‌کنند و براساس آن تصمیم می‌گیرند.[۲] کارشناسان حوزۀ دین و رسانه این گفتمان رسانه‌ای جدید را که به بازتفسیر واقعیت‌های دینی، متون و منابع آن می‌انجامد، دین رسانه‌ای می‌نامند.[۳]
تاریخچه
زمانیکه ایدۀ چاپ توسط یوهانس گوتنبرگ در 1452م عملی شد، اولین کتابی که به چاپ رسید، انجیل کتاب مذهبی مسیحیان بود و این مسئله سبب شد تا اونجلیست‌ها به‌دنبال احیای آموزه‌های دین مسیحی از طریق تبلیغ در رسانه‌ها باشند. نخستین جمعیت‌های دینی که از رادیو و تلویزیون برای تبلیغ و گسترش دین بهره جستند، سازمان‌های دینی مسیحی بودند که در آمریکا و انگلستان فعالیت داشتند و به نام اونجلیسم خوانده می‌شدند.[۴] مسلمانان نیز با ورود رسانه‌های الکترونیکی مانند تلویزیون و رادیو، از ابزارهای جدید در راستای تبلیغ دین بهره گرفتند. این رویکرد، چالش‌ها و مخالفت‌هایی را در محافل حوزوی و دانشگاهی به‌دنبال داشت کرد که رسانه‌های جدید را موجب کوچ دینداران از هویت اصیل دینی خود به‌سوی اقتضائات رسانه‌ای می‌دانستند. با رشد روزافزون رسانه‌ها و گسترش نیازهای دینی جوانان، دین رسانه‌ای جایگاه خود را میان مسلمانان تحکیم کرد و امروزه غالب افراد جامعه، اطلاعات دینی خود را از رسانه‌ها می‌گیرند و افکار آنها متأثر از رسانه‌های الکترونیکی است.[۵]
رسانۀ دینی
امروزه در ایران، رسانه‌ها به سنتی و غیر سنتی تقسیم می‌شوند که نوع سنتی آن با عنصر «مکان» مانند مسجد، منبر، حسینیه و مصلی و عنصر «زمان» مانند محرم، شب‌های قدر، موسم حج و عاشورا در‌آمیخته و با آنها شناخته می‌شود. کارشناسان دینی، رسانه‌های سنتی را رسانۀ دینی قلمداد کرده‌اند؛ زیرا دو عنصر مکان مانند قدسی بودن مسجد و عنصر زمان مانند «مناسبت دینی» محرم و عاشورا به آن هویت خاص بخشیده است. همچنین رسانۀ دینی، در پیوند با شخصیت، اخلاق، رفتار و سیمای عمومی مبلّغان دینی شناخته می‌شود.[۶]
تفاوت دین رسانه‌ای و رسانۀ دینی
دین رسانه‌ای و رسانۀ دینی، در طرح مفاهیم دینی از رسانه اشتراک دارند، ولی دین رسانه‌ای، ناظر به محتوا و برنامۀ دینی بوده و رسانۀ دینی، ابزار انتقال پیام و محتوای دینی است. برنامۀ دینی، غیر از متون دینی است و متن دین، نمی‌تواند «رسانه‌ای» شود. برنامه‌های دینی می‌تواند از طریق رسانه، تبلیغ شود، اما خود رسانه و دین دارای هویت واحد نیستند. رسانه‌های جدید دارای تاریخ، فلسفه و اقتضائاتی دانسته می‌شوند که با دین و اقتضائات دینی سازگار نیست؛ به‌طور مثال رسانه برای اوقات فراغت و ایجاد خلسه در افراد ساخته شده، در حالیکه دین برای تربیت و اصلاح است.[۷] البته رسانۀ دینی، از مهم‌ترین منابع تولید فرهنگ دینی به‌شمار می‌رود؛ زیرا تابع اقتضائات دین است، در حالیکه دین در رسانه‌های جدید تابع اقتضائات رسانه‌ها است.[۸]
اقتضائات دین رسانه‌ای
دین رسانه‌ای، اقتضائات رسانه‌ای دارد و تابع آن است.[۹] به‌نظر کارشناسان، این اقتضائات در موارد زیادی دین را از هویت اصیل آن که سعادت و رستگاری بشر و اعطای معنویت و اخلاق به زندگی آنها است، باز می‌دارد.
1. مادی‌شدن
از مهم‌ترین اقتضائات رسانه‌ای شدن دین، مادی شدن آن است[۱۰] در دین رسانه‌ای، مبلغان دینی بیش از آنکه به رسالت دینی و وظایف خود در امر تبلیغ دین اهمیّت دهند، به پول و درآمد می‌اندیشند چنانچه مرتضی مطهری در کتاب حماسۀ حسینی به موارد زیادی از تحریف‌های عاشورا اشاره دارد که ریشۀ «مادی‌شدن» دین را به نمایش می‌گذارد، یعنی هرگاه دین و تبلیغ آن وسیلۀ معیشت قرار داده شد، اسطوره‌سازی‌هایی از آن صورت می‌گیرد که ریشه در مادی‌گرایی دارد.[۱۱] مادی‌شدن، دین را از رویکرد انتقادی نیز بازمی‌دارد و به بزرگ‌ترین حامی وضع موجود تبدیل می‌سازد.[۱۲]
2. سرگرمی
دین رسانه‌ای، تحت تأثیر رسانه‌های الکترونیکی به یک سرگرمی برای کاربران تبدیل می‌شود و سبب می‌شود تا دین، به یک بازی برای کاربران رسانه، تبدیل شود و از جایگاه راهنمابودن خود تنزل کند.[۱۳]
3. سکولاریزم
به‌نظر کارشناسان، سکولاریزم از اقتضائات رسانه‌های مدرن است. «مارشال مک‌لوهان» تأثیر وسائل ارتباطی را بیشتر از پیام آن دانسته و معتقد است که ابزار رسانه، انسان‌ها را تغییر می‌دهد و بر جوامع حکومت می‌کند. از این منظر، وسائل ارتباطی، صرف نظر از پیام خود، در خصوصیات اجتماعی و مهم‌تر از آن بر روان جامعه و فرد اثر می‌گذارند و ساحات قدسی دین را از بین می‌برند.[۱۴]
کارکردها
1. گسترش ارزش‌ها و مفاهیم دینی
از کارکردهای دین رسانه‌ای، گسترش ارزش‌های دینی در جهان دانسته شده است. رسانه‌ها با توجه به خصلت جهان‌شمولی و در اختیارداشتن فرارسانه‌هایی چون کامپیوتر، اینترنت و ماهواره به گسترش ارزش‌ها و مفاهیم دینی در جامعه می‌انجامند.[۱۵]
2. همه‌فهم‌شدن دین
رسانه‌ای شدن، دین را برای عموم قابل فهم کرده است. دین از ماورای دنیا به پردۀ واقعیت‌های اجتماعی نزول کرده، از خداوند به پیامبران و توسط آنها به بشر ابلاغ شده است. اجتماعی‌شدن دین، آن را در سطح اجتماع و افراد جامعه گسترش می‌دهد و در نهاد و ذهنیت توده‌های اجتماعی نهادینه می‌کند. غالب جامعه‌شناسان دین معتقدند که دین زمانی نام دین پیدا می‌کند که صبغۀ اجتماعی پیدا می‌کند. منظور از اجتماعی‌شدن آن است که آموزه‌های دین، پیروان و معتقدان بیشتری را جذب می‌کند و این امر با رسانه‌ای شدن تسهیل می‌شود.[۱۶]
3. نهادینه‌شدن دین
دین رسانه‌ای، دین فرهنگی‌شده و نهادینه شده در کالبد جامعه است. فارابی در توصیف مدینۀ فاضله، ملت را همان دین دانسته است که در اجتماع و در ابدان مؤمنان وجود دارد و تبدیل به فرهنگ آنان شده است و در رفتار، گفتار و پندار آنان تجلی یافته است و مدینۀ فاضله را شکل می‌بخشد.[۱۷]
چالش‌ها
1. کالایی‌شدن دین
دین هرگاه در رسانه‌های الکترونیکی، تولید و به جامعه عرضه شود، کالایی است که در بازار معامله می‌شود و این محتوای رسانه‌ای در خدمت منافع افراد و صاحبان بازار است. اقتصاد رسانه‌ها را بازار از طریق تبلیغات تأمین می‌کند و دین رسانه‌ای نیز با پیروی از اقتضائات رسانه‌ای، وابسته به صاحبان بازار و تابع عرضه و تقاضا است. شاخصی که کالایی‌شدن دین را تعیین می‌کند، گزینش‌هایی است که رسانه‌ها به نفع بازار مصرف و تبلیغات از دین، به آن مبادرت می‌کنند و دینداری به کالای رستگاری تبدیل می‌شود.[۱۸]
2. تنزل موقعیت دین
دین، براساس طبیعت اولیۀ خود یک فرانهاد است. فرانهادها، سایر نهادها را تغذیه می‌کنند، به‌طور مثال دین اسلام، نهادهای مدرسه، خانواده و سیاست را تغذیۀ فرهنگی می‌کند و معنی و هویت می‌بخشد، اما اسلام رسانه‌ای به‌جای آنکه سایر نهادها را تغذیه کند، خود از رسانه تغذیه می‌شود و شاخص‌های رسانه‌ای، تعیین‌کنندۀ موقعیت آن است.[۱۹] گونۀ دیگر تنزل موقعیت دین، در نگاه افراد جامعه است، که خود را بیش از حد ملتزم به دین نشان می‌دهند.[۲۰] این رویکرد در تفاسیر و فرهنگ دینی، نیز به‌معنای تجاوز از حدی است که خداوند، تعیین کرده است.[۲۱]
3. تنزل ذایقۀ دینی
ذایقۀ دینی مسلمانان بر بنیان حس تعاون،[۲۲] اخلاق نیکوی پیامبر خدا[۲۳]، عطوفت انسانی، اخلاص، پاکدامنی و پرهیزگاری، شکل گرفته است، ولی امروزه در برابر ذایقۀ بازار مصرف، قرار گرفته است. اساس ذایقۀ بازار را رقابت و سودجویی، ریا و شهرت، اسراف و تبذیر شکل داده است. با رسانه‌ای‌شدن، دین نیز به‌مثابه کالا دیده می‌شود و همگان منافع خود را از دین، جستجو می‌کنند، که نتیجۀ آن تهی‌شدن جامعه از ارزش‌ها و استفادۀ ابزاری از دین است.[۲۴]
پانویس
- ↑ هینز، «جایگاه رسانه‌ها و ادیان در قلمرو سیاست جهان سوم»، 1381ش، ص137.
- ↑ فیرحی، «دین، رسانه و فرهنگ»، وب‌سایت بلاغ.
- ↑ نوربخش و مولایی، یونس و مهدی، «دین رسانه‌ای (دین الکترونیک)»، وب‌سایت بلاغ.
- ↑ باهنر، «کلیسای الکترونیک»، دین آنلاین.
- ↑ فرخی، «جستاری نظری پیرامون نسبت دین و رسانه (از دین رسانه‌ای تا رسانۀ دینی)»، 1393ش، ص69.
- ↑ فرخی، «جستاری نظری پیرامون نسبت دین و رسانه (از دین رسانه‌ای تا رسانۀ دینی)»، 1393ش، ص63.
- ↑ رحیم‌پور ازغدی، «دین رسانه‌ای و رسانۀ دینی (1) (اقتضای زمانه در محتوا یا روش؟)، وب‌سایت آپارات.
- ↑ فرخی، «جستاری نظری پیرامون نسبت دین و رسانه (از دین رسانه‌ای تا رسانۀ دینی)»، 1393ش، ص64.
- ↑ بشیر و نصیریان جهرمی، «فرهنگ رسانه‌ای و سیاست فرهنگی»، 1385ش، ص140.
- ↑ انواری، «نقش رسانه در تبیین هویت دینی»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «تحریفات عاشورا از نظر استاد مرتضی مطهری بخش اول»، پایگاه جامع استاد شهید مرتضی مطهری.
- ↑ رحیم‌پور ازغدی، «دین رسانه‌ای و رسانۀ دینی (1) (اقتضای زمانه در محتوا یا روش؟)، وب‌سایت آپارات.
- ↑ «دین رسانه‌ای و رسانۀ دینی»، پایگاه تخصصی فقه حکومتی؛ وسائل
- ↑ «نقش رسانه‌ها در زندگی اجتماعی امروز/ آيا محصول رسانه‌اي فاقد محتواي ارزشي وجود دارد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «رسانه و سبک زندگی اسلامی»، ویکی فقه.
- ↑ «آیا دین امری ذاتاً اجتماعی است؟/علم به دین چیزی غیر از دین است»، خبرگزاری مهر.
- ↑ اسماعیلی، «نقش نفوذ فرهنگ در اجتماعی شدن دین از نظر فارابی»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
- ↑ فراستخواه، «نظریه‌های جامعه‌شناختی در دین/ وضعیت دین در دنیای مدرن چگونه است؟»، خبرگزاری مهر.
- ↑ احمدی رشاد، دین رسانه‌ای، آثار و پیامدها، تبیین و بررسی حضور مفاهیم دینی در رسانه‌های جمعی و الکترونیکی، 1395ش، ص365.
- ↑ «پاپکورنیزایسیون دین/ کالایی‌شدن دین در عصر مدرنیته»، وب‌سایت مفاز، موسسۀ فرق و ادیان زاهدان.
- ↑ ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۳۳۰.
- ↑ سوره مائده، آیه 2.
- ↑ سوره قلم، آیه 4.
- ↑ نوربخش و ابراهیمی، «دین در جامعۀ بازار»، 1398ش، ص97-94.
منابع
- قرآن.
- «آیا دین امری ذاتاً اجتماعی است؟/علم به دین چیزی غیر از دین است»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1396ش.
- ابن‌عاشور، محمدطاهر، تفسیر التحریر و التنویر، بیروت، موسسۀ التاریخ العربی، 1420ق.
- احمدی رشاد، عصمت‌الله، دین رسانه‌ای، آثار و پیامدها، تبیین و بررسی حضور مفاهیم دینی در رسانه‌های جمعی و الکترونیکی، قم، بوستان کتاب، 1395ش
- اسماعیلی، مسعود، «نقش نفوذ فرهنگ در اجتماعی‌شدن دین از نظر فارابی»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 مرداد 1402ش.
- انواری، محمدرضا، «نقش رسانه در تبیین هویت دینی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 30 دی 1391ش.
- باهنر، ناصر، «کلیسای الکترونیک»، دین آنلاین، تاریخ درج مطلب: 7 تیر 1392ش.
- بشیر، حسن و نصیریان جهرمی، حسین، «فرهنگ رسانه‌ای و سیاست فرهنگی»، فصلنامۀ مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال دوم، شماره 7، 1385ش.
- «پاپکورنیزایسیون دین/ کالایی‌شدن دین در عصر مدرنیته»، وب‌سایت مفاز، موسسۀ فرق و ادیان زاهدان، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1401ش.
- «تحریفات عاشورا از نظر استاد مرتضی مطهری بخش اول»، پایگاه جامع استاد شهید مرتضی مطهری، تاریخ درج مطلب: 19 دی 1390ش.
- «دین رسانه‌ای و رسانۀ دینی»، پایگاه تخصصی فقه حکومتی؛ وسائل، تاریخ درج مطلب: 18 اردیبهشت 1398ش.
- رحیم‌پور ازغدی، حسن، «دین رسانه‌ای و رسانۀ دینی (1) (اقتضای زمانه در محتوا یا روش؟)، وب‌سایت آپارات، تاریخ: 10 دی 1402ش.
- «رسانه و سبک زندگی اسلامی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1402ش.
- فرخی، میثم، «جستاری نظری پیرامون نسبت دین و رسانه (از دین رسانه‌ای تا رسانۀ دینی)»، فصلنامۀ معرفت، سال بیست‌وسوم، شمارۀ 198، 1393ش.
- فیرحی، داود، «دین، رسانه و فرهنگ»، وب‌سایت بلاغ، تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1401ش.
- هنیز، جفری «جايگاه رسانه‌ها و اديان در قلمرو سياست جهان سوم»، در کتاب «دين، جهاني شدن و فرهنگ سياسي در جهان سوم»، ترجمه داوود كياني، تهران، پژوهشكده مطالعات راهبردي، سال 1392ش.
- «نقش رسانه‌ها در زندگی اجتماعی امروز/ آيا محصول رسانه‌اي فاقد محتواي ارزشي وجود دارد؟»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1392ش.
- نوربخش، یونس و ابراهیمی، مهدی، «دین در جامعۀ بازار»، فصلنامۀ اسلام و مطالعات اجتماعی، سال ششم، شمارۀ 24، 1398ش.
- نوربخش، یونس و مولایی، مهدی، «دین رسانه‌ای (دین الکترونیک)»، وب‌سایت بلاغ، تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1401ش.